________________
સમીક્ષાત્મક સંસ્કરણની સમસ્યા
(૨)
ત’ હસ્તપ્રતના પાઠનું નિર્ધારણ આ રીતે થઈ શકે : (અ) ક એ રૂ ના પાઠ વચ્ચે સામ્યને આધારે. (બ) = અથવા શુ માંથી ગમે તે એકના બીજી હસ્તપ્રતો સાથેના
સામ્યને આધારે, કારણ કે “ર કુળમાં અંદરોઅંદર પાઠની આવી સમાનતા તે પાઠ ૫ માંથી જ ઊતરી આવેલો મૂળ પાઠ માનીએ તો જ સમજાવી શકાય. ત’ અને , ૩, , ઘ, વચ્ચે સામ્ય હોય તેવા પ્રસંગની ચર્ચા તો અગાઉ થઈ ચૂકેલી છે. આ પરથી એમ તારણ નીકળે છે કે ન અને ની વિશિષ્ટ ક્ષતિઓ, અશુદ્ધિઓ યા અપભ્રષ્ટ પાઠોને કારણે “તનો પાઠ શંકાસ્પદ બને એવું સામાન્યતઃ થતું નથી. જો કે
જ્યારે અને ના પાઠમાં પરસ્પર વિસંવાદિતા હોય તેમજ અન્ય પ્રતોના પાઠ સાથે પણ તેમનો મેળ મળતો ન હોય અથવા જ્યારે તેમનામાં અમુક અશુદ્ધિઓ એકબીજાથી નિરપેક્ષપણે પ્રવેશેલી હોય ત્યારે “તનો પાઠ સંશયાત્મક
બનશે. તે જ પ્રકારે અને તેટલી જ ચોક્કસાઈ કે અચોકસાઈપૂર્વક “સ'ના પાઠના નિર્ણય “છ અને “તને આધારે થઈ શકશે. તે જ રીતે અને તેટલી જ હદે “જનું પાઠનિર્ધારણ ૧, “' અને “તને આધારે આપણે કરી શકીએ. “ક્ષના પાઠ આ પ્રમાણે નિર્ધારિત થઈ શકે : (અ) , ૩, ૪, પ માંથી ગમે તે બે હસ્તપ્રતોના પાઠ મળતા
આવે તેને આધારે, અથવા (બ) આ વર્ગની ગમે તે બે હસ્તપ્રતોના સમાન પાઠ “ઘ' વર્ગની
હસ્તપ્રતો સાથે મળતા આવે તેને આધારે. કારણ કે આ પ્રકારનું સામ્ય તે પાઠ “લ” અને ઘ' ના સમાન પાઠ હોય અને આથી “'ના પાઠ હોય એમ માનવામાં આવે તો જ સમજાવી શકાય. જો , , , ઇ પરસ્પર મળતા આવતા ન હોય તેમ જ “જ' થી પણ જુદા જ પડતા હોય અને આમ વિસંવાદી પાઠ આપતા હોય તો “ક્ષનો પાઠ સંશયાત્મક રહેશે. આ પરથી સ્પષ્ટ થાય છે કે , , , , , “'
(૪)
