________________
સુધારા કહે છે કે જે સુખ સમજણથી આવે છે અને જેને મેળવવા વખતની જરૂર નથી તે આત્માનું સુખ છે.
સામાન્ય માણસોને બધી બાબત વિગતવાર સમજવી ગમે છે પણ કેટલીક બાબતે સમજાવી શકાતી નથી પણ માની લેવી પડે છે. તમસ નો અર્થ કેટલાક બરાબર સમજી શકે છે પણ બરાબર વિગતવાર સમજાવી શકતા નથી. તેથી તેને અર્થ ખોટો છે એમ કહી શકાય નહિ. કાવ્યમાં, ભજનમાં, ભગવાનના કેટલાક નિત્ય ગુણેના વર્ણન આવે છે. તે ભકતે બરાબર સમજે છે, પણ તે વિગતવાર સમજાવી શકતા નથી.
. તેથી પહેલું એ સમજવાની જરૂર છે કે આખી વસ્તુના ભાગને સુધારો થઈ શકે પણ સુધારાને ભાગ થઈ શકે નહિ.
આત્માના સ્વરાજના ભાગ બની શકતા નથી. ભાગમાં આત્માનું સ્વરાજ આવે એટલે કે અમુક માણસને આત્મજ્ઞાન થાય અને બીજાને ન થાય; પણ આત્મજ્ઞાનના ભાગ થઈ શકે નહિ. જ્યાં ભેદ છે ત્યાં આત્મજ્ઞાન નથી.
૨૧૯
