________________
શતક ૧ લું.
( ૧૦૧ )
હોયજ નહીં તેમ જે અત્યંત અસત્ વસ્તુ છે, તેનું સત્વ–હેવાપણું હોયજ નહીં. તેને માટે કહ્યું છે કે, “ના નાતે મારે નામ જાતે સત જે અસત્ છે, તેને ન હોવાપણું નથી.”
અથવા એવો અર્થ થાય છે, જે અસ્તિત્વ–હોવાપણું છે, તે ધમની સાથે અભેદ પામી અસ્તિત્વ-હેવાપણામાં વરે છે, જેમ વસ્ત્ર તેના વલપણામાં વર્તે છે; અને જે નાસ્તિત્વ–ન હોવાપણુમાં છે, તે નાસ્તિત્વમાં–ન હેવાપણામાં વર્તે છે, જેમ જે વસ્ત્ર નથી, તે વિશ્વના ન હોવાપણામાં વર્તે છે. હવે તે પરિણુમ પામવાને હેતુ બતાવવાને ગૌતમ સ્વામી
પ્રશ્ન કરે છે. ૌતમ સ્વામી પુછે છે. હે ભગવન, જે અસ્તિત્વ છે, તે અતિત્વમાં પરિણમે છે અને જે નાસ્તિત્વ છે, તે નાસ્તિત્વમાં પરિણમે છે, એટલે જે વસ્તુ છતી છે, તે છતાંપણામાં પરિણમે છે, અર્થાત જે પર્યાય છે. તે બીજા પર્યાયને પ્રાપ્ત થાય છે, જે વસ્તુ છતી નથી, તે ન છતાંપણામાં પરિણમે છે, અર્થાત્ બીજી વસ્તુનો પર્યાય તેના બીજા પર્યાયને પ્રાપ્ત થાય છે, તો તે પ્રયાગથી પરિણમે છે કે સ્વભાવથી પરિણમે છે. ? અહિં પ્રવેગ એટલે જીવને વ્યાપાર જાણ:
ભગવાન ઉત્તર આપે છે. હે ગતમ. તે પ્રયોગથી અને સ્વભાવથી પરિણમે છે.
પ્રગથી વસ્તુનું અસ્તિત્વ એવી રીતે પરિણમે છે કે, જેમ મૃત્તિકાને પિંડ કુંભારના વ્યાપારના પ્રયોગથી ઘડારૂપે પરિણમે છે; અને જેમ આંગળીની સરલતા વક્રપણાને લઈને પરિણમે છે, તેવી રીતે વસ્તુનું અસ્તિત્વ પ્રાગથી પરિણમે છે.
સ્વભાવથી વસ્તુનું અસ્તિત્વ કેવી રીતે પરિણમે? તે વિષે દષ્ટાંત આપે છે. વાદળ સ્વભાવથી ધોળું હોય, પણ તે કાળા વાદળાને લઈને પરિણમે છે, તેવી રીતે વસ્તુનું અસ્તિત્વ સ્વભાવથી પરિણમે છે.
વસ્તુના નાસ્તિત્વ વિષે પણ પ્રયોગ અને સ્વભાવથી પરિણમવા માટે એજ ઉદાહરણે સમજવા. કારણ કે, તેમની પૂર્વાવસ્થા અને ઉત્તરાવસ્થા સતરૂપ છે. જો કે જે અભાવ છે, તે અભાવજ હોઈ શકે. એમ વ્યાખ્યા કરવામાં આવી છે, તેમાં પણ પ્રયોગ વડે અને સ્વભાવ વડે જે અભાવ હોય તે ભાવ થઈ જાય છે, તેથી પ્રયોગ વગેરેની સફળતા નથી. એમ વ્યાખ્યા કરવી.
