________________
• શતક ૨ જું
નારકીને તેના નરકભવને અનુગત એવા સંસારમાં રહેવાનો કાળ ત્રણ પ્રકાર છે. તિર્યંચાનિને શૂન્યકાળ નથી પણ અશૂન્યકાળ અને મિત્રકાળ છે અને મનુષ્ય તથા દેવતાને તે ત્રણ પ્રકારને કાળ છે; તેને માટે અન્ય સ્થળે પણ કહેલું છે. તેમાં પ્રથમ અશૂન્યકાળ સમજવાનું છે, કારણ કે, અશૂન્યકાળનું સ્વરૂપ જાણી લેવાથી બીજા શૂન્યકાળ અને મિશ્રકાળ સારી રીતે જાણી શકાશે, વર્તમાન કાળે નારકીની સાતે પૃથ્વીઓમાં જે નારકીઓ રહેલા છે, તેમાંથી કોઈ પણ નારકી ઉદ્વ નહી–વે નહી અને બીજે નારકી ઉપજે નહી, અર્થાત જેટલા હોય તેટલાજ રહે, તે ફાળ નારકીને આશ્રીને અશૂન્યકાળ કહેવાય છે, તેને માટે બીજે સ્થળે પણ કહેલું છે. તે સાતે નારકીના મધ્યમાંથી એકાદિ જીવો નીકળી બીજી ગતિમાં ઉત્પન્ન થઈ ગયા અને બાકી એકજ જીવ રહે તેટલો જે કાળ તે મિશ્રકાળ કહેવાય છે. અને જ્યારે કહેલા સમયના બધા નારકી ચ્યવીને બીજી ગતિમાં પહોંચી ગયા અને તે મહેલે એક પણ જીવ બાકી રહ્યો તે શૂન્યકાળ કહેવાય છે. તેને માટે અન્ય સ્થળે પણું પ્રમાણ આપેલું છે. આ સૂત્રમાં નારકસંસારમાં રહેવાના મિશ્રકાળને વિચાર કરવામાં આવ્યું તેથી તે સૂત્ર વર્તમાનકાળના નારકીના ભવને આશ્રીને પ્રવરતું નથી, પરંતુ વર્તમાનકાળના નારકીના જીને બીજી ગતિમાં જઈ ઉત્પન્ન થવાને આશ્રીને પ્રવર્તેલું છે. જે તેજ નારકીના ભવને આશ્રીને આ સૂત્ર પ્રવર્તલું હોય તો શૂન્યકાળની અપેક્ષાએ મિશ્રકાળ અનંત ગણે છે, એમ જે સૂત્રમાં કહેલું છે, તે ઘટે નહીં.
તે શા માટે ઘટે નહીં? તેવી શંકાના સમાધાનમાં કહે છે કે, જે વર્તમાનકાળના નારકી છે, તે પિતાની આયુષ્યના કાળને અંતે ઉદ્ધતિ છેએવે છે, અને તેમની આયુષ્યને કાળ અસંખ્યાત છે, એથી ઉત્કૃષ્ટથી બાર મહત્ત્વના અન્યકાળની અપેક્ષાએ મિશ્રકાળ જે અનંતગણે કહેવાય છે, તેના અનંતગણુપણાને અભાવ થવાને પ્રસંગ આવી પડે તે વિષે અન્ય સ્થળે પણ કહેલું છે. આ વાત લક્ષમાં રાખી ગૌતમ સ્વામી પ્રશ્ન કરે છે, હે ભગવન, જે નારકને સંસારમાં રહેવાના શૂન્યકાળ, અશૂન્યકાળ અને મિશ્રકાળ કહેલા છે, તેમાંથી કયા કોનાથી અ૯પ છે, ઘણાં છે, સરખા છે અને વિશેષ અધિક છે?
ભગવાન કહે છે, હે ગતમ, નારકને સર્વથી અશૂન્યકાળ અલ્પ છે, અને તેનાથી મિશ્રકાળ અનંતગણે છે, અને તેનાથી શૂન્યકાળ પણ અનંત
