________________
કાળની ગતિ. વ્યતિરેક ઉપાસના કહે છે, બીજી ક્રિયાને અવય ઉપાસના કહે છે. અસંગત્વ પ્રાપ્ત કરવામાં પુરૂષ પ્રયત્નની જરૂર છે કારણ કે વૈરાગ્ય વગર આત્મલાભ થતું નથી પણ સર્વાત્મભાવ એ આત્માને નિજ સ્વભાવ છે. તેમાં પુરૂષ પ્રયત્નની જરૂર નથી. તે કિયા વખતે પુરૂષ પ્રયત્ન વાપરવાની જરૂર માનવાથી તે સાધક પાછો ભેદબુદ્ધિમાં દાખલ થાય છે. પિતાના શરીર, પ્રાણ અને મને પિતાના માનવા લાગી જાય છે અને એ ત્રણને ભેદ પણ દૂર થતું નથી.
ગમાર્ગમાં મુખ્ય ભૂલ એ થાય છે કે જાણે કે બન્ને ક્રિયા પિતાને કરવાની હોય એમ સાધક માને છે. તેથી પોતાના પ્રદેશ અને પિતાના કાળનું માપ છૂટતું નથી. આત્માના ક્ષેત્રમાં વ્યાપ્તિ એ આત્માને ખાસ સ્વભાવ છે. તે વખતે તેને બીજાના શરીર પણ પિતાના લાગે છે અને પિતાના ક્યા શરીરને સ્વભાવ ફેરવે એને વિચાર કરે પડતું નથી, કારણ કે આખી વસ્તુમાં દેષ નથી. આત્મજ્ઞાન માટે શરીર નડતું નથી પણ સ્વભાવ નડે છે. શરીરના ધર્મથી આત્માને કાંઈ થતું નથી. શરીર કપાવાથી આત્મા કપાતું નથી.
૨૫૦
