________________
૭. તાપસ, ૮. કાંદર્ષિક જીવો, ૯. ચરકપરિવ્રાજક, ૧૦. કિલ્બિષિક જીવો, ૧૧. તિર્યંચો, ૧૨. આજીવિકા મતને અનુસરનારા જીવો, ૧૩. આભિયોગી જીવો, (વશીકરણાદિના કરનારા જીવો) ૧૪. શ્રમણધર્મથી રહિત માત્ર મુનિવેશને રાખી આજીવિકા ચલાવનારા વેષધારી દ્રવ્ય સાધુઓ, ૧૫. સમ્યકત્વ રહિત જીવો. પછી અસંજ્ઞી-આયુષ્યના ૪ ભેદો કહી જણાવ્યું છે કે અસંશી જીવ ચાર ગતિના આયુષ્યમાંથી કોઈ પણ આયુષ્યને આયુના બંધકાલે મળેલી સામગ્રીને અનુસાર બાંધે છે. આ હકીકત જણાવતાં તે બંધાતા આયુષ્યનું પ્રમાણ પણ જણાવી અંતે તે ચારે આયુષ્યોના અલ્પ-બહુત્વનું સ્વરૂપ કહીને શ્રીગૌતમ ગણધરનો વિહાર જણાવ્યો છે.
ઉ. ૩ના મુદ્દા: આખો જીવ પોતે એક કાળે બાંધી શકાય તેવું (આખું) કાંક્ષામોહનીય કર્મ બાંધે છે. આ મુદ્દાને સ્પષ્ટ સમજાવવા માટે કાંક્ષામોહનીયને કરવાના એટલે બાંધવાના ચાર ભાંગામાંથી ચોથો ભાંગો માનવાની ‘હા’ કહી છે. અહીં પ્રશ્નમાં પૂછેલા ચાર ભાંગાનું સ્વરૂપ ટીકાકારે વિસ્તારથી સમજાવ્યું છે. તે આ રીતે ૧. સામાન્યથી કાંક્ષામોહનીયના બંધનો વિચાર, ૨. વર્તમાનકાલનો વિચાર, બાંધે છે વગેરે, ૩. ભૂતકાલનો વિચાર, જેમ બાંધ્યું વગેરે, ૪. ભવિષ્યકાલનો વિચાર, જેમ બાંધશે” વગેરે. આ રીતે ચાર ભેદો કૃત, ચિત અને ઉપચિતમાંના એકેક પદાર્થના કહ્યા છે. એટલે સામાન્ય ક્રિયા, ભૂતકાળની ક્રિયા, વર્તમાનકાળની ક્રિયા, ને ભવિષ્યકાળની ક્રિયા, આ ચાર ભેદ, કૃત વગેરે ત્રણ પદાર્થોને અંગે પ્રશ્નોત્તરોમાં વિચાર્યા છે. અને છેવટના ઉદીરિત, વેદિત અને નિર્જીર્ણ પદાર્થોમાંના દરેકમાં માત્ર ત્રણ કાળની જ ક્રિયા કહી છે. આ રીતે ત્રીજા ઉદ્દેશાની સંગ્રહ ગાથાના અર્થમાં ત્રીજા ઉદ્દેશામાં કહેલી બીનાનો સાર આવી જાય છે.
જે મૂંઝાવે તે મોહનીય (કર્મ) કહેવાય. દર્શનમોહનીયની જ ચાલુ પ્રસંગે જરૂરિયાત છે. આ ઇરાદાથી મોહનીય શબ્દની પહેલાં કાંક્ષા શબ્દની યોજના કરી છે. કાંક્ષામોહનીયનો શબ્દાર્થ ટીકામાં આ રીતે કહ્યો છે. જે બીજાં બીજાં દર્શનોના વિચારો માનવા એટલે અમુક જ મત સાચી ન માનતાં બીજા બીજા ધર્મના વિચારોમાં તણાઈ જવું, ક્ષણે ક્ષણે. મત વિષેના વિચારો બદલાય, તે કાંક્ષા કહેવાય. કાંક્ષારૂપ મોહ પમાડનારું) જે મોહનીય તે કાંક્ષામોહનીય એટલે મિથ્યાત્વ મોહનીય જાણવું. આના ચય (સામાન્યથી કર્મનો બંધ), ઉપચય (ગાઢ કર્મનું બાંધવું), ઉદીરણ (અપૂર્ણ કાલે વહેલા કર્મનું ભોગવવું), નિર્જરણ
શ્રી ભગવતીસૂત્ર-વંદના
४८
