Book Title: Vagbhattalankar
Author(s): Vagbhatt Mahakavi, Satyavratsinh
Publisher: Chaukhamba Vidyabhavan
Catalog link: https://jainqq.org/explore/090529/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * '": + // zrI vidyAbhavana saMskRta granthamAlA 33 zrIvAgbhaTapraNItaH vAgbhaTAlaGkAraH siMhadeva gaNiviracitayA saMskRtaTIkayA sametaH abhinava 'zazikalA' hindITIkayA ca vibhUSitaH saM0 2014 ] hindITIkAkAraH DaoN0 satyatratasiMha ema. e. ( saMskRtAdhyApaka, lakhanaU vizvavidyAlaya ) CD caukhambA vidyAbhavana, cauka, vArANasI - 1 -0abe400 mUlyaM 2) [ I0 1957 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ' bhUmikA vAgbhaTAladvAra ke praNetara..... .. zrAlavArika vAgbhaTa prathama 'vAgbhaTAlajhAra' ke racayitA 'bAgbhaTa' ko pAgbhaTa prathama phahanA Avazyaka hai kyoki isI nAma ke eka aura AlaGkArika ho cuke haiM jinhoMne 'kAvyAnuzAsana' kI racanA kI hai / 'kAnyAnuzAsana' ke racayitA vAgmaTa dvitIya ne svayaM vAgbhavalakAra ke praNetA vAgbhaTa prathama kA ullekha kiyA hai 'iNDiyAmamavAgbhaTAdipraNItA daza kAvyaguNAH / vayaM mAdhuryojAprasAdalakSAstrIneva guNAn manyAmahe / ' ( kAvyAnuzAsana, pRSTha 31) arthAt daNDI, vAmana aura dAgbhaTa ( prathama ) Adi alakArAcAryoM ne to kAvya ke dasa guNoM kA nirUpaNa kiyA hai kintu hama ( arthAt vAgbhaTa dvitIya ) kevala mAdhurya, oja aura prasAda-inhIM nIna gugoM ko kANyaguNa mAnane ko taiyAra hai| alaGkArazAsakAroM meM 'vAgbhaTa' nAma ke ye donoM AlaGkAriyA jainamatAnuyAyI ho cuke haiM kintu paravI vAgbhaTa ( kAvyAnuzAsanakAra ) ke dvArA apane pUrvavartI kiMvA samAnanAmA vAgbhaTAlasAra-praNetA vAgmaTa kA ullekha donoM ke paraspara mila hone kiMvA bhitra-bhinna alavAra-granthoM ke praNavana karane kA eka prAmANika saMketa hai jisameM kisI prakAra A saMdeha nahIM kiyA jA sktaa| Ayurveda ke prakaraNagrantha 'aSTAGgahRdaya' ke racayitA bhI 'vAgbhaTa' nAma meM ho AcArya ho cuke hai kintu ranheM vAgbhaTAladvAra ke praNetA 'vAgbhaTa prathama' se abhima nahIM mAnA jA sakatA kyoMki donoM kI vaMza-paramparA bhinnabhinna hai aura donoM kA kArya-kAla bhI eka nhiiN| vAgbhaTa prathama kA jIvanavRtta vAgbhagalavAra ke racayitA vAmbhaTa prathama ke sambandha meM itanA to niHsandigdha hai ki the jainadharma ke anuyAyI the / vAgbhaTAlakAra kA nimna aArambha-maGgala jainadharma aura jainadarzana ke prati bAgmaTa kI AsthA aura manastRSTi-"donoM kA saMketa karatA pratIta hotA hai 'zriya dizasu po devaH zrImAbheyAcina sdaa| modhamArga satAM mUte yadAgamapar3AvalI // Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 2 ) arthAt ve zrInAbheya jina, jinakI siddhAnta paramparA matpuruSoM ke liye mokSamArga kA nirUpaNa kiyA karatI hai, Apa saba ko kalyANa lakSmI meM / 'zrInAbheya jina' isa pada meM 'zrIzva nAmeyo brahmA ca zrInAbheyI, nAmyAmupalakSito jinaH viSNuH zrInAme- yajinaH' arthAt lakSmI kiMvA mamI se puraskRta viSNu bhagavAn Adi artha kI gaveSaNA, jo ki bAgmaTAlaGkAra ke eka-mAtha vyAkhyAkAroM dvArA kI jA cukI hai, vAgbhaTa ko jainadharma ke atirikta anya dharma kA anuyAyI nahIM siddha kara sakatI / uparyukta maMgalazloka meM 'atizaya catuSTaya' arthAt bAnAtizaya, pUjA vizaya, apAyApagamAtizaya aura bacanA - tizaya kA jo spaSTa saMketa hai ( kyoMki jaina sAhitya kI paramparA meM 'deva' vaha hai jo kevala mAnI se dedIpyamAna hai, zrInAmevajina' vaha hai jo 'zrI athavA ahamadApratiSThAryAdi lakSmI se sadA saMyukta kiMvA rAgadveSAdiripucaka kA vijetA hai aura 'mokSamArga' kA darzaka vaha hai jo 'ralaya' kI ArAdhana - sAvanA meM siddha hai) vaha isI bAta kA pramANa hai kiM vAgbhaTa kI AsthA 'ratnatraya' ke prati raha cukI hai aura vAgbhaTa kI manastuSTi 'jenAgamapadAvalI para kendrita hai / vAgbhaTa prathama ne apane vaMza ke mambandha meM kucha thor3A sA saMketa kiyA hai jo ki vAgmaTAkAra ke caturtha pariccheda meM kurAlaGkAra ke isa udAharaNa loka meM vaha haibambhaNdasutipuDhasukibhamaNino pahA samUha cha / sirivAhadatti taNao asi buho tassa somarasa || (nANDazuktisampuTa mauktikamaNeH prabhAsamUha iva / zrIvAgbhaTa iti tanaya AsIda butrastaraya somasya // ) 'vAgmaTAlaGkAra' ke vyAkhyAkAra zrI siMhadeva ne isa udAharaNa - zloka kI abatara zikA ke rUpa meM jo yaha nirdeza kiyA hai 'idAnIM pranthakAraH idamalaGkArakartRSvasyApanAya vAgbhaTA bhivasya mahAkaSe mahA mAdhyasya nAma gAyayaikayA nidarzayati / ( 30 pR0 15 ) tathA eka aura vyAkhyAkAra zrI jinavardhanasUri kA jo yaha ullekha hai -- - 'tasya somasya vAha iti nAmnA tanaya AsIt ' jisakI puSTi vAgbhada ke hI tIsare vyAkhyAtA zrIkSemasaMga ne isa prakAra se kI hai 'sasya somasya cAha iti tanaya AsIt ' badda satra yahI siddha karatA hai ki vAgbhaTa kA prAkRta nAma 'bAdaddha' raha cukA hai aura nAgbhaTa ke pitA kA nAma 'soma' thA Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAgbhaTa kA nivAsasthAna 'agadilapaTTana' ( anahilaghATa ) pratIta hotA hai / vAgmaTa ne apanI naMgaraMbhUmi kA isa prakAra smarama kiyA hai 'aNadinapATakaM puramathAnipatiH krnndevnRpsuunuH| zrIkalAnAmadheyaH karI - namAmi hAtIha / ' (vAgbhAlanAra 4. 131) arthAt jagatAtala ke pratyakSa dRzyamAna 'ramantraya' meM prathama rasa hai aNahillapATananAmaka nagararana, dvitIya rasa hai cAlukya zrIjayasiMhadevanAmaka rAmarakSa aura tutIya raza hai zrIkalazanAmaka gajaramA / .. vAgmaTa kI uparyukta tUkti 'samuccaya alamAra kI udAharaNa-sUkti hai jisameM 'atyutkAra vastuoM kA ekatra nibandhana' pradarzita kiyA gayA hai| 'anahilavADa' ke prati vApabhaTa kA aMgAda sneha minAsabhUmi ke prati kati kI dazAnAkti kA hI paricAyaka hai| jainadharma ke rasatraya' ke mahAn Adarza aura anahila vAha, cAlukya jayasiMhadeva aura zrIkalazagajarAja ke paraspara upamAnopameyabhAva kA pradarzana taba taka koI svArasya rakhatA nAhI asIta hotA jaba taka vAgbhaTa aura anahilavA kA paraspara ghaniSTha sambandha na mAna liyA jAya / / vAmmaTa aura cAlukya zrIjayasiMhadeva kA sambandha to siddha hI hai kyoki bAgbhaTAlAra kI katipaya muktiyoM aujayasiMhadeva kI smRti aura prazasti kAhI abhiprAya rakhatI hai| udAharaNa ke liye yaha sUkti'indreNa kiMdila karNamarendrasaddhararAvatema kimahI pavi sahipendraH / embholinA'pyasamA yadi tapatApara svargIyapaM manu muSA yadi tatpurI saa||' (vAgbhAlAra 4.75) o karNarAja ke putra cAlakya zrIjayasiMhadeva ko indra kA samAnadharmA batAtI huI vAgbhaTa ke rAjaprema kI sUcanA de rahI hai| isI prakAra yaha sUkti 'sagadAtmakIrtizunaM jamAdAmadhAmadoparidhaH / jayakti pratApapUSA jayasiMhaH kmAdhinAthaH - ( vAgmaTAlaGkAra 4.45) jisameM cAlukya zrIjayasiMhadevakA nAga-saMkIrtana spaSTa hai, vAgbhaTa aura samasAmayika cAlukyadaravAra ke pArasparika sambandha kA spaSTa pramANa hai| vAgbhaTa ne cAlukya zrIjayasiMhadeva kA aura bhI vizada varNana kiyA hai'indraH sa eSa pavi kiM na sahasramaNo lacamIpatiryadika ma cturbho'sau| zrAH syambanamAratocaratAnathUba zrIkarNadevapasarapaM raNApre / ' (vAgbhaTAlakAra 4.80) Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TOT A -C H HATEE .. . . ............::. A 'bhAibasna pauruSaguNAapasiMhadevapRthvIpate maMgapaseca samAnabhASAH / kiskataH matimadAH samaraM vihAya khano vizcansi banamanpamazakamAnAH // ' jisase yaha spaSTa hai ki kavi ko apane AzrayadAtA cAcapaya zrIjayasiMhadeva para abhimAna hai aura cAlukyarAjya ke tAmracUDa-dhvaja ke gaurava kA dhyAna hai| pro0 vUDara ke anusAra anahilavAi ke cAlukyarAjavaMza kI jo baMzAvalI hu~ usameM zrIjayasiMhadeva kA rAjyakAla 1093 se 1143 0 taka nirdiSTa hai| isa prakAra vAgbhaTa kA bhI samaya uparyukta ho siddha hotA hai| 'vAmmaTAlaGkAra' ke racayitA vAgbhaTa kA uparyukta kAryakAla anya pramANoM se bhI sisa kiyA gayA hai| zrI prabhAcandramuniranita 'prabhAvakacarita' meM vAgbhaTa ke saMbandha meM jo yaha ucheDa hai 'ayAsti sAhako nAma pradhAna paarikaaprnnii| gurupAdAn praNamyAtha pAke vijnyaapnaamsau|| dhAdizyatAmatimAbhyaM syaM yatra dharna pyaye / mamurAhAlaye jaine imyasya saphalo vyyH|| mAdezAnantaraM senAkAryasa zrIjinAlayaH / hemAdribhavalastuko dIpyarakumbhamahAmaNiH // zrImAtA vardhamAnasthAcIbharadigbamutamam / pasejasA jitAnama()kArasamaNipabhAra // pAsakAvAke sAesaptatI vikmaarktH| vatsarArNA myatikAnte zrImunizcandrasUrayaH / / bhArAthamAvibhizreSTa kRtvA prAyopaveSAnam / zamapIyUSakajholaplutAste bridivaM yayuH // vatsare tatra bakena pUrNa zrIdevamUribhiH / bhIvIrasya prasiddha sa pAhokArayammudA / usakA yahI abhiprAya hai ki vAgbhaTa 5123 I0 (1179 vikrama saMvata ) ke haiM aura unakA nAma thAiDa' raha cukA hai jisakA saMskRta rUpAntara 'vAgbhaTa hai| vAgbhaTa eka dhanI kiMvA parama dhArmika jainopAsaka ho cuke haiM aura unhoMne jinAlaya-jainamandira kI sthApanA meM apane dhana kA salyaya kiyA thaa| prabhAvakacarita kI ye paMktiyA~ mI vAgbhaTa ke upayukta kAryakAla kI hI puSTi baratI hai: aNahiyApura prApa mApaH prAjayodayaH / mahotsavapravezasya gajArUThasurendravat / / Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAgbhaTAsya vihAraM madarase prasAdhanam / anyecurvAgbhaTAmAtyaM bharmAspatikavAsanaH apRcchatAivAcAropadeSTA guhaM nRpaH / / aomavAgbhaTadevo'pi jIrNoddhAramakArayat / zikhInduravivarSe (11) dhvajAropa myadhApayat / ' arthAt vikrama saMvat 1213 ( 1157 I.) meM amAtyapravara vAgbhaTa ne jainavihAra kA jIrNoddhAra kiyA aura eka dhvajastambha kI sthApanA kii| vAgmaTAlavAra kA pracalana vAgbhayAlayAra kI kaI eka prAcIna kAyeM haiM jinameM 15:siddha (1) jinavardhanasUripraNIta TA~kA / (2) siMhadevagaNiprazIta TIkA / (3) zemahaMsagazipraNIta TIkA 1 (4) anantabhaTTasuta gaNezamagIna ttiikaa| (5) rAjahaMsopAdhyAya praNIta TIkA / ina TIkAoM se vAgbhaTAlAkAra ke samamAmayika pracalana aura paThana-pAThana kA paryApta paricaya milatA hai| __ vAgbhaTAlaGkAra : viSaya-paricaya vAgbhaTAlavAra ke racayitA vAgbhaTa prathama kA prandha choTA hote huye bhI atyanta mahatvapUrNa hai / sAhitya zAstra ke jizAsaoM kI sAhityaviSayaka jijJAsA isa eka hI laghukAya grantha se pUrI ho sakatI hai-yaha kahane meM atyukti na hogii| grantha ke nAma karaNa se andhakAra kA abhiprAya alakArazAstra para eka anya kA praNayana karanA pratIta hotA hai kintu anya ko AyopAnta par3a jAne ke uparAnta zAta hotA hai ki vAgbhaTa ne. apane uddezya se bhI adhika mahatvapUrNa evaM kAvyopayogI sAmagrI ko isa choTe se grantha meM sanniniSTa kara diyA hai| 'vAgmaTAlaGkAra' pA~ca paricchedoM meM vibhakta hai| prathama tIna paricchedoM meM kAjyasambandhI Avazyaka bAtoM para prakAza DAla cukane ke pazcAt caturtha pariccheda meM alaGkAroM kA vivecana kiyA gayA hai / tatpazcAt antima pariccheda meM rasAdi viSayoM kA nirUpaNa karake grantha ko samApta kiyA gayA hai| andha meM sanniviSTa sampUrNa sAmagrI para eka vihaMgama dRSTipAta kara lene se anya kA sampUrNa kalevara hastAmalakavata ho jaayegaa| isase adhyayana Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhyApana meM suvidhA ho skegii| isa uddezya se nimna paMktiyoM meM pRthak pRthaka pariccheda meM kina-kina viSayoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai--yaha dighAyA jA rahA hai| prathama pariccheda maGgalAcaraNa se prArambha hotA hai / maGgalAcaraNa kI prathA bhAratIya zAstra meM atyansa prAcIna hai| AcAryoM ne tIna prakAra ke mAmAcaraNa batalAye hai-AzInAma namaritAmAmA aura nigamaka ' mAle pahale kahA jA cukA hai, AcArya vAgbhara jainamatAvalambI the| ataH unhone 'nAmeyajina' kI stuti karate hue namarikalAtmaka maGgalAcaraNa kiyA hai / jaina vAgbhaTa ke liye bhagavAn jina hI sarvazaktimAn haiM, unakI zAstraniIta siddhAnta-paramparA sajagoM ke liye gokSamArga kA nirdeza karanevAlI hai, ataH unako stuti se hI zrI kI prApti bhI sambhava hai| maGgaloka ke uparAnta andhakAra ko apanI abhISTa-siddhi alakArazAstra kA adhyayana karanA hai| Akhira batyAroM kI koI svatantra sattA mI hai yA kevala ahaGkAra-nirUpaNa se hI granthakAra ko santoSa ho jAya ? vaha to kAvya kA aGga hai| aGga ko samajhane ke liye aGgI kA vicAra kara lenA Avazyaka hotA hai aura viSaya-pratipAdana meM sAhAyaka mii| ataH mAlAcaraNa ke anansara alaGkAra kA aGgIbhUta kAvya kA pala batAyA gayA hai| phala ke zAna ke nimA kisI vastu meM ruci bhI to nahIM utpaka kI jA sktii| astu ! __AvArya dhAgbhaTa ke anusAra satkAnya kI saSTi kIrti-prAzi ke liye hai| yahA~ yaha TraSTavya hai ki AcArya mammaTa ne kAvya kA phala kIrtata-prApti ko to svIkAra hI kiyA hai, sAtha hI dhanopArjana, vyavahArazAna, akalyANa-nivAraNa, paramAnanda kI prApti aura pyArI strI kI manabhAvanI sammiti kA lAbha bhI unhoMne kAjya kA prayojana mAnA hai| dekhiye kAmyaM yazase'rthakase vyavahAranide zivatarasataye / sapaH paranisiye kAmtAsasmitatayopadezayuje // ( kA. pra. 1. 2) vAstava meM mammaTa-nirdiSTa' yaza se mijha anya prayojana bhI yazaHsAdhya ke liye sAdhanamAna. hI kaI jA sakate hai| ata: vAgbhaTa kA kAnya-phala-nirdeza paramparA-viruddha nahIM chAr3A jA sakatA / . - kAya-phala-nirUpaNa ke anantara kAnyotpati kI sAmagrI para vicAra kiyA gayA hai| kavitA kA kAraNa ke pratibhA; aura vyutpatti hai basa kAvya kA AbhUSaNa-zIbhAbhAyaka aGga / ampAsa se abilamba yAvyaracanA kI zakti prApta hotA hai| punaH pratibhA, vyutpatti aura abhyAsa kA rUpa-nirUpaNa kiyA gayA hai| vAgbhaTa ke mata se kavitA meM abhyAsa bahAne ke liye sabase prathama bandhacArutva se yukta nirarthaka parasamUha ke saGkaTana dvArA bhI yathAzakti samasta chandoM para apanA adhikAra karanA cAhiye / kAvya meM bandhacAlva kisa prakAra prastuta kiyA jA sakatA hai yaha jAna lenA bhI asamasa na hogaa| saMyukta varNa ke pUrva Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laghyakSara kA guruvat uccAraNa karanA, visargA kA lopana karanA tathA yutikaTuvAdi doSoM ko lA dene vAlI sandhi kA parityAga karate rahanA-ye tIna upAya batAye gaye hai jinase kAvya meM manyacAruzya lAyA jA sakatA hai| pazcAdguruvaM saMyogAdvisargANA vilopanam / visamdhivarjamaM gheti vadhazAspatayaH / / ( 1.8) kAnyAbhyAsa kaise karanA cAhiye isa ora bhI AcArya vAgbhaTa ne dhyAna diyA hai| sAtha hI unhoMne yaha bhI batalAyA se ki kAvyAbhyAsI ko kina-kina bAtoM kA dhyAna rakhanA cAhiye, jisase kAvya pUpita bhI na hone pAye aura navAbhyAsI kavi bhI nirvighna rUpa se satata kAma-praNayana meM saMlama raha ske| navAbhyAsiyoM ke pabha-pradarzana hetu kaviparamparA-siddha mAnyatAoM kA bhI saMkSipta varNana karake andhakAra ne anya kI upAdeyatA aura bhI bar3hA dI hai| yahA~ para kucha kanipIDoktiyoM kA ullekha kara denA asAta na hogaa| AcArtha vAgmaTa ke anusAra bhuvanoM kAna, sA jamA naudaha roga meM karanA cAhiye / isI prakAra yaza. ko zubhravarNa aura apayaza ko kajalavarNa batalAnA cAhiye / isake atirikta kucha aura bhI RviprauDhoktiyoM kA varNana hai jaise-airAvata gaja ko zubhavarNa kahanA; samudra ko cAra mA sAta saMkhyA meM varNita karanA; dizAoM ko cAra, ATha mA vazasaMkhyaka batalAnA tathA yamakA, kSetra aura citrAdi balakAroM meM bandha-zaithilya ke bhaya se bakAraH-cakAra tathA DakAra aura lakAra meM bheda na mAnanA ityAdi bhuvanAni niyanIpAda zrIyi pakSa caturvana / apyasyAM sisA jhIlimakIrtizca tato'mpayA / / vAraNaM zubhraminnasya caturaH sapta vAmbudhIn / catavaH kIrtaye vASTau daza cA kakubhaH kazcit / / yamaka zeSatineSu badhayocalayorma bhit / nAnusvAravisagI ca citramazApa sammatau // ( 1. 18-2) isa prakAra navosthita kavisamudAya kA patha nirdiSTa karake dvitIya pariccheda meM kAvyazArIra para vicAra kiyA gayA hai| saMskRta, prAkRta, apabhraMza aura paizAcI-ye pAra bhASAyeM kAvya-zarIra kA nirmANa karatI haiN| vyAkarapAzAstra-samasta devabhASA ko saMskRta kahate haiM; usa ( saMskRta ) se utpanna tathA usase milatI-julatI vibhinna dezoM meM aneka prakAra se bolI jAne vAlI bhASA prAkRta hai| mitra-mika dezoM meM zuddha bhASAnsara se milI duI apabhraMza kahalAtI hai aura pizAcoM kI bhASA ko paizAcI kahate haiN| sampUrNa pAtraya ko bAgbhaTa te do bhAgoM meM vibhakta kiyA hai-ndovaDa vAya ko patra aura usase bhinna vAzmaya ko gaya kahate haiN| Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (8) saMskRtaM prAhRtaM tasyApabhraMzo bhUtabhASitam / iti bhASAzcatasro'pi yAnti kAvyasya kAyatAm // saMskRtaM svargiNAM bhASA zabdazAkheSu nizcitA / prAkRtaM tajjanya dezmAdikamanekadhA / apabhraMzastu yacchuddhaM tattadezeSu bhASitam / adbhutaramyate kazcisaddhautikamiti kisiddhautikamiti smRtam // chando nivajramaNchanda iti tad vAkArya dvidhA / pacamArtha tadanyacca gathaM mizraM ca va iyam // ( 2.14 ) AcArya vAgbhaTa ne doSoM ko tIna bhAgoM meM vibhakta kiyA hai - padadoSa, vAkyazeSa aura vAkyArthadoSa | padoSa haiM- anarthakaH zrutikaTukha, viruddhArthapratIti, alakSaNa, svasaGketapraklasArthaM, aprasiddha, asammata aura grAmya / khaNDita, bhyastasambandha, asammita, bhapakrama, indraH zAstraviruddha vaidarbhI, gauNI Adi rItiyoM se rahitatva, yati-bhadra aura kriyApadarahitatva--- ye ATha bAkmadoSa ginAye gaye haiM / arthadoSoM kI gaNanA isa prakAra se kI gayI hai-- dezaviruddha, kAlatrimba zAstraviruddha avasthAviruddha dravyaviruddha aura guNakiyAbiruddha | sAtha hI kramazaH ina sabhI doSoM ke udAharaNa bhI de diye gaye hai jisase pratyeka 1 doSa kA rUpa ke tRtIya pariccheda meM guNa-darzana karAyA gayA hai| sarvaprathama guNa ke prayojana kA vicAra kiyA gayA hai| guNa-prayojana batalAte huye AcArya vAgmada kahate haiM - adoSAvapi zabdArthI prazasyete na mairvinA / sAmidAnIM pathArika vRmo'bhimbakame tujAn / / ( 3- 1 ) arthAta jina guNoM ke binA anarthakatva, zrutikaTutva Adi doSoM se rahita bhI zabda aura artha nahIM kahe jAte, una guNoM kA yathAzakti varNana kiyA jAtA hai| isa prakAra kAvya meM zobhAdhAna karanA hI guNoM kA prayojana mAnanA caahiye| bhAmada, daNDI aura svayaka Adi AcAryoM kI bhA~ti vAgbhaTa ne bhI daza guNoM ko svIkAra kiyA hai-audArya, samatA, kAnti, arthavyakti, prasAda, samAdhi lepa, oja, mAdhurya aura sukumAratAye daza guNa ginAye gaye haiM / " caturtha paricheda meM kevala alaGkAroM kA hI varNana hai| doSarahita guNayukta kAvya bho taba taka mana ko nahIM mAtA jaba taka vaha ucita alaGkAra jAgaraNa se alaMkRta na ho| isa dRSTi se kAvya meM alaGkAroM kI vahI upAvektA hai jo eka sundarI ke liye AbhUSaNoM kii| alaGkAra do prakAra ke mAne gaye haiM- zabdAlaGkAra aura arthAlaGkAra | zabdAlaGkAra cAra haiM - citra, vakrokti, anuprAsa aura yamaka jAti, upamA, rUpaka, prativastUpamA, bhrAntimAna AkSepa, saMzaya, dRSTAnta, vyatireka, apati, tulyayogitA, utprekSA, arthAntara Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAsa, samAsokti, dimAvanA, dIpaka, atizaya, heda, paryAyokti, samAhita, parikRti sthAsaMkhya, viSaya, sahoci, virodha, avasara, sAra, saMkSepa, samuccaya, aprastutaprazaMsA, pajhAklI, anumAna, parisaMkhmA, praznottara aura sakara-ye paiMtIsa arthAlaGkAra ginAye gaye haiN| citrAladvAra meM bhI ekasvaracitra, mAtrAdhyutacitra, vinducyuttacitra, ekavyasananitra aura vyaanacyutacitra-ye pA~ca bheda kiye gaye haiN| isI prakAra vajhokti ke do bheda mAne gaye hai-sabhA kSeSamUlavakrokti aura abhhrlessmuulvkoti| anupAsa ke do bheda batAye gaye hai--chekAnuprAsa aura lATAnubhAsa / bAgbhaTa ne yamaka ke aSTAdaza meTa batAe / ___ arthAlaDAro meM upamA ke itane bheda salAye gaye haiM---upamA, upameyopamA, ananvayopanA, anekopameyamUlA upamA aura anekopamAnamUlA upamA / upanA ke vibhinna bhedoM ko. basalA sukane ke pazcAt upamAmata doSa batalAye gaye hai| rUpaka ke jina bhedoM kI bhora AcArya vAgbhaTa kI vRSTi gayI hai dehai-akhaNDa samastarUpaka, asamasta akhaNDarUpaka, samasta khaNTarUpaka aura asamastakhaNDarUpaka / virodha malabAra do prakAra kA batalAyA gayA haiprathama to bAda jahA~ zandajanita virodha ho aura dvitIya jahA~ arthajanya roidha ho| aminapadamUla aura bhinnapadamUla---ye dI zleSa ke bheda kahe gaye haiN| anumAna akakAra ke tIna bheda kiye gaye haiM atItabodhaka anumAta, amAgatavastukAnarUpa anumAna aura bartamAnavastuzAnarUpa anumAna / pramosara nIna prakAra kA mAnA gayA hai jahA~ uttara spaSTa ho| jahA~ vaha aspaSTa ho aura jahA~ baha rapaSTa aura aspaSTa ubhayarUpa ho| __yahA~ dhyAna dene kI bAta to yaha hai ki kucha alahAroM ke maida-prabheda ginAne meM bAgmaTa bahuta Age bar3ha gaye haiM, kintu kucha paise bhalakAroM ko unhoMne chor3a diyA hai| jinakA anya AlaGkArikoM ne varNana kiyA hai| isakA kAraNa svayaM vAgbhaTa ne isa prakAra batalAyA hai bhazcamaskAritA dhA syAdukAnsa va eSa thA / sAkriyANAmanyAsAmanivandhaniSadhanam / / ( 4, 140) arthAta jo alaGkAra granthAntara meM vidyamAna rahate huye bhI isa pustaka meM nahIM kare gaye haiM unake na kahane kA kAraNa yahI hai ki unameM yA to camatkAra vizeSa hI nahIM hai athavA unakA bhI samAbeza ukta alaGkAroM meM ho jAtA hai| . prastuta pariccheda meM rItiyoM para bhI vicAra kiyA gayA hai| adhikAMza AlaGkArikoM ne tIna rItiyoM ko svIkAra kiyA hai-vaidabhI, gaur3I aura pAJcAlI / vAgbhaH ina AcAryoM se sahamata nahIM haiM, ve kevala do hI rItiyoM ko mAnate haiN| ve rItiyA~ hai--gauDIyA aura caidI 1 jisameM samAsa-bAhulya ho vaha gauDIyA aura jisameM samAsau kA abhAka yA nyUnatva ho vaha vaidarbhI rIti kahalAtI hai| Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 10 ) ke paJcamapariccheda meM anya kI samApti kI gayI hai| isameM mukhyataH rasoM para hI vicAra kiyA gayA hai; kintu prasaGgavaza nAyaka aura nAyikA-meda kA bhI ucita ullekha huA hai| sarvaprathama rasoM kA mahattva batAyA gayA hai - jisa prakAra uttama rIti se pakAyA huA bhI sAtha padArtha namaka ke binA nIrasa lAnA hai,saprakAra rAjya liye anAsvAtha rahatA hai| lar3anantara rasa kA lakSaNa batAkara unake nAmoM kI gaNanA kI gayI hai / zRGgAra, vIra, karuNa, hAsya, adbhuta, bhayAnaka, raudra, vIbhatsa aura zAnta - de nava rasa haiM jinake sthAyI bhAva kramaza: hai rati, dAsa, zoka, krodha, utsAha, bhaya, jugupsA, vismaya aura rAma | sarvaprathama zRGgAra rasa kA nirupaNa huA hai| zRGgAra ke do pakSa haiMsaMyoga aura viyoga kAra meM kaisA nAyaka honA cAhiye - yaha batAkara nAyakoM ke vibhinna bhedoM kI gaNanA kI gayI hai| vAgbhaTa ne nAyaka ke cAra bhedoM kA ullekha kiyA - anukUla, dakSiNa, zuddha aura dhRSTa / nAyikAoM ke bhI cAra bheda batalAye gaye haianUDhA, svakIyA, parakIyA aura paNAGganA / taduparAnta vibhinna prakAra ke nAyaka nAyikAoM kA pRthak-pRthak lakSaNa batAyA gayA hai| cAra prakAra kA vimalambha zRGgAra batalAyA gayA hai - pUrvAnurAgAtmaka, AnAtmaka, pravAsAtmaka aura kmgaatmk| ina sabakA pRthak-pRthak lakSaNa-nirUpaNa huA hai| isake pazcAt kramazaH eka-eka rasa para vicAra huA hai| hAsya ke bhedoM kA bhI ullekha hai / anya kI parisamApti jisa iloka se huI hai vaha isa prakAra haido berutamAzritaM guNamesa amatkAriNaM nAnAlaGkRtibhiH parItamamito yA sphuranyA satAm / RedeaomayatAM garbha navarasekakA kaviH svaSTAze vazyantu kAvya puruSa sArasvatAbhyAminaH // arthAt bAya ke adhyetA kavi prajApati dorSo se rahita guNoM se yukta, aneka alaGkAroM dvArA mana meM camatkAra paidA karanevAle, vaidarbhI Adi rItiyoM se yukta, kAra Adi navarasoM ke sAtha tanmayatA ko prApta huye kAjyapuruSa ko kAlaparyanta racate raheM / astuta loka meM sadbhAvanA vyakta karane ke sAtha hI sampUrNa grantha kA siMhAvalokana bhI ho gayA hai / prandha meM vibhinna paricchedoM meM jisa krama se bhinna-bhinna viSayoM kA nirUpaNa huA hai, baddI kama isa zloka meM surakSita rakhA gayA hai| ataH yaha izka anya kI anukramaNikArUpa meM bhI samajhA jA sakatA hai| astu, uparyukta vivecana se yaha spaSTa dI hai ki kAlya ke pratyeka Avazyaka aGga para AcArya vAgbhaTa ne vicAra kiyA hai| prastuta grantha kevala alaGkAroM kA hI grantha nahIM apitu kAvyazAstra kA eka pUrNa prArambhika anya hai| Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akArAdiviSayAnukramaNikA viSaya atizaya adbhuta ananbayopamA anathaka " --..12 138 133 pariccheda loka | viSaya .:. paricchedaH, zloka 4 1.1 | utprekSA upamA upameyopamA ekavyaMjanacitra ekaniSa ekAvalI 13.5 ojaH ( guNa ) audArya karuNa karuNAra , kAnti kAvyanirmANazikSA kAvyazarIra khaNDita guNaprayojana guNa gaumutrikAbandha gauDIyA rIti " 141 mAmya 2 15 26 | citra 14 | chatrabandha ( sacitra) 20 | chandobhraSTa 74 | chekAnuprAsa Rnnaa ajumAna apakrama apaguti aprasiddha aprastutaprazaMsA abhyAsa arthadoSa aryavinyAsaprakAra arthavyakti arthAntaranyAsa arthAlokahetu alakSaNa prakAropayogitA avasara asakriya ghasammata asammita AkSepa 26 / Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya pariccheda pariccheda loka 3 15 jAti 1 saskara kavi tulyayogitA sTAnta dIpaka dezakAlAdividdha [ 2 ] loka | viSaya 4 : madhye 12 | maan| yatibhraSTa yathAsaMkhya 98 | samaka racanAbhyAsa " rasabheda rItibhraSTa rUpaka nAmakada mAgikAbheda padadoSa ( yugmaka) parakAvyapradeNyadoSa padmabandha (sacitra ) parivRtti parisaMkhyA paryAyokti pUrvAnurAga pratimA prativastupamA pravAsa praznottara prasati bandhacAsatvahetu vinducyuta sarIbhatsa bhayAnaka bhASAcatuSTaya bhrAntimAna mAnAcyutaka lATAnuprAsa kokti 141 / vAyadoSa 107 vAkyavidhya vipralambha vibhAvanA virodha viSama 116 dhIra 11 vaidI myAnacyutacitra vyatireka vyassasambandha vyAhatArtha vyutpatti zAnta zAra 1. Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya zrutikaTu + zleSa ( guNa ) zleSa (abhina0 ) zaGkara samatA samAdhi samAsoki samAhita samuccaya [ 3 ] pariccheda loka viSaya 9 sophi 3 wana 3 my " +3 27 15 sAra 127 | saukumArya 143 saMzaya 5. 11 94 106 130 svasaMketapraklRptArtha hArabaMdha (sacitra) hAsya hetu pariccheda X " ku * 5 4 Thoka 118 125 15 196 12 4 23 104 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRta-snehI saMsAra ke lie apUrva upahAra 11 Adarza hindI-saMskRta-kozaH (sampAdaka-mo0 rAmasarUpa ma0 e0 (saMskRta, hindI ), vidyAvAcaspatiH / zAstrI, prabhAkara; pUrva-prAdhyApaka DIe0 dI. kAleja, lAhaura; prAdhyApaka, sarAya kAleja, dillI; sadaspa ATama pakalI, dihA vizvavidyAlaya, dilI) / rASTrabhASa ke mAdhyama se devavANI kA adhyayanAdhyApana karane karAne vAle .. vidyArthiyoM tayA pragAna me lie sama pramANika hindI saMskRta soza ha. anivAryatA svataH sira hI hai| tayApi Aja taka isa prakAra ke koza kI bAjAra meM anupavira kA kAraNa thA parAdhIna rASTra kI sva-saMskRti kI bhASA saMskRta ke prati nindanIya upekSA / svarAjya prAti ke pazcAt rASTra-premiyoM kA bhyAna ghismRtaprAya saMskRti kI aura bhI gayA hai aura aba usameM navIna prANapratiSThA ke tuma udyoga se ho rahe haiN| nikaTa bhaviSya meM hI vaha myakti sunizcita rUpa meM prabhAratIya aura bhasaMskRta samamA AyagA jo saMskRta-gAna meM hita hogA / atyanta harSa kA viSaya hai ki hindImAtA aura saMskRtamAna ke icchuka logoM ke lie yaha aisA prAmANika koza taiyAra hubhA hai jisakI sahAyatA se pratyeka vyaki sahaja ho saMskRta sIkha skegaa| isa koza meM lagabhaga cAlIsa sahana hindI hindustAnI zabdoM tathA muhAvaroM ke vizvasanIya saMskRta paryAya diye gaye haiN| pratyeka zabda kA liMganirdeza bhI kiyA gayA hai| hindI kriyApaTa ke saMskRta dhAtuoM ke gaNa, pada, seTa, aniT , veT , Nijanta Adi ke rUpa bhI diye gaye haiN| koza ke saMpAdaka hindI-saMskRta ke prakhyAta vidvAna va lekhaka haiM / inakI darjanoM hindI saMskRta racanAoM se vidyArthi-jagata suparicita hI hai| beza kI upayogitA para dA sUryakAnta zAlI. zrI vizvandhu zAstrI, mahAmahopAdhyAya zrI paramezvarAnanda zAstrI, prAdi bhAdi vidvAnoM ne apanI-apanI amUlya sammaliyA~ pradAna kI haiN| chapAI geTa apa bhAdi mAdhunikatama / mUlya lAgata mAna 12 // ) Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // zrIH // vAgbhaTAlaGkAraH saMskRta-hindI-vyAkhyAdvayopetaH prathamaH paricchedaH priyaM dizatu vo devaH zrInAbheyajinaH sadA 1 . mokSamArga satAM brUte yadAgamapadAvalI zrIvardhamAnajinapatiranantavizAna santati yati yadgIH praTIpakalikA kalikAlatamaH zamaM nayati / ' bAgbhaTakavIndranasAlaMkRtisUtrANi kimapi vivRNomi ." mugdhajananodhadetoH svasya smRtijananavRddhathai ca // raha ziSTAH kacidiSTe vastuni pravartamAnAH abhISTadevatAnamaskArapUrvakameva pravartante iti ziSTamamayaparipAlanahAya, tazyA 'yAMsi vavinnAni mavanti mahatAmapi / azreyasi pravRttAnA tApi yAnti vinaaykaaH|| iti vacanAnmAbhUdasya zAstrasya kAyArthinAM sabhyaujhAnopadezakatayA aMgIbhUtasya ko'pi vighna iti vighnopazAntaye ca zAstrArambhe'bhISTadevatA. namaskAra mahAkaviH zrIvAramAH prakaTa yasi-zriyamiti / zrInAbhaiyajino vaH zriyaM dizatu iti saMTakAnayanA / bhAmera patyaM naamyH| 'itobhinnaH' ityAga / zriyA yukto nAbheyaH zrImAbhaiyaH / 'magyasakAdayazca' ravi madhyamapadalopI smaasH| zronAmayazcAsau jinazceti karmadhArayaH / dInyati dilyabovalaJcAnakriyA dIpyata iti devaH / etena bhagavato jJAnAtizayaH sUcAcake / AnAbheya ityama zriyA aSTamahApAtitAryAdilAyA yuktatvapratipAdanena pramoH pUjAtizayaH prtypaadi| jayati rAgadveSAdirinparAmavatAti jinH| anena paramezvarasyApAyApasamAtizayo shaapitH| mokSamArgamityAdinottarArdhana punaH sthAmino banAtithayaH khyaapitH| evaM catvAro'pyatizabAH prazApyanta sma / 'yattadonityasaMvandhaH' ityuktaH sa iti gamyate / tatazca sa zrInAmeya jino ko ghumArka bhiyaM kalyANalakSmI dadAviti bhaavH| sa ka ityAha-yasya bhagavata AgamapadAnI siddhAntamaca nAnAmAvakI meNiH satAM viSAmusamAnA mokSasya mArga:samyAnapArAdhamarUpaM Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaagmttaankaarH| te ravIti / prakAzayatItyarthaH / athAnyasyApi yAsyacivAgamasthAgatasya padAni pAyapratiSimAni sepa! paziSTA satI satA panthAna prakaTa ytiityuktileshH| tathA zAstrAdI vividhAnAM devatAnA tiH saMbhavati-samucitAyAH, pAyAH, samucimAyAsi / tatra samucitAyA devatAyAH stutiyaza nItibArambha rAjAH kAmAbAramme kamarAdeH / paTAyAH stutiyA raghuphAvye dizagIyA~H / samuciteSTAyAH stutiyaza oyogazAlAmme mahAvIrayoginAyaspeti / atra punaH yAbArambhe zrInAbhayanamaskAraNAmITadevatAstusi pracake baagbhttH| athadA bhiramahAprAlihAyaryAdilamyA inaH svAmI zrInaH / 'mimIka mme| mIyate iti bhaiyam / 'bhAve ya ni yH| bhpmityrthH| na vicate bhaiyaM saMsArabhramo / dbhavaM mayaM yasya so'bheyH| jinaH cutakevalyapi bhaNyate, tasyApi bhAyo rAgAdijayAta / tamirAsAryamabheyazvAsI jinazvAbheyajina iti 1 evaMvidhazca sAmAnyakebaSyapi labhyate, taspa mavabhramabhayAmAbAt / sakirAkaraNArtha zrInazzAsAvabhejanazca zrInAmeyajinaH pti| evaMvidhazcAIba mavatIti sAmAnyenAIsA namaskAraH kRto manati / / yatA kAvyazAstrasya sarveSAmapi mAcAragopayogidhAI pi FAMIT sezAne vyAkhyA / yathA-zrIviSNupakI / nAmarupAcAkSApi nAyaH kthyte| "viSNonAbhisthakamale vizvakartuniyAsaH' iti chophokteH| tathA cA:-'nAbhibhUH paya:--' ityAdi tanAmAni / jino viSNuH / 'pItAmaro mAninau kumovamA-' iti cintAmaNivacanAda / tatazca zrIzca nAmayazca zrInAmayo sAbhyAmupalakSito jinaH zrInAmeyAjinaH sa zriyaM dizatu / vAzadodhyayamavadhAraNe pUNe vA / kiviziSTaH / udevaH 'urIparaH' ityekAkSaranAmamAlAvattanAt-: zaMbhuHsa eva pUjyatvAko yasya sa tathA / taduktam-'brahmAcyutAbhyarSitapAdapamo na pUjyate ki manujegirIzaH' iti / nanu namaskArasya vitanidhAte ma sAmayyam / sacyate-namaskAreNa puNyamupajAyate, puNyena vibhAH pratibanyanna / yatrApi - namaskAramantareNApi nivinA zAmnaparisamA. mizyate tatrApi mAnasika praNidhAnarUpoca paTata deti saphalo nmskaarnyaapaarH| iti prathamapArthaH // 1 // jinakI jainAgamatarupa sivAntapAraparA sajanoM ke liye moSa-patha kA pradarzana karane vAlI hai, ve bhagavAn zrI RSabhadeva Apa logoM ko zrI-sampanna karate rahe // 1 // ki 'maharU cAmidheyaM na sambandhazca prayojanam / catvAri kathanIyAni zArUsya bhuri dhImalA / / tatra malamamihitaM namaskAravacanena / abhidheya pAca zAle samyakAnyasvarUpam / saMbandhavAsya vaadhyvaackmaavaashiH| tapAhi-rata'cyA vAcakam, samyamAnyasvarUpa vAbhyam / upAyopesamAmo mAna sevandhaH / vrnruumaapdNshaamaamupaayH| tarUparivAna caupeyamiti / bhayojana banantara vimANA pAsaparivAnam / paramparaM tu sampavizvasambhikUpa Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH paricchedaH / 1 kIrtiprabhUti bhayAryastha svanasaraM prayojanaM zizvAnubhavaH / paramparaM tu sadeva aihikami suktam, pArakiM tu paramparayojanamubhayeSAmapi niHzreyasAbAsiriti / bhato duS kenacit -"nAramyavyamitraM zAstramabhiSeyAdirahitasvA ekAkadanta parIkSAca prati taha kicit tadyuktvAbhidheyAdidarzanAt / amumevArtha samarthayituM vakSyAmi nAgabhai kAmaphala sAi 3 sAdhuzabdArtha sandarbha guNAlaGkArabhUSitam / sphuTarItirasopetaM kAvyaM kurvIta kIrtaye // 2 // : atra prastAvAcchriyaH kartA gamyate / tataH ziSyaH kAvyaM kavaiH karma kAvyam / 'patirAjAnyAyam' iti yaNi pratyaye sAdhaH / kurvIta vidIta karaceM / kIrtaye yazase / iti phalanirdezaH / ata eva 'kurvIta' ityatra pAlavatkartayatminepadavidhAnam / phAlyaM kiviziSTam / sAdhu vakSyamANenAnarthakatvAdinA doSe rakSitaH zabdaH sAdhuH / prastu vakSyamANena dezavirutvAdinA doSeNa vimuktaH sAdhurbhavati / tata sAbU nirdoSI zabdArthI yasmindAdArthaH saMdabhau racanA patra tathA mAdhuzabdArthayoH saMyatreti vikurvanti / tatra samAsaprAptirutrA yA zabdArthayoH saMdarbhaH zabdArthasaMdarbhaH sAdhuH samArthasaMdarbhoM yatreti vigrahaH kAryaH / 'mAdhuzabdArthayanena na zAmatipAdako dvitIyaH paricchedaH sUtikA vivAdako 1 asthAtyaH, mAdhastu jAtyupamAdayaH tairbhUpinan / alaMkRnamityarthaH / anena ca tRtIya guNaparicchedaH caturdhazvAlaMkAraparicchetraH sUcitaH / tathA sphuTAH kAmyAna kUkAvena prakaTA yA to gauvIyAyAH pavanAvizeSAH rasAcArAdayo vakSyamANAH, teyametamantin / anena caturthapariccheda rAtimatipAvanaM zApinan pacamazca rasapariccheSaH sUcitaH prathamaH punarayaM zikSAparicchedaH / kAvyasya cAnekagatve'pi kIrtereva grahaNaM prAdhAnyakhyApanArtham / yAtA hi kavitvaM dhanaM vyavahArapariyAnaM aziyopazamanaM sahamAnAM cAlataM karoti / idameva ca kavitvaM kAntAsaMmitabhUtaM kAnteva sarasatA rAmenAbhimukhIkRtya 'rAmAdivartitavyaM narANAdiva' syupadeza va vidhate iti / duktaM kAvyaprakAze rAjAnazrImammaTakavIndreNa'kAmyaM paza se vyavahAravide shivetrksst| saH paranirvRtaye kAntAmiyopadezayuje / ' trividhaM hi zAkham 1 yathAprabhusaMmitaM zayapradhAnaM vaishvdi| satsaMmitamatAtparya purANAdi / kAntAsaMmitaM ghotalakSaNaM viziSTakAnyAdi - iti| etadviparItaM kAvyaM - viparIta phalameva syAditi vyatirekArthaH // 2 // ahaGkArazAstra kAvya kA eka aGga hai, ataH kAmya ke jo phala haiM vahI a lAkha ke phala hoNge| isa dRSTi se kAvya- phakI kA varNana karate haiM--sAdhviti / pAsa ke kiye kavi ko aise kAvya kI racanA karanI cAhiye jo sA zabda aura artha se pUrNa ho| itanA hI nahIM, usa ( kAvya ) se (obAdi ) guru, Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 vAgbhaTAlaGkAraH / ( upamAdi ) alaMkAra ( vaidarbhI Adi) rItiyoM aura ( zrRMgAra Adi ) madarasoM ko bhI spaSTa rUpa se vidyamAna rahanA - TippaNI- mammaTa Adi kAvyazAstra ke AcAryoM ne 'kAmyaM sase'rthakRte vide zivetarakSataye / sadyaH paranirvRtaye kAntAsammitatayopadezayuje // ' yaha kAvya kA prayojana svIkAra kiyA hai, kintu kSAcArya vAgbhaTa kAvya kA ekamAtra uddezya kIi mAnase hue pratIta hote haiM // 2 // chatra kavitvasyotpasace sAmagrImupadizA--- pratibhA kAraNaM tasya vyutpattistu vibhUSaNam / bhRzotpattikRdabhyAsa ityAdyakavisaGkathA // 3 // 'sarva hi vAkyaM sAvadhAraNamAmananti iti nyAyAt pratibhaiva tasya kAvyasya kAraNaM heturbhavati / traprakAzAlinI buddhiH pratimA 'buddhirbhavanavonmeSazAlinI pratimA matA' iti vacanAt / nanu yadi pratibhaiva kAnyotpatenaM tathA vyutpattiH kiM karoti / ucyate-- tasya kAvyasya pratibhayA janyamAnasya vyutpattibhUSaNamalaGkAro bhavatItyarthaH / abhyA sastu punaHpunastadA sevana lakSaNastasya kAvyasya bhRzamutpati karoti bhRzotpattidrava / abhyasane hi sataH sthairyAneyogAtirvilambakAvyotpatteH / evaM pratibhAvyutpattyabhyAsAnAM zrayANAmapi svasvaviSayaH pArthasyena pradarzitaH / iti pUrvokaprakAraH purANakavInAM kadhIpadezaH // 3 // prAcIna kaviyoM kA mata hai ki pratibhA kAmpotpatti kA hetu hai, vyutpatti se usa ( kAvya ) meM zobhA kA AdhAna hotA hai aura abhyAsa se zrIghra hI kAvya--- racanA sambhava hotI hai // 3 // atha andhakAraH pratibhA vyAkhyAtumAha prasanna padana vyArthayuktyudbodhavidhAyinI / sphurantI satkaverbuddhiH pratibhA sarvatomukhI // 4 // prarunAnyakiSTAni yAni padAni tathA navyAbhinavA pArthayudhi / tataH prasannapa dAni ca nanyArthayukti prasanna padananyArthayuktastAsAmu udghAsantaM vidadhatItyevaMzIlA sphuratIlA sarvato murkha yasthAH sA tathA / sarvavyApinI sarvAGgINA cetyarthaH / evaMvivottama kaverbuddhiH pratibhA procyate // 4 // kavi kI usa buddhi ko pratibhA kahate haiM jo sarvasaMcaraNazIlA ho ( jisase kaci sUkSmAtisUcama sabhyoM kI kalpanA bhI sahaja hI kara sake ), jo komalakAntapadAvalI ko isa prakAra sunakara rakha ve jisase navIna evaM camatkArapUrNa artha kI udbhAvanA ho sake aura jo sphuraNazIlA bhI ho ( jisase sakavi kI racanA meM rakha bhara jAye 74 // Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pricchedH| bhaya vyutpatti vyAcikhyAmarAkSa zavadharmArthakAmAdizAkheSvAnAyapUrSikA / pratipasirasAmAnyA vyutpattirabhidhIyate // 5 // - zAstrazasya pratyeka sambanyAta-zabdazAsU vyAkaraNam , dharmazAstramAgamaH, arthazAsvaM cANakyapraNIto rAjanItimadhA, kAmazAstraM ko kuko) vArasyAyanAdigranthaH / AdizamdAchandolakArAbhidhAnacintAmaNimacAzvaravaparIkSAdizAkhANi bauddhAvidarzanAmidhAyakazAstrANi ca gRhyate / anna 'zabda-sthAdinTe kRte zamadhamArthakAmA bhAdI yeSAM se zuzdadharmArthakAmAdayasteSAM zAstrANIti smaasvidhiH| pateSu sarveSu-AmnAyaH pUrvo yasyAH sAnAyapUrvA svArthikakapalpaye mAnAyavikA / guruvAraparyamUchetyarthaH / asAmAnyA niHsAmAnyA pratipattiH paricAnavizeSo vyutpattiH procyate / zabdazApravINo hi kAnye kriyApadavinyAse niHsaMzago na bhavati / dharmazAstrAdiparijJAnarahitazca tattatmapanthegu dharmArthakAmamokSAvikAgrajAtamudAhartupazaktaH bAdhaM karirmavatIti // 5 // guruparamparA se prApta zabdazAla, zruti-smRti purANAdi dharmazAstra aura vArasyAyana-praNIta kAmasUtrAdi jo anekAneka pAsa haiM unameM paramparA se pravRtta rahane bAlI asAdhAraNa pratipasi hI myutpatti kahI gayI hai||5|| athAbhyAsamAra anArataM gurupAnte yaH kAvya rcnaadr| tamabhyAsaM vidustasya kramaH ko'pyupavizyate // 6 // nirantara gurupA yaH kAvyavizya ra banAyA zrAdarI mati, kathayastamabhyAsaM vidhuninirAdhena jAnanti / patena-yaH kadAcidevAramadhyabhyasanamAtramabhyAsA, so'myAsa eva na bhavati-ti zApitam / tasya pUrvoktasthAmyAsasya ko'pi kiynmaatrH| na samagna iti mAnaH / kamaH prakAra padizyate // 6 // yogya guru ke caraNoM meM mirantara baiThakara kAmya racanA ke liye jo parizrama kiyA jAtA hai use hI 'abhyAsa' kahate haiM // 5 // tamevAi bibhratyA bandhacArutvaM padAvalyArthazUnyayA / vazIkurvIsa kAyAya chandAMsi nikhilAnyapi til chAvyAya kAvyaM niSpAdayituM zimpaH sarvopyapi chandAMsi zAlinImAlinIprabhUtauni vazIkuti avazAnyapi vazAni kuryAt / kyaa| padAnAmAvalI shrennistyaa| kiMvizidhyA / arthazUnyayA / abhidheyrhityaapiityrthH| tathA-bandhasya saMdarbhasya cArutvaM mRdupatiyogema manozatvaM vibhratmA pArayamsyA / yAizI hi prathamamabhyAsastAzI puraH kAryaniSpasiriti viziSTakAthyAnibhirabhyAso'pi surUlitapadazamyAmAdhupaviziSTa pana vidheyH| . Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAgamavAvAra patra codAharaNamubhyate 'devazreNI zAsinisphUtireNA parmAdharmaprApta dhrmmaamH| . vizvAdhAna manyamAna samAna mAtRsnehA rohiNIvapradIpa iti zAlinmabhyAso'samanvazUnyayApi shbdshrennyaa| evaM sarvANyapi chandAMsi sAkanira* kairvA zanasaMpandherabhyasanIyAnoti / / 7 || - kAmyAbhyAsI ko zahiye ki vaha prArambha meM abhyAsa ke kiye rasanA-saundarya se yukta nirarthaka padAvalI ke dvArA bhI sabhI chandoM para adhikAra prApta karane kA prayAsa kare // 7 // matha bandhacAratvameva kathaM bhavatItyAha pazcAdgurutvaM saMyogAvisargANAmalopanam / visandhivarjana ceti bandhacArutvahetavaH || saMyogavazAtpAbAlyavarNasya gurutvaM kAryam / evaM hi bandhasya dAdA bhavati / sathAvisargalopo na kaaryH| yato visargANAmavasthAnena kAvya ojoguNa upjaayte| tathAvijJabdhI virUpatve'bhAve ca brtte| yathA-'visvaro'yaM gAyanA, vimado mnirym| iti c| tato'trApi virUpaH sNdhivisNdhiH| yadvA-na saMvivisaMciriti / . virUpasaMgharasaMdhazna varjana kAryam / evaMprakArA anye'pyatvaSTrAviSTipadavarjanAyo banyacArutvasya zetako bhavantIti prakArArtha datizamdA sUcayati / atrodAharaNa yathA nipIya yasya zitirakSiNaH kathA tathATriyante na budhAH sussaampi| namaH sitacchapritakIrtimaNDalaH sa rAzirAsInmahasA mahojjvalaH / / ' iimudAdaraNamanvaye uktam // 8 // chanyobandha meM sauzva kAme ke liye yaha Avazyaka hai ki saMyukta varNa pare rahane para ( usake) pUrva kA lacaka bhI guruvat mAmA jAya, visargoM kA lopa ma kiyA jAya aura karNakaTu vargoM kI sandhi bhI na kI jAya // 4 // yatireke tu grandhakAra bhavodazaharati-. zite kRpANe vidhRte tvayA ghore raNe kRte / badhIza kSitipA mItyA vana evaM gatA jayAt / / 6 / / .. nRNAmadhIzo pradhIzaH saMbopane badhIza narendra, tvayA zite tIkSNa khar3e pArite sati / ata eva raNe saMgrAme pore ro kyA kRte sati kSitipAH prastAvAcchaco sUpA bhayena bane kAmane evaM gtaaH| na kSaNamapi yuddha sthitA iti bhAvaH 1 javA gAe / banena sAtizaya maya vytyte| aba ta svayA' ityAdI saMyogavazAtpUrvasva gurutvaM nAsti, kiMtu sada Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH paricchedaH / vivaktikRtam / 'adhIrAH ityatra virUpasaMciH, viyA zrIyA ityatra visargA lopo'sti / evamebhirdoSairasminbandhe zaithilyAdiprApnasti bandhacArasvamUM / to vizi kAvyAdhibhirabhyAsa nvArasyeva padAvasyA kArya iti sthitam // 9 // : he rAjan ! ghora saMgrAma meM jaba Apa tIcNa kRpANa uThA lete haiM jaba bhayabhIta hokara Apake citipAla zIghra hI vana kI ora bhAga jAte haiM / TippaNI- yahA~ para 'dhIza' zabda 'nR' aura 'adhIkSa' zabdoM kI sandhi se khanA hai| yaha sadha karNa kaTu hai| 'vidhute khayA' meM 'te' kA gurutva usake bAda meM Ane vAle saMyukta varNa 'kha' ke kAraNa nahIM, apitu apane Apa hai aura 'citipA yA' meM 'pA' ke bAda visarga na hone se ojaguNa kA abhAva hai| ataH ina tIna kAraNoM se uparyukta zloka meM saundaryAghAta nahIM ho sakA hai // 9 // adhAvizeSaM vinApi padmavandhAbhyAsamAda anullasantyAM nadhyArthayuktAvabhinavatvataH / arthasaGkalanAta svamabhyasyetsvapi // 10 // ziSyaH kavirarthasaMkalanAta zvamarthasyAbhiSeyasya saMkalanAta saMghaTanArahasyaM pacabandha vivilakSaNaM saMRcAsvapi parasparAlA peSvapyabhyasyet / kasyAM satyAmityAz-- navyA yuktAH mAyAmA mAga nayA kairanuchAsaH kuta ityAha-abhinavatvataH karnavInatvAdityarthaH || 10 || raft prArambhika abhyAsa se kAvya meM nUtana ayoM kI udbhAvanA nahIM ho sakatI kintu pratidina ke vAgvyavahAra meM artha-tatvoM ke saMgraha kA ampAsa karanA kAvya-racanA karane vAloM ke kiye Avazyaka hai // 10 // atrovAharati / yathA AgamyatAM sakhe gADhamAliGgadhAtra niSIva va sanviSTaM yanijabhAtRjAyayA vannivedya // 11 // yatheti dRSTAntopadarzanArthaH / he mizra tvayAgamyatAn / tathA prastAvAnmAmA diyA kRtvA sthAne tvaM niSIdopaviza 'AlikA' iti pAThe tu - sakhe, tvaM mAmAliza mAliGgana kurvityarthaH / tathA yannijannAtumaMlakSaNasya bAyayA / athavA nijayA khAtUnAmayaH // sandimasti / svabhrAtRjAyayA yaH sandezau mama zApito'stItyarthaH / nanu kathaM 'AjA mAM' iti siddhayati / yato'tra yonisaMbandha sadbhAvAt 'Rso vidyAyonisaMbandha' iti sUtreNa pa lupprAptaH 'AturjAyayA' tyasamAsaH prApnoti 'mAtuSyatA' ityAdivat / ucyate-nAteva bhrAtA vayasya ityarthaH / tatazca bhrAtRzabdasya bhitrArthatvAdatra yonisaMrandhAbhAvAvasamAsasyAprAptiH / tathA ca bahAro bhavanti - 'mamAnena saha bhrAtRtvamasti / sakhitvamityarthaH // 11 // Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaagbhttaalaakaarH| _mitra ! bAiye, gAvAlikama karake yahA~ baiThiye aura phira merI bhAbhI ne jo saMdeza bhejA hai use kaahiye| TippaNI-isa jhoka meM 'bhAiye aura gAhAlibAna kA rimAdipAyoM se svAgata karane kA artha nikalatA hai aura mAmI dvArA diye gaye saMdeza ko pUlame se paraspara kuzala-pema kI simtA kA jJAna hotA hai| yaha paraspara yAtAlApa meM bhI sundara arthoM kI saMkalanA kA udAharaNa hai // 11 // nanu yadi navyArthayuktiolasati, tadA gharakAlyArthamAdAya kimityabhyAso na vidhIyate ityAsApanaudArthamAha parArthacandhAdhazca syAdabhyAso vaasysnggsau| sana zreyAnyato'nena kavirbhavati taskaraH // 12 // cazamdo'tra pumara / yaH punarabhyAsaH pareSAM konA gRhotasmArthasya bandhAt / abhyAsaH kiviSaya ityAha-vAcyasaMgatI vAcyasyArthasya saMgatI saMghaTanAyAmityarthaH / aba viSayasaptamI shey|| arthasaMbandhaviSaye yo'bhyAso bhavatIti bhAvaH / so'myAsaH aMyAnmAlyo na bhavati / yasmAttoranena paratavandhena / athavA--paratavanyAktimayamAgenArthaviSayAbhyAsena paviH kAnyakartA taskara va taskaratulpo bhavati / 'bAcya saMgatI' iti pratipAdanAcchama. saMgativiSayo'bhyAsaH parano'pi gRhIso na stanya sUyaToti / tathA parArthabandhanasataH kamiH sukhamano nAminatrArthotpataye klizyate / tatazca parApitavayavizeSavarNanAyAmazataH sannapahAsyaH syAt / kAya ca kAmyavidhAna viparItaphalameva bhavediti // 12 // kAvyaracanA meM kavi ko anya kavi kI pavAthalI bhaghakA arma-yojanA kA apanAnA zreyaskara nahIM hotA, kyoMki dUsare kI vastu grahaNa karameSAlA kavi ghora kahalAtA hai jisase vaha nindA kA bhAgI bana jAtA hai // 12 // . samasyAyo punaH parArthagrahaNaM na viruddham / vizeSatastathA baiduSyAtizayadarzanAditi vathaiva cAha paraphAvyapraho'pi syAtsamasyAyAM guNaH kveH| artha tavarthAnugataM naraM hi racayatyasau / / 13 / / samasyAmA paramAnyamaho'pi viziSTa ddhipakAzalakSaNahetutvAdguNaH syAt kaveH kAnyakatarityarthaH / atra parakAvyagrahaNena para kAvyasyaiko vA do vA trayo vA pAdA yAsAH, na tu saMpUrNa kAvyam / parakAdhyamadaNasya guNatve hetumAha-hi yasmAddhetoraso samasyApUrakara phavistasya parakAvyasya yo'yastaspAnugatamanuyAyinamanukUlamarthamazrutapUrva nabaM ninapratimAprAgalbhyenAmina racayatti 1 evaM ca samasyApUraNe parakAnyArthamapi nijanirmalamuzvilotpAditAbhinavAna yojayankanizcamatkArakArako bhvtiiti| samasyaudAharaNaM yathA- kenApyeka pAvo'pisa:-kamala jayasi himopamam iti / etadarthasaMgatyartha pAdatrayaM navaM vidheyam / yathA Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pAre / 'jAnatI bhagavatA mavaM saM pArvatI nijapatibhramAdruSA / raktamakSi vidadhe rucAsya tatkajalaM jayati kuDUmopamam / / sthamidam / rAmArpitaM pAdatrayaM kumArasaMbhavasya pRthapRthagrasaM yathA-'cakAra menA rihAturAGgI', 'pravAsathyAzcayanaM zarIram, 'himAlayo nAma nagAdhirAja ti / tupAdena pUraNe tu 'cakAra mainA virahAturAGgI pravAkazamyAzayanaM zarIram / himAlayo nAma nagAdhirAjaslava pratApajvalanAnagAla | ityAdi svayaM mam // 13 // kisI samasyA kI pUrti karane ke liye eka kavi dUsare kavi ke pada aura bhAvoM kA grahaNa kara sakatA hai| isa dazA meM parArthagrahaNa doSa nahIM mAnA jAtA kyoMki samasyApUrti meM kathi jisa artha kI racanA karatA hai vaha prAcIna artha se anugata hone para bhI naSA lagA karatA hai // 3 // atha kAvyanimiptamotpattaye sAmagrImAha manaHprasattiH pratibhA prAtaHkAlo'bhiyogitA / anekazAnadarzitvamityatholokahetavaH // 14 // sakalAnidhigamanAnmanasaH prasannatA / 'muramanavanavInareSazAlinI pratibhA masA' / prAtaHkAlasyopalakSaNasvAdapararAvAribalApi liyA / satra hi manda meghasopi medhA prasIdati / abhiyoga ucamo'sthAstIti n 1 tanAvo'bhiyogitA / nAnAzAstradarzanazIlavaM ca / mantra samuccayArthazcazamo'nukto'pi gmyte| yathA-'aharAinayamAno gAma puruSaM pazum / deva. svato na tRpyati surAyA iva dumNdii|| iti / pUrvoktA arthAlokasyArthaprakAzasya chetano bhavanti / kicavaNyavastuparIvAraM dRSTvA bAvizeSaNaH / vAkyAMzukavirmayAduttagaNaggAdibhiH // 14 // mAmasika bhADAda, navanavonmeSazAlinI buddhi, prabhAtalA, kAvya-racanA meM abhiniveza aura samasta zAstroM kA anuzIlana ye pA~ca ardha sphUti ke nimita hai| atha sanutpanaspArthasya nivezanaviSayai zikSAmA samAptamiSa pUrvArdhe kuryAdarthaprakAzanam | tatpuruSabahuzrIhIna miyA pratyayAvahau / / 15 / / kavirathasya prakAzanaM pUrvArdhe kAvyasma samAptamiba samAptaprAya vidadhyAt / na tu samAprameva / ucarA tUpamArthAntaranyAsAdidhakArairapUrarNa kAryamityuktapUrvam / punaH zikSAntaramAi-kuryAditi kriyAnuvartate / tatpuruSazca bahubrohizca miyA pratyayamAvahata prati miya:pratyayAvahI to parasparapravItikArako na kuryAdityarthaH / yathA-za: ityuke maH zavaryasyeti bahumIhI satyapi pRSazcAsau zapazceti tatpuruSaprAntiH syAt / evaM vIrapuruSa ityukta-pautzvAsI puruSati tatpuruSe satyapi bIrApuramA yatra grAma iti pahubrozimalAtiH Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yAmaMTAladvArA syAt / evaM na kAryam / manu prabAsau zatruzca' ityatra 'vIrambAsI puspazca' ityatra ca karmadhArayasadbhAvAttatpuruSabhrAntira yuktA protteti ceta , maivam / karmapArapasaMhAdhikAre tatpuruSasaMzAyA api zAbhiH pratipAdanAt / tataH karmadhArayaH tatpuruSasahacara paveti tatpuruSamAtikatA / 'anuSTami sanI nAmAt' iti vacanAniSiI nagaNapatiH 'tapuramabAnIhI patra na viruddhaH syAva , bhastha zikSAzAstratyAdihetubhiH / / 15 // loka ke pUrvA meM ho prasipAya artha ko samApta kara denA cAhiye aura sarapuruSa tathA bahucIhi samAsoM kA isa prakAra prayoga karanA cAhiye jisase donoM meM bheda spaSTa ho sake (anyathA artha-vaparItma kI mAzatA rahatI hai)|| 15 // punaH zikSAntaramAi ekasyaivAbhidheyasya samAsa vyAsameSa ca / abhyasyetkartumAdhAnaM niHzeSAlakriyAsu ca / / 16 / / viH ekasyaiva ekasyApyabhidheyaspArthasya samAsa laghunicchandasi saMkSepa, vyAsamainaH visaramapi rAma mni| ghumanyasya saMkSepaM kamabhyasyet / praudacchandasAya vistaramapi kartumabhyasyet / tabhA / virabhyaspait / kiM kartum / AdhAnaM kartuM arthasya sthApanA kartum / kAsa / niHzeSAkriyAsu sardAlaMkAreSu / zyaM bhAvaH sarveScadhyalaMkAreghUpamAviSvekasyApyarthasya sthApanA vartuM cAbhyasyevisyarthaH / prauDhasyAryastha laghucchandasA samAso yathA--- 'hAmAvanipratidhvAnamukharAsvadri pUbhiyAt / lIyamAnAnikopu yArayansIya prvtaaH|| asyaivArthasya dhyAsI yathA'yAtrArambhabhayAnakAnazatadhvAnapratidhvAninaH svasyocchedaparAbhavAgamamamIsaMbhAvya zAkulA trAsAyezavazAisantamadhunA tvarirAjamaja dUrAdeva nirAkariSNava iva svAminvibhAnsyadrayaH // ' athavA'jyotlA gaGgA paranaya dugdhadhArA samAmbubhiH / hArAzApi na rocante rocate yadi te pazaH // ' ayaM samAsaH / asyaiva vyAso yathA'jyotsnA snigdhA na, mo vA iravi razirorahiNI itaraGgi NyAnanda mana ramyaM ma bhavati, madhurA nApyaso dhaaraa| mugdhA dugdhAmbudhenovikasati baharI hAriNo vA na hArAH pratyayAH svargamAGgaNaramaNacaNAH kIrtayazcettvadIyAH // hai / tathA niHzeSAlaMkArezvarthAbhAnaviSaye'bhyAsI yathA--'mukhamasyAH sundaram' ityetAjanmAtro'yoM 'mukhakamakaM sundaram' iti rUpake zrAdhIyate, 'asyA mukhe SaTpadAvaliH kamala mA nipatati' iti bhrAntimadalaMkAre, asyA muche parite vidhAtrA candraH kimayaM niSpAdita baspAchethe 'badamevasyA mukhamathavA pajham' iti saMzayAkAra, svaMna mukhaM kiMtu jhmjhm| Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH pricchedH| ityapahato, 'analaMkRti subhagamasyAH khiyo mukham' iti vibhAgamAyAm, 'masyA yuktyA vadanakAntibhinitAle samavanatamobhare na bharati pradIpa parimamaH' ityatizaya / evamanyevalakAreSu sa evAbho'bhyasanIyaH // 16 // (mavAmbAsI kadhi ko) eka hI pratipAdya vastu ko saMkSepa aura vistAra se varNana karane kA pAsa karanA caahiye| sAtha hI usako cAhiye ki eka hI vastu kA vibhinna maladvAroM meM varNana karane kA abhyAsa bhI kare / / 16 // atha kAyyakata gA vizeSa zApayati syAdanardhAntapAdAnte'pyazaithilye laghuguruH / pAdAdau na ca vaktavyAzcAdayaH prAyazo budhaiH||17 / / ardhasyAntaH arthAntaH pAdasyAntaH pAdAntaH, antazAsI pAdAntazva ardhAstapAdAntaH,. na ardhAntapAdAmoinannapAdAntaH / athg| amAntazcAsau pAvAntati samAsavidhiH / bhAstA tAvAt / yat ardhAntapAdAnte ardhAntarUpe pAdAnte laghuvarNA guhrmbli| kiMtu anadhantipAdaprAnte'pi rUpayoM shumbhni| ksminsni| avisye sati / zithilasya bhAvaH zaithilyam. na zaithilpamadhisyam , tasminnanyasva pUDhatve matItyartha: / 'subhyaM namastribhuvanAtivAya nAtha tubhyaM namaH kSititalAmatabhUSaNAya / tubhyaM namasijagataH paramezvarAya tubhyaM namo jina madodadhizoSaNAya || ecaMbidheSu vasansatila kendrayamAdiSu chundaHma bandhasma vRhatve sati prathamatRtIyapAdAnte'pi laghuguruH syAt / na punarmAlinIprabhRtiSu, bandhazaithirayasabhaSAt / sathA budhaiH pAvasyAdau cAvayo na vaanyaaH| yathA-'ca naumi nemi ludhiSi supArzvam' ityAdi / prAyoprahaNAtare-vika-hA-ki-na-Am-prabhRtayo na duSTAH / yamA--- 're rAkSasAH kavayata ke sarAyo yo rahaM radIndrakulyorapahatya nssttH|' 'yo cintayAmi satataM mayi mA viraktA sApyanyamicchati jana ma ano'jyskaa| asmaskRte va parituSyani kAcidanyA vikA ca taM ca madanaM ca imAM ca mAM ca // ' 'zrAH sarvataH sphurati kairavamAH vivanti jyokhAM kaSAyamadhurAmabhunA ckoraaH| jAto'tha saiSa caramAcalapuzacumbI pAprakarajAgara gamadIpaH / / ' anyatsvayamapyUTanIyam // 17 // yadi kisI sthAna para laghuvarNa ko guruvarNa karane kI AvazyakatA pave so vahA~ para vaisA hI karanA cAhiye (arthAta madhuvarNa ko bhI guru samasamA cAhiye) / apAra (visIya aura caturtha pAtra)ke panta meM to yaha niyama asiyahI hai, amastipAva (prathama aura esoya pAba) meM bhI isa niyama kA pAvazyakatAnusAra pAlana kAyA caahiye| isake atirika kuzala kavi ko kisI bhI pAca ke zrAdi meM 'ca' Adi 'bhAvoM kA prayoga karSita mAnanA caahiye| Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaagmttaaldvaaraa| bhapa kavisamartha zikSayitumAha bhuvanAni nibannIyAtrINi sapta cturdsh| apyadazyAM sitA kIrtimakIrti ca tato'nyathA // 18 // kavivizvAni kAmye prINi nibanIyAta svargamaspAtAlalokabhedAta / athaSA sapta yathA-(1) bhUloka (2) bhuvaloka (3) svaloka (4) mahalaka (5) janaloka (1) ptapoloka (7) satyaloka iti / yadA cturdsh| yathA--sapta pUrvANyeva / (4) salaM (5) vitalaM (10) sutalaM (11) nitalaM (12) talAtalaM (13) rasAtalaM (14) pAtAmiti / matAntareNa bhuvanAnyekarvizatirapi / tapA-yApa rAmabADhayo guNA mUrtimadbha'yAlayAstathApi kI li. mavRzyAmapyamUtamapi zvetAM nibannIyAt / adRzyAmapyakIti tasaH svetakotaranyathA aparaprakArAmasitA kRSNAmityarthaH / nipakSIyAt // 18 // kaSitA meM bhuvanoM ko sIna, sAta athavA caudA saMkhyaka batAyA gayA hai| paza yadyapi amUrta hai tathApi usako zubhravarNa aura apayaza ko zyAmavarNa batAnA caahiye| vAraNaM zubhramindrasya caturaH sapta cAvudhIn / pataH kItayedvASTI daza vA kakubhaH kacit / / 16 // yapi hastinAM ghaNaH kRSNastathApi surendrasya gajaM zumnaM kIrtayet / tathAgnesturamANAM lohitavarNaH, sUryataramANA nIlavarNaH, indraturaGgatya kaDAro varNaH, zeSaH svayamUSanIyaH / samdhIm vaNaM yet / kati catuHsaMkhyAn / pUrvapazcimavAkSiNottaraghAt / kiMvA (1) labaNa (2) kSIra (3) dadhi (x) Ajama (5) rA (1) rakSu (7) svAduvArisamudrarUpAnsatalokaprasiDAn / tathA kakumo diza: cItayet / kati * ctnH| athavASTau / yadvA daza / na sarvatrApi daza kiMtu citsthAne kAvyopayogini pUrvapazcimadakSiNozarabhedApAtamro dishH| catasaNA vidizA prkssepaavttau| adigamodikaprakSepAzApi dishH| samraudAharaNAni temu teSu sthAneSu svayaM zoyAni // 19 // jana ke hAthI airAvata ko zubhravarNa kA varNana karanA cAhiye, samudroM kI saMkhyA thAra athavA sAta mirdhArita karanI cAhiye aura vizAoM kI saMkhyA cAra, pATha aura yadA-kadA daza bhI varNana kI jA sakatI hai // 19 // punaH zikSAmAha yamakoSacitreSu bayayorDalayona mit / nAnusvAravisagau pa citramaya sammatI / / 20 / / yamakAryakAre zleSAlaMkAra ciyAlaMkAre vakAravakArayorna mit na bheDo bhavati / punaH kyo| skAralakArayoH 1 tathA--amusvArazca visargazca citrasya zArarambhanncabandhAvirUpasya manAya vidhAtAya na sNmtau| na kathitAliyarthaH // 20 // pamaka, zleSa aura citrApi sAdAlaMkAroM meM 'ka' mA 'da' aura 'sayA 'ka' Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH paricchedaH / 13 tAtparya yaha hai ki 'ba' tathA 'tha' aura '' tathA '' citrakAvya meM anusvAra aura visarga ke kAraNa bhI koI byAvAsa nahIM par3atA, arthAt anusvAra aura visarga kI upasthiti meM bhI citrakAmya kI hAni nahIM hotI // 20 // atha kamaiNodAharaNAni - [ tatra ] yamake bolyorabhedo yathA meM bheda nahIM mAnA jaataa| samAna hI samajhe jAte haiN| zaGkamAnairmahIpAla kArAgArabiDambanam / tvaribhiH sapatrIkaiH mitaM bahuviDambanam / / 21 / / mahIpAla kSitipAla, svadvairibhirvanaM khitam / kiMvizin / bahUni vidyAni vilAni sarpadervivarANi yatra tat saha pazcabhirvartanta iti sapakSIkAstaiH / kiM kurvANaiH / zaGkate iti zaGkamAnAsteH / kiM karma taba kArArUpe bhagAre vimba gutigRhakadarthanamityarthaH / kArA TreagAraM ceti karmadhArayaH / atra loke yamagrAlaMkRte vimanaM vahu vilamvanamiti vayovyovA meraH // 21 // ke asaM he rAjan ! Apa ke zAkuLa zatruoM ne apanI patriyoM ko sAtha lekara aise bhAvanika hiMsa jantuoM vicara hai aura jo kArAgAra ke samAna asAmakoM se bharapUra haiN| TippaNI--isa zloka ke dvitIya aura caturtha pAdoM meM 'viDambanama' zabda kI punarAvRtti hone ke kAraNa yahA~ para 'yamaka' nAmaka kAra hai|'' aura '' kA abheda isa taraha spaSTa hai ki caturthapAda meM prayukta 'bahuviDambanam' zabda vAstava meM 'bama' hai, kintu 'yamaka' ke liye 'la' hI 'Da' mAna liyA gayA hai // 21 // yadI yathA tvayA dayAdvaiNa vibho ripUNAM na kevalaM saMyamitA na bAlAH | viyoginI bhirmuhurmahIpAta vidhUsarAGgAH / / 22 / / tatkAminIbhizca de svAmin, righUNAM bAlAH zizavo na kevalaM svayA na saMyamitAH na kevalaM khayA na bajrAH / bandIlA ityarthaH / kiMtu teSAM ripUrNa kAminIbhirapi vAlA na saMyamitAH / atra bAlAH kezA na bajrA ityarthaH / layA dayArdreNa satA na saMyamitAH tatkAminIbhidya vibhogi nIbhiH satIbhirna baddhA iti / bAlAH zizavI nAlAca kezAH / kiviziSTAH / mumaMdIpAla vidhuusraanggaaH| muTuraMvAra mAM pAtena pavanena vidhUsara vizeSeNa dhUlinithitaM aGgaM yeSAM tai tathA / atra bAlabAlazabdotrayoraikyam // 22 // he rAjan ! dayA-dravita mApane kevala zatruoM kI striyoM ko ( athavA bAlakoM ko) nahIM bA~dhA, yaha nahIM, api tu biraivyathita zatrutiyoM ne bhI punaH punaH dhUli - dhUsarita hone vAlI apanI kezarAzi ko nahIM bA~dhA / Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 vaagbhttaamshH| TippaNI-bAlA se zrI bAlaka aura bAloM ke bartha kA bodha hone se yahA~ para zleSa hai| yadi 'ba' aura 'ka' meM abher3a mAnA jApa to zveSa sambhava nahIM hai| ataeva '' aura '' meM pahoM para koI bheda nahIM hai| 22 hale layorakya yathA deva yuSmadyazorAzi stomena aphatmakAH / utkaNThayati mAM bhakirindulekheya sAgaram / / 23 / / he deva rAjam / amekArthanAmamAlAyAM devazamdo rAjArtho'pyasti / yuSmAkaM yazasA rAzi stotuM varNayituM svadIyA bhaktirmAmutkaNThayati utsunaM karoti / parma imaM pratyakSa mAm / kiMviziSTam / jaDa mAtmA yasya sa mahAtmA jasAtmaiva hAramakaH / svArthe kA pratyayaH / kA 5na / yathA indolevA sAgaramukaNThayati ulhasitaM karoti / sAgaramapi phibhUtam / jahAramakaM jala nIra mAmA mvarUpaM yasya sa balAtmakarana jthaa| ana jahajakamAyorDakayo kAm // 2 // he deva ! Apake prati merI o bhaki hai yaha mUrkhamati musako bhApa ke stusigAna ke liye usI prakAra se utsAhita kara rahI hai jisa prakAra se candrakiraNa jala se paripUrNa sAgara ko uttambhita kara detI hai| TippaNI-'jabAramakam' zabda ke do mina-bhitra bhartha hai mUkhamati aura jlmy| ataH yahA~ para zleSAlaMkAra mAmA gayA hai| 'jasAsmAkam' zabda 'jalamaya' kA artha sabhI prakaTa kara sakatA hai jaba use 'jalAramakam' mAna liyA jaay| isase '' aura 'koM meM pArasparika sabheva spaSTa hai // 23 // matha citre ilayArekyaM yathA--- candradvitaM ghaTulitasvaradhItasArarabAsanaM rabhasakalpitazokajAtam / pazyAmipApatimirakSayakArakAyamalpetarAmalatapaHkacalopalodham / / 24 // ahaM devaM pazyAmIti saMTaGkaH 1 candraNa sakalajyotizcakrasvAminA DisaH stutastam / punaH phibhUtam / baTulisasvarathItasAraramAsanam / sparazado'vyayamasti / svaH svarge'dhIto vikhyAtaH 1 melarityarthaH / tasya sAraM rakSamaya AsanaM pANDukambalAdizilAsthitam / caTulina calIkRtaM svaradhItasya meruzailasya sAraravAsanaM yena sa tam / maunIreNa meroH kampanAt Asanamapi kampase iti 1 athavA / svaH svargeNa svargavAsidevajanena adhItaM paThita vyAvarNita sAraM balaM yasya sa svaradhItasAra indra ityrthH| calitaM kampitaM svarItasArasyendrasya razAsanaM yena sa sam / paramezvarasya kalyANepu indrANAM siMhAsanAni kampanta ipti / ramasena vegena pharipata sinaM zokajAtaM asamAdhisamUho yena sasam / punaH kathambhUtam / pAkAmyeba timirANi pApatimirAgi teSAM kSayaM karotIti pApatimirakSayakAra: pApatimirakSayakAra: kAyo deho yasya sa Tham / alpevaraM ca tat amala cAmpetarAmala apetarAmadhaM ca tatapazca tasmai apetarAmalatapase kacalo kapAmA dhAna loponayana goprati vyatIti maspe Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH prissdevH| jarA rAga lopako nAma / .. narasidagaI kyam / idaM kAvya hAramAkivya vAcanIyam // 24 // hArabandhacitram // kSa kA kA zyA tipA maiM una zivajI kA varNana kaha jinakI stuti candramA dvArA kI jAyA karatI hai, (jimakI tapasyA se) una ina deva kA Asama prakampita ho jAmA karatA hai jo zItra hI nAnA prakAra ke duHkhoM kA vinAza kara dete haiM, jo pApAndhakAra ke maSTa karane vAle haiM aura jinake keza anavarata rUpa se pAcana tapa meM rahane ke kAraNa vigalita ho gaye haiN| (yahA~ 'samneditam' ke rakAra aura 'paTulisam' ke lakAra meM abheda mAmA gamA hai)||25|| citre vayora kyaM yathA prabhaNDamala niSkAma prakAzitamahAgama | bhASatasvami deva mAlamatrAsutA vadha // 25 // : Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaagbhttaasaarH| pracaNDamutkaTa bana vIrya castha sa saMbodhyaHnirgataH kAmAkandAdhikAmastasyAmantraNamA niSkAmetyatra nibaMdirAviprAduzcaturAm' ityanena sUtreNa bhirzanaspa repha po bhavati, paramatra citrAyeM rAhulakArapo ma kRtH| tena visarga eca nikAmeti : mAzcAsAvAgamazva prakAzito mahAgamo yena sa saMbothyaH / mAvo'bhiprAyazcittamityarthaH / tasya satvAni bhAvatazvAni antarAtattvAni jJAnAdIni teSAM nidhirida mistisyAmanvaNan / / deva, tada bhA prabhAlanatizayena atra vizvamraye'pi amRtA AzcaryakAriNI / masti kriyAnusApi gamyase. 'yadhAnya kriyApadaM na sUyate tatrAstirbhavatIparaH prayujyate' iti sRjUdacanaprAmANyAda / bhatra bhAvanalayokyorakyam | tasa chatrasthApanAryA svayaM moyam / tathA-'candraDitam' ityatrAnusvAreNa tribhaGgo na / 'nikAma-' ityatra visargAbhyo na citrabhaGgaH / yAka namanIya : mAra / binayArakho stupe vIra vinatatridazeyara / idamapi chatrakAvyaM kacidazyate // 25 // chatravandhacitram (1) chatrabandhacitram (2) nAnA ma ma/mamAyA tAmApramA svAM tri kAzita mAhA gA vA ni he pracaNDa balazAlin ! kAmanAoM se rahita, zAstrAdi ko apane jJAna se savalokita karane vAle aura nikhila tasvavettA deSa ! ApakI kAmita asyamta anutta. rUpA hai| ___ TippaNI-saMkhyA () chatradhadhacinna meM 'bala' ke bakAra aura 'bhAtra' ke vakAra meM abheda mAnA gayA hai| saMkhyA (1) bampavitra saMskRta dIkAstha zloka kA hai| Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyaH paricchedaH / atra pUrvoknevArthamupasaMhA adhItya zAstrANyabhiyogayogAbhyAsavazyArthapadmapacaH / saM taM viditvA samayaM kavInAM manaH prasattau kavitAM vidhyAt // 26 // abhiyogasyopamasya yogAt zAkhANi dharmazAkhakAmazAstrArthazAstrazastrazAstra nItizAstravaiSazA kAyayosiyAra yUena arthapadAni seba prayacaH abhyAsena vazyo vazavartI ardhapadaprapacaH zabdArthapro yasya sa saM saM prasiddhaM pUrvakaviprayuktaM kavInAM samayaM kavisiddhAntaM zAkhA tatto manalAttasya prasa khatItyarthaH / kaveH karma kavitvaM tAM vidadhyAtkuryAt // 26 // iti vAgmaTAkAra vyAkhyAyAM siMhadevagaNakRtAyAM prathamaH paricchedaH / 2 vA0 laM0 17 satata abhyAsa ke kAraNa jise arthoM aura padoM ke aucitya kA samyagjJAma ho cukA hai vaha kavi vyAkaraNa, chanda aura alaMkArAdi zAstroM kA adhyayana kre| tatpazcAt pUrvakAlIna kAvyazAstra ke marmajJoM dvArA nirdiSTa siddhAntoM kA pAlana karake cikaNa darzana zravaNAdi ke saMyoga se usa samaya kAvyaracamA meM pravRtta ho jisa samaya mana saba prakAra kI cintAoM se mukta ho // 26 // // prathama pariccheda samApta // 1000B* Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyaH paricchedaH aya kAvyazarIraM darzayannAda saMskRtaM prAkRtaM tasyApabhraMzo bhUtabhASitam / iti bhASAzcatasro'pi yAnti kAvyasya kAyatAm // 1 // vasya pUrvaprastutasya kAnyasya patAzcatano'pi bhASAH kAyA zarIratvaM prApnuvanti / casasno'pi mAyAH kAvyasya zarIraprAyA ityarthaH // 1 // saMskRta, prAkRta, usa (saMskRta) kA apabhraMza aura bhUtabhASA ye cAra bhASAe~ kAvya-zarIra kI racanA karatI haiM arthAt ina cAra bhASAoM meM kAnya-racanA kI jAtI hai|||| artha bhASAcatuSTayaM spaSTayati-- saMskRtaM syaniNAM bhASA zabdazAstreSu nishcitaa| prAkRtaM tajatattulyadezyAdikamanekadhA // 2 // devAnI bhASA saMskRta mavati / kiviziSTA / zamdazAstreSu vyAkaraNa nizcitA samya. gvyutpattyA niItA / prakRteH saMskRtAdAgataM prAkRtaM anekadhA anekaprakAre bhavati / tajna ca tasalma ca dezya ca tamjatattulyadedayAni tAni AdI yasma tsthaa| tasmAtsaMskRtAnjAyate sma tajjam / yathA sirisimarAma sana sAisarasika tti kitaNaM tujjha / kahamaNahA magaM maha paDantamabhAgasthamakkamasi // he zrIsiddharAja jayasihadeva, tara sAisarasika iti kInaM satyamasti tattathA / anyathA kathaM mano mama AkrAmasi / manaH kiMbhUtam / patanti madanAstrANi smarabANA yatra sat / bhatra saMskRtazamA patra prAkRtIbhUtA prati tajjam / sena saMskRtena tulyaM smsNskRtmityrthH| udAharaNaM yathA-'saMsAradAvAnaladAinIram-' ityAdistutayaH / bhatra prAkRte'pi saMskRtazamA nAnyathA bhavantIti / deze bhayaM dezyam / yathA 'sattAvIsamoaNakarapasaro jAva ajja vi na ho| paDihatyavimbagaivazvakSaNe tA baJja ujANam // matra sattAvIsamozraNazabdo dezyacandrArtha, sasya kiraNaprasaro yAvat adyApi na bhavati / - paniityazamdo'pi dezyaH sampUrthiH / gahavAzajhe deshyshcndraarthH| sato he sampUrNamaNDacandravadane tAvattvaM undhAna bajeti / Avizamdena zaurasenI bhASA mAgadhI ca gRzyate / zaurasenImAgabhyoH prAkRtAvaspa eva maidaH / zaurasenI / yathA-idAnIzabde islopaH-ja dANI dubalo ayam / tadazabdasya Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyaH paricchedaH / sA--'tApachi ' / evamu ammaheza harSe amma, eso valahI jago' vidUSakAdIna irSe hI hI bho zati zabdA: 'r3I hI bho, esa naru jampa' ityAdi / mAgadhIbhASAyAM akArAntasya sau erbhavati- 'esa vahade' / tathA bhaIzabdasya ha bhavati-'hage agadA' / tiSThatesvakArasya cakAraH - 'ciTTa tumam' / tathA rephasya laH kAralya canaH / yathA taruNasthAne 'taluna' iti, rUkSasthAne 'luksa' ityAdi / evamanena prakAreNAnekathA prAkRtaM zeyam // 123 16 se vyAkaraNAdi zabdazAstroM meM saMskRta bhASA deva bhASA batAyI gayI hai| saMskRta bhASA prAkRta hai jo ki vibhinna dezoM meM prayukta hone ke kAraNa vibhinna nAmoM se pracalita haiM, yathA-mAgadhI, ardhamAgadhI, paizAcI, mahArASTrI ityAdi // 2 // apabhraMzabhASAmAda- apabhraMzastu yacchuddhaM tattaddezeSu bhASitam / apabhraMzaH punarbhavati / sa iti svayaM gamyate / yateSu teSu karNATapaJcAlAdiSu zuddha apara- bhASAbhiramithitaM bhASitaM so'abhraMzo bhavatItyarthaH / ida kacidabhUto'pi rezo bhavati / yathA-'cAra tuhu amoDi adIsa aba paDhantu ka imA kaI Avisa akSaM ke ranu kantu / ' anya ( pavana vara Adi) dezoM meM jo saMskRta se misra kintu una dezoM ke niyamAnusAra bhASA bolI jAtI hai usako apabhraMza kahate haiM / paizcAtrImAha yadbhUtairucyate kiJcittadbhautikamiti smRtam // 3 // balkiMcidbhUtaiH pizAttairucyate jayyate taGgolika paizAcikamiti kathitam / bhUtAnAmida mautikam / atra dakArasya taH / yathA- 'bhAitevaM tavaM namada' mArudevaM devaM namata | yUyamityarthaH / hRdayasya yakAra: pakAro bhavati / yathA - hita paMke ' rasya lH| yathA '' raudra ityartha ityAdi // 3 // bhUtAdi jAtivizeSa dvArA jo bhASA prayukta hotI hai use bhautika bhASA kahate haiM // 3 // matha bAmamasya dviprakAratvamAda chandoniSaddhamacchanda iti tadvAyAyaM dvidhA / pathamAdyaM tadnyaca gathaM mizraM ca tadvayam // 4 // tatprasiddhaM vAcA vicAro vAyAyaM dvidhA dviprakAraM bhavati / parka mAtrA gaNabandhAcchandasA niSaddhas / aparaM ca chndshchndiirhitm| AcaM chandoniSa pathaM khte| tadanya tato'bhyacchandIvihInaM garbha kathyate / tayoyaM samUha chandoniyAchandaso mi Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baagmttolbaarH| galapamarUpam / taca cambhUriti mitram / 'gapaSamayI campaH' iti vacantat / miznaM ca nATakAdiSu dhampUgrantheSu ca bhavati // 4 // ___ vAGmaya do prakAra kA hotA hai-eka to chambodhana aura dUsarA chacohIna / / inameM se pahale (chandobara) ko paca aura dusare (chandohIna)ko gadya kase haiM / patha aura gana se mile huye vAdamaya ko mizrita kahate haiM // 4 // kAvye dopaparihArArthamAha-- svaduSTayana tAkI mbargasopAnapataye / parihAyonato doSAMstAnevAdI pracakSmahe // 5 // tatkAvyamaduSTameva doSarahitameva kautinimirsa bhavati / kiMviziSTAya kIt / svargasya svargarUpasya AvAsasya sopAnarahiriva svargasopAnapakistasyai / yathA sopAna tathA uccastare prAptAde AruhAse kosiMrUpasopAnazreNyA kAdayaH kAvyakaraNena svargalakSagatuGgaprAsAdamAroenti / karikIrteH svarge'pi vistIryamANasvAta ataH kAraNAtparihAryAndoSAasikhAnAdau dhuri pracakSmahe kathayAmo trayam // 5 // kevala doSAhIna kAvya hI (loka meM) yaza ko dene vAlA aura (paraloka meM) svarzapada ko prApta karAne vAlA hotA hai| duSTakAvya se to kevala apakIrti hI hAtha AtI hai| ata eva kAvya meM syAgya doSoM kA ullekha kiyA jA rahA hai // 5 // tatra kAvye doSAsividhA bhavanti / padadoSA vAkyadoSA vAcyArbhadoSAzca / tatra prathama padaviSayAnaSTau doSAnAca anarthaka zrutikaTu vyAhatArthamalakSaNam / svasaGketaprakluptArthamaprasiddhamasammatam // 6 // prAmyaM yacca prajAyeta padaM tamma prayujyate / kacidiSTA ca vidvadbhireSAmapyapadoSatA / / 7 / / ( yugmam ) na vidyate'rthaH prayojanaM yasya tadanarthakam / niSprayojanamityarthaH / zrutI pravaNe kaTu zrutikaTu yaha avaNe karkazamitpardhaH / gyAito viruddhodhyau~ yasya taghAitArtha viruddhArthamityarthaH / na diyate lakSaNaM zamdazAvyutpattiryasya sattazyA / vyAkaraNahInamittyaH / svasaMketenaiva na parasaMketena prakalpito'yoM yasya tattathA / svAbhiprAyakalpitamityarthaH / zAstre kacitproktamapi panna prasiddha vikhyAtaM tAn sAprasijUm / zrasammataM nAmimalamisvarthaH / / grAma pratyantapure bhayaM mAmya grAmINajanapacanatulpamityarthaH / evaMvidhaM yatpadaM prajAyeta prAdurbhadhaiva tatpadaM zanarUpaM na pradhujyate, kAnyeSu tAzasya padasya puSTasyAt / atrApabAramAha-icidiSTA caityaadi| kaciskecidanuvAdopahAsAdhu vimiH pUrvAcAyareSAmapi pUrvoktASTapadAnAmapi apadopatA nidopatA yA pratipAdivetyarthaH / yayA Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvittIyaH pricchedaaH| 'murkha candraniyaM pace zvetazmanukarAhurIH / atra hAsyarasodeze grAmyatvaM guNatAM gatam // ? hAsyarasAvatArAdihetave prAmyAdipadAnyapi guNAya mayantIti bhaavH|| 3-7 // amarthaka, zrutikaTu, jyAisArtha, alakSaNa, zvasaMketaprakluptAtha, aprasida, asammata aura prArama--ye bhAra Dopa jila pada meM chA jAye usakA prayoga nahIM karanA caahiye| kintu kahI para ye doSa rahane para bhI doSa nahIM mAne jAte / / 6-7 tatra prathamamanayekamAi prastute'nupayuktaM yattadanarthakamucyate / yathA vinAyakaM vande lambodaramahaM hi tu // 8 // prastute prArabdhethe yadanupayuktaM nopayukta anupayogi bhavati tatpadamanarthakamucyate / udAharaNamAi-yaditi / yathAzabdo dRSTAntopanyAsArtha: / atra lambodarapada ditu iti ca sarvamanarthakam / yasaH yatsvarUpamASavArakaM pAdapUrabhASaM ca yata tavayamapi anarthaka jJeyam / lamodarapadaM hi svarUpamAvavAcakam / hitupade tu pAdapUraNamAtrArtha ke / ato'narthakAni / tathA vande ityatra vartamAnAyA ekavacanasya prayogAdamityapi svayaM labhyate / alo. pramiti padamapi punarutatvAinarthaka boyam / prayojanavivakSAyAM tu ahamiti padaM prayuktaM nAnakamiti / atra ziSya Aha'nanu lambodarapadaM gaNezArthapratipAdakaM tataH kathamanardhakam / na ca bAcyaM vinAyakazabdenaivoktArthatvAra punaskadoSaH syAditi / punarattadoSasyAtrAniSiddhatvAt / atra ucyate--punamaktadoSA anarthakadoghe'ntarbhavanti / ye tu punarupAdoSA pRthagnidhanti, te'pi pAIpratipatto jAlAyAM pahAntaraprayogamanupayoginaM manyanta ev| na ce prastute vande ityarthe lambodarapadaM kabhiduka pussnnaashi| tena punaruktadoSo'narthakoSe'ntarbhavatIti siddham / yattu vaktA paMSayAvivazAra para dikhA prayu, tatra nAyaM dossH| tena vinA hi kathaM varSamayAdipratItiH syAt / taduktaM zrIbhAbazyake 'sajjhAyajjhANatabo sa hesu uvesushruvshvynnesu| saMta guNakittaNemu a na dunti punaruttadosAo / ' yaSA 'jayajaya vavarajiSNo viSNoravatAra bhUpa jysiNh| atikezahastAtalyAvRsadurvArabIra bhuvane'smin / ' atra jayajayazada vinA dartho na gamyate / vastazamdayostu punaruktAbhAsatvameva / mitrAyasvarat / maye yathA ahirahiH / evaM vIpsAnuvAdAdiSyapi draSTavyam // 8 // jo pada prastuta viSaya ke anukUla na ho use anarthaka kahate haiN| pavA-maiM modara gaNezajI kI stuti karatA hai| Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 / vAgbhaTAlaGkAraH / : TippaNI para vinAyaka ( gaNezajI ) ke mana meM 'kampovara' vizeSaNa anupayukta hone ke kAraNa kAvya meM 'amarthaka' nAmaka doSa utpanna karatA hai // 8 // atha zrutikaTu bhAi - niSThurAkSaramatyantaM budhaiH zrutikaTu smRtam / ekA manasA manye sraSTerya nirmitA yathA // & // vidbhirbhUzaM kaTorAkSarANi yatra tatpa 'zrutikaTu' iti ptthitm| udAharaNamAhaeketi / yathAzabdo nirdezanopadarzanArthaH / iyaM yubatI sraSTA vidhAtrA ghttitaa| kiMbhUtena / ekArtha sAvadhAnaM mandau yasya sa ekAgramanAstena / manye iti visarke / evaMvidhAdbhutarUpasyAnyathAnupapatteriti / mana sraSTrA dati kaThoram || 9 || kAvya meM atyanta karNakaTu acaroM ke prayoga se utpanna hone vAle doSa ko AbhAryoM ne 'zrutikaTu' saMjJA pradAna kI hai| yathA mujhe aisA pratIta hotA hai ki ekAprati sraSTA ke dvArA isa ( sundarI ) kI racanA kI gayI hogI [ kyoMki aisA na hone para sraSTA ( vidhAtA ) isa apUrNa sundarI strI kI sRSTi kara hI kaise sakate the ? ] TippaNI- yahA~ para 'strayaM' zabda meM TakAra aura rakAra kA prayoga dUSita hai kyoMki ye donoM karkaza varNa haiM // 9 // byAhatArthamAha ---------- vyAhatArthaM yadiSTArthabAdhakArthAntarAzrayam / svasthameva bhUpAla bhUtalopakRtau yathA // 10 // tatpadaM vyAhatArthe mavati yadabhISTArthatya nAthakaM zrarthAntaramAnyArthamAzrayati / ekasmAdarthAdanyo'rthaH arthAntaraM dRSTArthabAdhakaM ca tadarthAntaraM na iSTavAkAryAntara bhAbhayo . yasyeti samAsavidhiH / udAharaNaM yathA-- bhutakasyopakRtirUpakArastasyAM vaM rataH Asana iSTo'rthaH / tasya vAdhakaM bhUtAnAM prANinAM khopakaraNe ratastvamityevaMvidhamarthAntarabhAvayati bhUtalopa kRtizabdaH || 10 // aise patra kA prayoga jisase hRSTArtha ke atirikta, anya artha kA pratipAdana hotA ho aura vaha ( anya artha ) dRSTArtha meM bAdhA DAlatA ho byAhavArtha' nAmaka doSa kahalAtA hai / yathA - he rAjan ! Apa sadaiva saMsAra ke upakAra meM lIna rahase hai| TippaNI - isa pada meM 'bhUtopakRtI' zabda kA prayoga dUSita hai| eka prakAra se sandhi karane para isakA rUpa banatA hai-'mUsala + upakuzI' jisakA artha hai 'saMsAra ke upakAra meM aura vAstava meM yahI iSTArtha hai / isa zabda kA eka aura Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ & dvitIyaH paricchedaH / 23. bhI rUpa banegA 'bhUta + lopakRtI' jisakA abhiprAya hai 'prANiyoM ke vinAza meM / pUrvokta ihArtha ke sAtha-sAtha isa aniSTArtha kA pratipAdana hone ke kAraNa yaha para 'myAhatArtha' zeSa utpanna ho gayA hai // 10 // lakSaNaM lakSapati zabdazAstraviruddha yasavalakSaNamucyate / mAninI mAnavalano yathendurvijayatyasaiau // 11 // yatpadaM zabdAnAM zAkheNa vyAkaraNena viruddhaM tadalakSaNaM kathyate / udAharati-tyudAharaNArtham | mAnavasaunA taruNInAM mAnasyAhaGkArasya vaLayatIti dalano vidArakaH indundro vijayatti vizeSeNa jayati / candrodaye sanmayonmAdena patiSu sAhadvArA api yuvatayo mAnaM mukhantIti / atra 'paraveH' iti sUtreNAtmanepadaprAptirvijayatIti parasmaipadaM duSTam vijayate ityeva satyam // 11 // jo pada vyAkaraNaviruddha ho use 'alakSaNa' doSa kahate haiN| yathA- mAninI striyoM ke mAna-mardana karanevAle candramA kI vijaya ho / TippaNI- yahA~ para 'vijayati' zabda dUSita hai| vyAkaraNa niyamAnusAra 'ji' dhAtu - jisakA artha hai jItanA-'parasmaipadI' hai, kintu 'vi' upasarga pUrva meM rahane para vaha dhAtu 'AramanepadI' ho jAtI hai| apuna 'jayati' zabda to vyAkaraNa-sammata hai aura isIliye maduSTa bhI / jaise ki--'sa jayati sindhukhadano' Adi pada meM, kintu 'vi' pUrvaka 'ji' dhAtu kA laT lakAra meM prathamapuruSa kA rUpa honA cAhiye ''vijayate' na ki 'vijayati' jaisA ki yahA~ para prayukta hai| isIliye isa loka meM 'kSaNa' nAmaka doSa mAnA gayA hai // 11 zvasaGketa praktArthamAha svasaGketa praklRprArthaM neyArthAntaravAcakam | yathA vibhAti zaikho'yaM puSpitairvAnaradhvajaiH // 12 // nIyata iti neyaM mahyaM na tu gamyam / neyaM ca tadarthAntaraM ca neyArthAntaraM tasya bAdhakaM padaM strasaMketa praktArthaM bhavatItyarthaH / udAharati-- yatheti / atra vAnaradhvajairiti kakumAkhyairarjunavRkSairityarthaH / vAnaradhvamazabdenArjunanAmA pANTavaH kathyate tasya kapidhvajatvAt / nanu arjunanAmnA sAdRzyena kakumapakSAstena vAnaravatrapadaM neyArthan / vAnaradhvamaza dena hi rukumavRkSA na kathyante tataH svasaMketa prakRtArthaM dAnaradhyana padam / yatu samasta kavisaMketanaM tatha na doSaH / yathA rathAGgazabdacakranAni pakSiNi dvirephazanno bhramare, dikazabdaH kAke // 12 // 'sva saMketa prakRtArtha' nAmaka doSa vahA~ para hotA hai jahA~ kisI prasiddha evaM Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 yAgbhaTAlaGkAraH / sarvavidita artha ke viparIta kaSi svakavipata artha meM kisI pavizeSa ko prayukta. karatA hai / yathA-yaha parvata puSparAzi-maNisa kapidhvaja- (arjuna) ke pUtoM se suzobhita ho rahA hai| TippaNI- 'kapidhvaja' zabda sAdhAraNatavA pANDuputra arjuna ke liye hI rUdra hai, kintu yahA~ kaSi ne use svarUpita arjuna nAmaka vRddha ke artha meM prayukta kiyA hai| ataeva yahA~ 'svasaMketa sArtha' nAmaka doSa hai // 12 // athAprasiddhamAi yasya nAsti prasiddhistadaprasiddhaM viduryathA / rAjendra bhavataH kIrticaturo hanti vAridhIn // 13 // yasya padasya prasiddhiH kaviruddhirnAsti tadaprasiddhaM viduH tathAtvena na jAnanti / dhAtUnA manekArthatvAtkathayanti ca / udAharaNaM yathA - he bhUpendra taba kIrtituH saMkhyAn pUrvapazcima dakSiNottarAn samudrAn inti gacchati bhrAmyatIti bhAvaH atra 'chan hiMsAgatyoH' iti dhAtupAThe gatyarthaH paThito'pi intidhAturna kaviparamparAya prasiddhaH / prayojanavizeSe tu prayogo'bhyaduSTa eva / yathA vizeSe zleSAdiSu // 13 // 3 aprasiddha evaM apracalita artha meM kisI patra ko mAmaka doSa latpanna hotA hai| / I taka jA cukI hai| prayukta karane se 'aprasiddha' Apa kI sukIti cAroM samuda TippaNI- 'in' dhAtu prAyaH mArane ke artha meM hI pravati hai, jAne ke artha meM nahIM, tathApi yahA~ para 'iti' jAne ke artha meM prayukta kiyA gayA hai| ataeva isa zloka meM 'siddha' nAmaka doSa A gayA hai // 13 // asammatamAda zaktamapyarthamAkhyAtuM yana sarvatra sammatam / asammataM tamombhojaM kSAlayantyaMzavo raveH // 14 // yaspadamarthamAkhyAtumamitreyaM vaktuM zatamapi samarthamapi sarvatra mahAkavizAkheSu na saMmataM kavInAM nAbhimataM tadasaMmataM kthyte| yasadonityasaMbandhatvAt tacchabdasya svayaM gamyamAnatvAda / atrodAharaNamAha- raveH sUryasyAzavaH kiraNAstama patrAmbhonaH kardamastaM tamombhojaM dhvAntarUpamammIjaM kardamaM cAkhayantItyarthaH / atrAmmonazabdo'gbhalo jAto'mbhoja vi vyupasyA karma nAcathituM samartho'pi kamalAdanyatra kavInAM na saMmataH kamale eva tasya rUDhatvAtH / tathA---prapUrvaH smRdhAtuvismaraNArthe evaM prasiddho na tu prakRSTasmaraNArthe / tathA cokaM naiSabhakAvye--- 'nAkSarANi paThatA kimapAThi prasmRtaH kimathavA paThito'pi / itthamarthitasaMzayadoLA jhela laghu cakAra nacAraH Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyaH pariSyaH / 25. tathA - prapUrvaH sthASAturgamanArthe prasiddho na tu prasthAnArthe / yathA-' -'asau nagaraM prati prasthitaH / gata tyarthaH / tathA bhApUrvI dhatiH karaNe, na tu samantAdane / yathA - 'sadvicA vismyaavaa'| vismayakarItyarthaH / evaM kavisaMgatameva pada prayojyaM kAvye nAnyat // 14 // jo pada kisI artha ko prakaTa karane meM samartha hote hue bhI sarvamAnya nahIM hotA usa (pada) kA prayoga 'asammata' nAmaka doSa kI undrAyA karatA hai / yathA - sUrya kI razmi abhbhoja (andhakAra) ke kIcana ( athavA andhakAraH rUpa kIcar3a ) ko dho DAlatI haiN| TippaNI--isa pakSa meM 'aMbhoja' pada yadyapi kIdhava kA bodha karAne meM samartha hai, tathApi 'ambhoja' pada kA yaha artha sarvasammata nahIM hai| isIliye isa padma meM 'sammata' nAmaka doSa hai // 14 // atha mAmyamAha yatrAnucitaM saddhi tatra grAmyaM smRtaM yathA | chAdayitvA surAnpuSpaiH puro dhAnyaM kSipAmyaham // 15 // yaditi / yatpadaM yatra deze'nucitaM vatumayogyaM bhavati hi nizcitaM tatpadaM tatra deze AmyaM smRtaM kacibhistada kathitamityarthaH / yathetyudAharaNArtham / ahaM puSpaiH surAnabhyacarya bali DhokayAmItyevaM vaktuM yogyaM bhavati / atra tu mahaM devAnpuSpazvAdayitvA dhAnyaM kSipAmoti grAmINo kayavacanaM pro tatAdRzaM padaM grAmyaM zeyamiti / tathA zrI jugupsAamaGgalapratItikarA ye samAste'pi samAnuci brAMDacA sAmana sumaiyasya-' ityatra sAdhanazabdaH puJcipi zakkayeta / jugupsAvAcako prathA 'vAyuH prasarati / vAyuzabdo'pAnapavanazaGkAkArI amalapratItikaro yathA - 'saMsthito'yam / saMsthitazo'tra mRtArthazaka (kArI | tathA 'alipelavamatiparimitavarNa laghutaramudAharati zaThaH / paramArthataH sahRdayaM vahati punaH kAlakUTaghaTitamiva // atra pelavazabdo'samyaravA Amya eva yAsyat sAbhirityAdayastu kacideze'sabhyatvAAmyAH na tu sarvatra | bhagavatI bhaginI zivaliGga bhUta vastu loke'viruddhatvAdaduSTAH / ukta'lokapratipatayo laukiko'rthaH parIkSakaH / pratilokavyavahArasadRzau bAlapaNDitau // iti / kacideSAmapyanarthakAdInAmapadoSatA / *vanayasthAsmi dAdAsI tatavAI sasarvadA / tatamAnaya mandoktimenAmadhyetyayaM zukaH // bakArAdayo'narthakA alakSaNAzca tathApyatrAnukaraNArthatvAtteSAM na doSaH / yugapatstutinindayorvAcyayogyahatArthamapi na duSTam 1 yathA- "ratastvameva bhUpAla bhUtopako satata eva yazaH svaira tavA pUrvAzthI // " svairaM svecchAcArI mayaM / apUrvA mulakArapUrvAdha Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26. - - - " 7 - - dhAgbhaTAlArasa prakikA sasaMketamAlasArthamapi na em yathA-- 'avalo zUNa sAmalava arNa sayAma dAro jaao| racitaNaya maNDalIkraya isthipasUrNa kuraMga // bhana ravitanayaH kaNastaccaSTravAcyaH // 15 // jaha koI pada prasaMga vizeSa meM anucita hone para bhI prayukta ho vahA~ 'prAgya' doSa samajhanA cAhiye / yathA-devatAoM ko puSpoM se prAcchAdita karake maiM unake ANe ghAmya-iviS-ilyAdi phekalA huuN| TippaNI-devatAoM ke Upara puSpa calAye jAte haiM na ki unheM phUloM se uka diyA jAtA hai, jaisA ki yahA~ para prayoga kiyA gayA hai zrataeva isa zloka meM 'grAmya' doSa samajhanA cAhiye // 15 // saMpratyaSTI vAkyadoSAnkameNAha padAtmakatvAdvAkyasya tadoSAH santi tatra hi / apadasthAstu ye vAkye doSAMstAnbrumahe'dhunA / / 16 / / uktAH padavazeSAH / yasminvAkye sadoSaM padaM prayujyate tadvAkyamapi sadoSapadayogAtsadoghamevetyA-toSAH padamatadoSAH anarthakAdikAH hi nizcitaM tatra vAkye santi / pAkyasya padAtmakasyAspadapasvAt / sadoSapadaniSpa thApathamapi sadoSam / niSiH padairvAkyamapi nivauSam / yaza ___ rAjendra bhavataH kIrtizcaturo inti yAridhIn / ' ityatra pantAsi sadoSakriyA samagradoSa vAkyaM sadoSaM jAtam / palAvatA ye padadoSA bhavanti ye apadasthA vAkyadoSAH, ye padena masti kiMtu vAkye santi sAnadhunA bacmaH // 16 // padoM se hI vAkya kI racanA hotI hai, ata: pada meM rahane vAle doSa vAkya ke bhI doSa ho sakate haiN| mathApi jo doSa pada meM ma hokara vAkya meM hI hote haiM una vAkyadoSoM kA varNana Age kiyA jAtA hai // 16 // khaNDita vyastasambaddhamasammitamapakrama / chandorotiyatibhraSTaM duSTaM vAkyamasakriyam / / 17 // evaMvidhaM vAkyaM duSTaM sadoSam / chandobhraSTaM rItibhaTa yatizrayam // 17 // khaNDita, vyastasambandha, asammita, apakrama, chandobhraSTa, rItibhraSTa, patibhraSTa, duSTavAkyasya aura asaskriyA-the nau vAkya dopa hai // 17 // adhAnukrameNa sarvAMnAha vAkyAntarapravezena vicchinna khariDataM matam / / yathA pAtu sadA svAmI yamindraH stauti vo jinaH // 18 // . Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyaH pricchedH| yadAkyaM vacanAntaramyAsena vicchi zuTitaM tat khaNDitam / jinaH svAmI yo yusmAnpAtu iti vAkya yamindraH stotIti vAkyAntareNa vichinnatvAvaddhitam // 18 // __ eka pAgya ke antargata anya yAkyAMza ke bhA jAne se prathama vAkya meM jahA~ viccheda upaka ho jAtA hai, vahA khapiddhata' nAmaka doSa mAnA jAtA hai| yathA-the jinasvAmI jinakI stuti sadaiva hada bhI karate rahate haiM, Apa logoM kI rakSA kreN| TippaNI-yahA~ para the jinasvAmI zrApa logoM kI rakSA kareM-sa vAkya ke bIca meM "jinakI stuti sadeva indra kiyA karate haiN| isa vAkya ke A jAne se pUrvokta vAkya meM vyavadhAna upasthita ho jAtA hai| ataH yaha 'skhaNDita' nAmaka doSa kA udAharaNa hai // 18 // sambanikaraparatve yas hAmvAsgo : yathAyaH sampadaMzAtA deyAttattvAni vo'rhatAm // 16 // ekasminneva vAkye sambanyivadAdadUrabe sati yasya parasya varada sambandhi tatraiva yojyam / tadUratve sati dhyastasambandhagucyate / yathAbAIlAmA yastattvAni zAtA vaH sampada degAditi mambandhipadAnAM yare sthApana tam vyastasambandha jJeyam // 19 // kinhIM do padoM meM paraspara-sammAthI padoM ke dUra-dUra rahame para 'vyastasambandha" nAmaka doSa utpanna hotA hai| yathA-AItoM meM agragaNya tatvayetsA (jima) deva bhApa logoM ko sampati-dhana-dhAnya pradAna kreN| ___TippaNI-isa vAkya meM 'AdhaH' aura 'baItAm zana paraspara-sambandhI hote. hue bhI eka dUsare se dUra haiM / ataeva yahA~ para 'vyastasambandha' doSa hai // 15 // zabdArthoM yatra na tulAvidhRtAviva sammitau / tadasammitamityAharvAkyaM vAkyavido yathA / / 20 // yatra bandhe zamjhAau~ tulAvibhUtAdiva na sammitau / yathA tulA vizrutau banyo coH pArzvayone namataH, sadA sammitI / yatra bhandA bahavo'rtho'lpaH, vAkyAvidastadvAkyamammitamATuH // 20 // jahA~ para pArada aura ardha saMtulita na hoM (arthAt zabda jAla to dIrgha ho kimtu artha choTA ho) yahA~ para vidvAn loga 'asammita' nAmaka doSa. batalAte haiM // 20 // udAharaNamAi-- mAnasaukApatadyAnadevAsanavilocanaH / tamoriputripakSAripriyAM dizatu yo jinaH // 21 / / mAnane bhoko gRhaM yasya patataH pakSiNaH sa mAnasaukA patam IsaH, sa eSa yAnaM yasya Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28. vAgbhaTAcaGkAraH / sa cAsau devazva mAnasIkaH palAnadevo brahmA tasyAsanaM kamalaM tadvantatsace viziSTe locane yasya sa jino vo yuSmAkaM tamoripuSipazcArimiyAM trizatu tamoripuH sUryastasya vipakSa-rAstasyAriviSNustasya priyA lakSmIsto dayAt bhatra zabdAbhye'stokasvameva doSaH / 'appakkhara maitthaM evaM na doSaH / zabdAlpatve'rthe bahulatA guNAya bhavati / / 21 / / mAnasarovara meM nivAsa karane vAlA pakSI ( haMsa ) jisakA vAhana hai una ( bhAjI ) ke Asana ( kamala) ke samAna hoyanoM vAle ( arthAt kamalanamana jinadeva ) Apa logoM ko andhakAra ke zatru (sUrya) ke vipakSI ( rAhu ) ke zatru (viSNu) kI priyA (damI ) arthAt zrI sampatti pradAna kareM / TippaNI- isa zloka meM do lambI-lambI padAvaliyA~ haiI-eka hai 'mAnaloka:patadhAna devAsana vilocana' aura dUsarI 'tamorivipAripriyAma' / inameM prathama, kA artha hai kamalanayana aura dUsarI kA lakSmI / ye artha zabdAvalI kI apekSA adhyasta choTe haiN| ataH zabda aura artha meM paraspara saMtulana na hone ke kAraNa AcAryoM ne isameM 'asammita' nAmaka doSa mAnA hai // 23 // apakramaM L bhavedyatra / yathA bhuktvA kRtasnAno gurUndevAMzva vandate // 22 // yatra vAkye prasiddhakramalaGghanaM bhavet tadrapakkanamucyate apagataH kramI yasmAttadupakramamu cyate / tathAdau snAnaM tato devandra tato gurunamaskaraNaM tato bhojanamityAdikramo'zramamaH // fafe kAryoM ke pUrvApara krama kI chokaprasiddha mAnyatA kA ullaMghana karake jahA~ para krama meM kucha ulaTa-phera kara diyA jAtA hai, vahA~ para 'apakrama' nAmaka doSa mAnA jAtA hai / yathA ( vaha ) bhojana karake snAnoparAnta gurujanoM evaM AcAryoM kI vandanA karatA hai / " TippaNI-- lokAcAra ke anusAra sarvaprathama snAna karanA cAhiye, phira guru aura devatAoM kI vandanA aura tatpazcAt bhojanAdi anya khaukika karma, parantu yaha kavi ne isa krama ke viruddha sarvaprathama bhojana, tatpazcAt snAna aura guru tathA devatAoM kI bandanA karanA vasalAyA hai| ataH yahA~ para 'apakrama' doSa mAnanA cAhiye // 22 // chandaH zAstra viruddhaM yacchandobhraSTaM hi tadyathA / sa jayatu jinapatiH parabrahma mahAnidhiH // 23 // yadvAkyaM chandaHzAla viruddhaM tacchandobhraSTaM kazyate tametyudAharaNe sa ninapatirbhavatu vijayatAM parabrahmaNo mahAnidhAnaM sa jayatu ityaya chandobhaGgaH / ASAdakSarAkSagaNasya patanAdanuSTubhkSakSaNaM nAsti / tathA cokam ' nAthAnasI svAtAm' ityAdi / adhikArastu tatra vRtarAvaracchandasi vilkanI iti // 22 // E 5 - Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya: paricchedaH / 26 padi kisI vAkya ke lakSaNa nirdiSTa lattaNoM ke viruddha ho to usameM 'poTa' nAmaka doSa samajhanA caahiye| thAve paravara mahAnidhi jinapati sadA vijayI ho / TippaNI- isa zlokAUM meM 'sa jayati jinapatiH' anuSTup chanda kA pAda haikintu isameM chandaHzAstranirdiSTa anuSTup chanda kA lakSaNa nahIM hai, kyoMki anuSTup kA lakSaNa isa prakAra se diyA gayA hai - 'zloke paSThaM gururjJeyaM sarvatra laghu paMcamam' ityAdi / isa niyama ke anusAra uparyukta udAharaNa meM jo paSTha varNa 'na' hai use guru ho sAhiyAna jaisA ki yaha para hai| ataH yahA~ 'chandobhraSTa' doSa mAnA gayA hai // 23 // rItibhraSTamanirvAho yatra rIterbhavedyathA / jino jayati sa zrImAnindrAdyamaravanditaH // 24 // || 24 // evaM bAlI rItiH samAsA jisa vAkyachan meM kisI rItivizeSa kA yatheSTa nirvAha nahIM ho pAtA, usameM rItibhraSTa nAmaka doSa utpanna ho jAtA hai| yathA-indrAdi devatAoM ke dvArA yavanIya zrIsampana una jina bhagavAn kI sadA jaya ho / TippaNI- isa zloka ke pUrvArddha meM asamasta pada hone se vaidarbhI rIti hai, kintu uttarArddha meM 'ivAdyamaravanditaH' samasta pada ke prayoga se goDI rIti hai t eka hI patha meM do rItiyoM kA prayoga hone se isameM 'rItibhraSTa' nAmaka doSa hai ||14|| padAntaviratiproktaM yatibhraSTamidaM yathA / namastasmai jinasvAmine sadA nemaye'rddhate / / 25 / / yA padAntarityA padamadhye viratiryetistavA proktaM tadyatibhraSTuM kathyate / padAnte sarvatra viratiH kAryA na tu padamadhye yat paramadhyaviratiproktaM sat yatibhraSTamucyate / yativiratA prakArthau / 'namastasmai jiMnasvAmitvarNapUrNazvAzpadAntargatiH kRtA / 'ne' pratyakSaraM caturthapAde patitam / naivaM bhavet / bhavecca kApi sandhyAdivizeSamAtrAt // 25 // jisa vAkya meM pada ke bIca meM hI patibhaGga ho jAya usameM yatibhraSTa doSa samajhanA cAhiye / yathA-una jagat ke svAmI arhata neminAtha bhagavAn ko hama loga sadeva namaskAra karate haiM / TippaNI- isa vAkya ko par3hane se 'jagarasthAmi' ke pazcAt pratibhaGga ho jAtA hai aura 'jagatsvAmine' pada kA 'ne' aMza dUsare pAda ke sAtha jor3anA par3atA hai - isaliye pada ke madhya meM hI (na ki padAnta meM ) yatibhata hone ke kAraNa 'yatibhraSTa' doSa spaSTa hai // 25 // Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaagbhttaalngkaarH| sakriyApadahInaM . yasadasakriyamucyate / yathA sarasvatI puSpaiH zrIkhaNDaghusaNaH stavaiH / / 26 // asatI kiyA yatra vAkye tarikrayApadavihInamasakriyamucyate / yathAI sarasvatI puSpa , rarcayAmi aukhaNDa ghusRNaivi limpAmi staH stomItyAdikriyANAmamAvAdasaskriyasvam / tathA na vidyate satI maGgalArdhA kriyA yazanamArthAzrayaNAdamAdityAhI citra 'doSaH yathA 'mA mujakAstaraGgiNyo mRgendrAH karadantinaH / bhavantaM vatsa samprApta panthAnaH santu te zivAH / / patra he vAsa, mujamA mA dhokSaH, saraGgigyo mA naipuH, mRgendrA mA dArpaH, karadantino duSTagajAH pathi tvAM mA bhaisarityAcamanalAkiyAhInatvenApi na doSaH / yadi prAnta 'he vatsa, te tava panyAnaH zivAH santu kalyANA bhavantu' si maGgalagakriyA prayuktA / kriyAgupleSu punarasatkiyAmAsatvamedha, guptAyAH kriyAyAH samjhAvAt / yathA--- __'rAjendra karapAlo'yaM kIrtipaNyAjanArataH / mujAlyAtamUrtiste dviSachohitakumaiH / / ityatra mujAtIti kriyApa naSTaprAyam // 26 // jisa vAkya meM koI kriyApada hI na ho usameM 'masariyA' nAmaka doSa . samayamA cAhiye / yathA-puSpoM se, candana se, kuMkuma se aura stutiyoM se maiM sarasvatI kI pUjA karatA huuN)| _____77- isa vAkya meM 'pUjayAmi' kriyApada ke na hone se 'asarikrayA' nAmaka doSa pA gayA hai // 25 // uktA bhAvapi vAkyadoSaH / atha vAkyasyAdoSAnApa dezakAlAgamAvasthAdradhyAdiSu virodhinam / vAkyeSvartha na banIyAdviziSTaM kAraNaM vinA // 27 // bAkpArthavidraH puruSA vAmayeSu dezavirodhito'stithA kAlavirodhina bhAgamavirodhinoDapasyAvirodhina AdizagvAlokaviropinoDanyAn viziSTaM kAraNaM vinA na rathaiyuH / / 27|| peza, kAla, zAstra, avasthA aura dUgyAdi ke viruddha partha ko pratipAdita karane vAle kAvya kI racanA binA kisI kAraNavizeSa ke nahIM karanI cAhie (kyoMki isase kAvya dRSita ho jAtA hai)|| 25 // sarveSAmudAharaNamphasminkAvye pradazyante praveze caitrasya sphuTakuTajarAjIsmitadizi pracaNDe mArtaNDe himakaNasamAnorumamahasi ar Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyaH paricchedaH / jalakrIDAyAtaM marusarasi bAladvipakulaM madenAnyaM vidhyantyasamazarapAtaiH prazaminaH // 28 // yathA prazaminaH kSamAparAzcaitrasya caitramAsasya bhaveze mArtaNDe sUrya pracaNDe sati marusarasi marusthalosarovare jalakoDAyA pAnIyako DArthamAgataM marenAndhaM bALa dvipakulaM kalabhasamUha asamazarapAtai viSamavANaprakAraM triSyanti / kiMbhUte caitrapraveze / sphuTakuTanarAjIsmitadizi sphuTAH prakaTAH kuTajAsteSAM rAjI zreNistayA smitA dasitA dizo yatra praveze / kiMbhUte mArtaNDe / himakaNasamajhe eka smitA risAva kuTaja mavanti, na basante iti kAlaviruddham / mArtaNTe dibhaMzItalatA iti dravyaviruddham / massarasi jalakIDhA iti dezaviruddhan / bAladvipAna madAndhatetyavasthAviruddham 1 prazamino viSyantItyAgamaviruddham / yatra tu viziSTaM kAraNaM tatra na doSaH / yathA 31 'tarinArInayanAzruvAriminaMrendra nirmUlita pacatralibhiH / sarAMsi satkajjalaka mAvilAnyucaira jAyanta marusthISvapi // ' yAdi bhadoSaH / evaM sarvatra bhAvanIyam // 28 // praphulisa makiApati se suzobhita dizAoM se yukta caitra mAsa ke Agamana para himakaNa ke samAna uSNa sejavAle pracaNDa sUryodaya ke samaya marubhUmi ke sarovaroM meM jakIvA ke hetu Aye huye matavAle hAthiyoM ke baccoM ko sadaiva zAnta - rahane vAle ( munijana ) viSama zaroM se bedhate haiM / TippaNI- uparyukta zloka meM caitra mAsa meM sUrya kI pracaNDakA samama virukSa, marubhUmi meM sarovaroM kA honA dezaviruddha, hAthiyoM ke varSoM kA madAndha honA avasthAviruddha tathA tIkSNa grANoM se munijanoM ke dvArA hAthI ke baccoM ko mAranA zAstraviruddha hai / isIse yaha kAvya dUSita ho gayA hai // 28 // iti doSaviSaniSekara kalaGkitamujjvalaM sadA vibudhaiH / RvihRdayasAgarotthitamamRtamivAsvAdyate kAvyam // 26 // 'viduSaiH sadA kavihRdayasAgarotthitamanRtaM deverAsvAdyate ityuktilezaH // 29 // iti vAgmaTAlaGkAra TIkAyAM siMhadevagaNakRtAyAM dvitIyaH paricchedaH / Oaxeso RSiyoM ke hRdaya sindhu se nikale huye doSarUpa viSa se akalaGkita amRtatulya kAvya rasa kA pAna vidvajjana sarve // dvitIya pariccheda samApta // 14044b0 'mukta hone ke kAraNa kiyA karate haiM // 59 // Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyaH paricchedaH adoSAyapi zabdAthoM prazasyete na thairssinaa| tAnidAnI yathAzakti mo'bhivyaktaye guNAn // 1 // audArya samatA kAntirarthavyaktiH prasannatA / samAdhiH zleSa ojo'tha mAdhuyaM sumAratA / / 2 / doSarahitAvapi zabdArthoM yaMgavinA ma prazasya se / pAnI tAn guNAnyadhAzakti zaktimanatikramya yathA bhavati tathA abhivyaktaye spaSTatAnimita vadAmaH / kavitvasyaudAdiyo daza pazya mANA guNA bhavanti / nAmAnyapi dazAnAM sugamAni / tathA abhivyaruye ityatra tAdadhye caturthI / tena vadyapi dozaNAmabhAvo guNAnsAdhayati tathApi kati te guNAH kinAmAnaH kisvarUpa ityabhivyaktirna syAt / ato'bhivyaktinimiza vadAmaH // 2 // .. jina (aucityAdi guNoM ) ke vinA (anarbhakatyAdi) doSahIna bhI zabda aura artha zreSThattA ko prApta nahIM ho sakane una guNoM ko yathAzakti spaSTa kAne ke liye unakA varNana kiyA jA rahA hai // . udAratA, samatA, kAnti, arthavyakti, prasanatA, samAdhi, zleSa, bhoja, mAdhurya aura sukumAratA-ye daza guNa haiM // 2 // pratyeka sodAharaNArthAnAha padAnAmarthacArasvapratyAyakapadAntaraiH / / militAnAM yadAdhAnaM tadaudArya smRtaM yathA / / 3 // yadarthacArulapratyAyakapadAnsamilitAnAmartharamyatvotpAdakAparapadaiH saMyojitAnA padAnAmAdhAna karaNaM tadaudArya smRtam // 3 // artha kI cArutA ke pratyAyaka pada ke sAtha vaise hI anya padoM kI sammilita yojanA ko 'udAratA' nAmaka guNa kahate haiM // 3 // udAharaNamAha-- gandhebhavibhrAjitadhAma lakSmIlIlAmkhujacchacamapAsya rAjyam / phrIDAgirau raivatake tapAMsi zrIneminAtho'nna ciraM cakAra / / 4 / / zrIneminAyona krIDAgirI revata ke cira tapasi cakAra / rAjyamapAsya tyaktvA / kathaMbhUtaM rAjyam / gandhemaindhavastimistriAjitaM zaumitaM dhAma gedaM yasmistat / lakSmIlIlAmmujaM lIlAkramalaM yAdRmmabatti parvavirSa cha yasmirAjye tazakSmIlIlAgjacchatra / apremakamalagirizadAnAM gandhalIlAko hApade mijitAnA sattAmartharamyatvotpAdakatvAdodAm / Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sukhIyaH pricchessH| bhakamalagirizahAnA nalAnAM tAvazI na zobhA yAtanI gandhakIlA krIDApadAntaraH saMyojitAnA pavati 1 esaugAyamukhyane / / 4 || zrIneminAtha mahArAja ne gaMdhagajoM se suzobhita nivAsasthAna aura lacamI ke krIDAkamalI se nirmita chatrayukta (arthAt aicarya se paripUrNa) rAjya ko chora kara cirakA camataka nApa parvatamA minA: TippaNI-ipa loka meM cAtAprasyAyaka 'gandha' zabda ke sAtha janma sumbara para 'ima', 'kIlAmbuja' zabda ke sAtha 'catra' aura 'kI' zabda ke sApa 'gi pAra meM pAyA kA mApAna karate haiN| ataH isameM 'audhApa' nAmaka guNa hai| samatA kAnti baiMkako ke nAma bandhasya yasyaiSamya samatA socyate budhaiH / yadujvalatyaM tasyaiva sA kAntisaditA yathA / / 5 / / banyasya padavepanyAviSamatA sukamAranA sA samatA mtaa| tasyeva bandhasya yadubalavaM nirmakatA sA kAgnicyate // 5 // ___ bandha meM padoM ke aviSama hone para jo guNa utpanna hotA hai usako 'samatA' kahate haiN| aura viruddha pandhi Adi donoM ke syAga se bandha meM ubalatA thA jAne para kAnti' guNa utpanna hotA hai // 5 // udAharaNamAha phucakalazavisArisphAralAvaNyadhArA manuvadati yadanAsacinI hAravaliH / . asazahimAnaM tAmananyopameyAM kathaya kathamaha te ghetasi vyaJjayAmi || 6 // sA kodazI viyate pani kenApi ko-pi pAH sannuvAca -- moH, kabhae / ahaM tAM se saba cetasi kA nyAyAmi kArya prakaTIkaromi | ananyobhamaiyAM zranyAminadhimIyate ityananyopameyA nAm / sottamarUpAbhiyarthaH / anazamahimAnaM sanmAhAramyAm / yatakAmAninI bAravaliH yasyA alamA hAramnA kunakalazabimArimphAralAvaNyavAgamanuvadatyanukaroti / kucabAlayAmmo sanakubhA dipAragI prasaraNazAlA sphArodArA lAyadhArA sAmanu. karoti parvavidharUpA na phartha vyAyAnayitvA se cetasi prakaTayAmi / anotkaTa padAmAvAsampadAmASAca bhabhavandhatvAna samatA kAthinA / papa samatAguNo diniiyaa|| 6 || jisa (nAyikA) ke saspala para lipaTI huI mAlA kumbha ke samAna pona kucoM para phailI huI saundaryAmA kA anukaraNa karatI hai, usa basAdhAraNa mahimA se ghujIra nirupamA sundarI kA varNana meM kisa prakAra se Apake sammukha kruuN| TippaNI-pahA~ para 'kuca ke sAtha 'kalamA', 'bisArike sApa 'smAra' mAvi 3 kA laM Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 vaamdaalngkaarH| aise padoM kA prayoga kiyA gayA hai jinase pratIta hotA hai ki isa sthAna para yahI zabda svAbhAvika rUpa se jAnA cAhima thaa| ina padoM ke prayoga se anya meM urapA madhurimA se 'samatA' nAmaka guNa mAnA gayA hai // 6 // phalaiH kluptAhAraH prathamamapi nirgatya sadanA danAsaktaH saukhye kacidapi purA janmani kRtii| tapasyamatrAntaM nanu vanabhuvi zrIphaladale rakhaeDaiH khaNDendozciramakRta pAdArthamanasau // 7 // kasyApi dhanino varNanametat / asAvanirdiSTanAmA kRtI purajanmani pUrvamave kvacikutrApi manu nizcitaM vanabhuva phAnanabhUmau zrIphaladalavirabadalaiH khaNDendohAsya pAdArcanamakRta cakAra / kathambhUto'sau / sadanAtahAnirmatya prathamamapi phalaiH kaptAhArI racitabhojanaH / ata ev-saukhye'naasktH| avAntamamvedaM yathA bhavati tathA tapasyan tapaH kurvan / tato'nenezI lakSmIH prAptA / zraya vimadhirUpasadhivisargalIpaprabhUtibandhAglAnikAraNAbhApAdojjvalyaM tRtoyo guNaH // 7 // pUrvajanma ke sukRtI uma (dhyakti)ne jo kevala phalAhArI hai tathA jo sukha meM sanika mI prAsaka nahIM hai, ghara se nikalakara vara-pradeza meM nirantara napa karate dhye pUrNa vizvapatrI se zazizesvara zivajI ke pAnI kI cirakAla taka pUjA kii| TippaNI-virUddha samdhi ke tyAga se 'phala: kluptAhAraH' meM visoM ke alopa se aura samAnahIna hone se isa zloka meM 'kAnti' nAmaka guNa hai // 7 // yadazeyatvamarthasya sArthavyaktiH smRtA yathA / tyasainyarajasA sUrye lupte rAtrirabhUdivA // 8 // yuvarthasyAzeyala tattacchabdasattayA mAjhAdapratipAdanena balAtkArArthAprApyatvaM arthasya sukhena gamyatvam / alpa bandhenApi tAdRzAH zabdAH prayujyanne yAdRzaH sAkSAdarthoM labhyate sA arthavyaktiyA / hai narendra, tyAnyarajamA sathai luma divase rAtrirabhUt / aba rAtraiH sUryalopaH sUryalopasya hetU rajaH rajaso hetuH sainyamityarthasya khalabhyatvAzayAnam // 8 // jahA~ para prartha ko samajhane meM kisI taraha kA vighna nahIM rahanA vahA~ 'arthadhyahi guNa samajhanA cAhiye / yathA-Apa kI senA ke (gamana ke) kAraNa jo dhUli chA gayI hai lasase sUrya chipa gayA hai aura dina rAtri meM pariNata ho gayA hai| TippaNIsUryAsta hone se rAtri kA Agamana svAbhAvika hai| isako samAsane ke liye kisI prayAsa kI AvazyakatA nahIM hotI hai| ataeva isa pana meM 'marthamyAki' bhAmaka guNa hai // 8 // Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyaH paricchedaH / vyatirekamAi - yatrArthasya zeyatA tatra zeSaH / yathA catura bhavatsainye prasarpati dizaH kramAt / narendra bahulavAtA diSAcyA virabhUnizA // 6 // 35 atra rAtrerhetuH sUryalopaH sUryakopasya hetU rajaH rajaso hetuH sainyamityAdideorabhAvArthasya zeyatvam / dhvaMsodhanA ( bA ) / natu eva guNaH // 9 // he rAjan! ApakI caturaMgiNI senA ke kramazaH dizAoM taka pahu~cate hI dina meM hI ghane akAravAlI rAta prakaTa ho gii| / yahA~ para rAtrI ke Agamana ke hetu kA ullekha nahIM kiyA gayA jisake kAraNa artha samajhane meM bAdhA pahu~catI hai| ataH yahA~ arthavyakti guNa nahIM samajhanA cAhie // 9 // jhaTityarthApatyaM yatprasattiH socyate budhaiH / kalpadruma ivAbhAti vAcchitArthaprado jinaH // 10 // yat jhaditi zIghranapikatvaM sA prasirucyate / yathA kalpadrumAdipadAnAmuzcAraNamAtrai mevApakatvAtprasatirucyate / eSa patrama guNaH // 10 // jisa guNa ke kAraNa zIghra -- par3ate hI arthAvabodha ho jAtA hai use prasannatA' athaka'' kahate haiN| yathA-abhilaSita vastu ko pradAna karane vAle jina devaru kI bhA~ti suzobhita hote haiM / TippaNI- yaha kahane se ki jinadeva kapa kI bhA~ti abhilaSita phala ke dene vAle haiM unakI dAnazIlatA turanta spaSTa ho jAtI hai| ataH yaha para 'avyakta' nAmaka guNa mAnA gayA hai // 10 // sa samAdhiryadanyasya guNo'nyatra nivezyate / yathAzrubhirarastrINAM rAjJaH pallavitaM yazaH // 11 // yadabhyasya padArthasya guNo'nyapadArthe nivedayate sthAsyate sa samAdhiguNaH / yavArizrIbhAbhI rAzI yazaH pacinanisyana guNa vRkSasambandhI sa yazasyAropitaH / puSa samAdhiH // 1.1 // jahA~ para eka vastu ke guNa kA AdhAna anya vastu ke sAtha kiyA jAtA hai, vahA~ 'samAdhi' nAmaka guma hotA hai| yathA- zatruoM kI striyoM ke azruoM se rAjA kA yA pati ho gayA ho gayA / TippaNI- pallavita honA lAkSAdi kA guNa hai, na ki yaza kA kintu kavi ne pati hone kI vizeSatA ko rAjA ke yaza meM niyojita karake 'samAdhi' guNa utpanna kara diyA hai | 13 // Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaagbhttaalngkaarH| atha zeSaujoguNAyamekazlokonavAha zleSo yatra padAni syuH syUtAnIva parasparam / ojaH samAsabhUyastvaM tadgadyAvatisundaram / / 12 / / pRthagbhUtAnyapi padAni ratra sUtAnA ginAtAnI samastAnIva parasparaM bhavanti sa ileSaguNaH / yatsanAsabhyaratvaM samAsanAcugaM bhavati sa bhojoguNaH / tatsamArabhUyAvaM gadhepu gayabandheSyatisundaraM bhavati / / 12 / / jisa alaMkAra meM aneka pada paraspara saMzliSTa rahate haiM vahA~lepa' guNa hotA hai; aura samAsabahulA padAvalI se 'khoja' guNa utpanna hotA hai| kintu samAsa. bahulA padAvalI gaya meM hI zobhita hotI hai, pana meM nahIM // 12 / / zleSodAharaNamAi-- mudA yasyodgItaM saha sahadharIbhirvanacarai muhuH zrutvA heloddhRtadharaNibhAraM bhujabalam / darodgacchadarbhAkuranikaradambhAtpulakitA_zcamatkAro ke kulazikhariNaste'pi dadhire // 13 // te'pi kulazisariNaH kulAcalA yasya rAzI bhumacalaM saI sahacarIbhiH saha patnIbhirvagacaraimilamuhAravAra nudA irSeNodgItaM vyAkhyAtaM zrupA camatkAroMdeka camatkArabAzulma dadhire / pAtha bhUtAH parvatAH / darogarbhAvanikaradambhAtpulakitAH IdulpacamAnakujhA karasamUhamiSAdrImA citAH / eSa ileSaguNaH saptamo bhavati // 13 // sahacariyoM se yukta vanasaroM ke dvArA isa (rAjA) ke usa bhujabala ke yaza kA gAna sunakara jisase usane pRthvI ke bhAra ko vahana kiyA thA, thor3e se nikale huye varbhAramamUha ke daMbha se pulakAyamAna (mahendraniSadhAdi) kulaparvata bhI mAzcarya meM para gaye / zrabhiprAya yaha hai ki prANI hI nahIM jaDa vastuyeM bhI rAjA ke bhujabala kI kIrsi se cakita ho jAtI haiN| zuf ---isa zloka meM 'mudA yasyodgItaM' bhAdi jitane pada haiM ve eka sUtra meM piroI huyI bhagiryo kI bhA~ti zomita ho rahe haiM, kyoMki isameM koI bhI pada aisA nahIM hai jo dUsare ke sAtha asvAbhAvika aura prayAmchanIya ho / aisA pratIta hotA hai ki eka ke bAda dUsarA pada amAyAsa hI nikAla pAtA hai| ataH sabhI padoM ke paraspara saMzliSTa hone se yahA~ para 'zleSa' guNa hai| kulaparvata ... sAta hai-mahendra, niSaSa, saha, zuktimAn , pArimAna, dhimya aura himAcala // 13 // zratha gavarandhena projo guNamA samarAjirasphuradarinarezakarinikaraziraHsarasasindUrapUraparicayenevAraNitakaratalo deva // 14 // Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyaH pricchedH| he deva, tvamaruNitakaratalo raktokRsahastatalo vibhAsi / utprezale-samarAjire saMgrAmAgaNe sphuranto yerinarezAnI karinikarA isisamhAsteSAM zirasaptarasasindUrapUrastasya paricayenevAraNitakarasalaH // 14 || he rAjam ! samarAGgaNA meM phar3akate hue zatrurAjAoM ke hastimamUha ke mastaka para chage hue sundara sindUra ke saMsarga se lAla-lAla hatheliyoM vAle mApa zobhita ho rahe haiN| ripaNI-- gaNeza samAyamahula hone ko moja guNa kA jandAharaNa hai // 1 // atha mAdhuryasaukumAryagugAvAha sarasArthapadatvaM yattanmAdhuryamudAhRtam | aniSThAkSaratvaM yatsaukumAryamidaM yathA / / 15 // ___ yatsaramArthapadatvaM nadiI mAdhurya kathitam / arthAzca padAni cArthapadAni rasasahitAnyarthapadAni yatra tadbhAvaH / athavA sarasAni padAni tadbhAvaH sarasArthapadatvam / / 15 / / sarasa artha ke pratyAyaka padoM ke prayoga se 'mAdhurya' guNa utpanna hotA hai; aura jahA~ aniSThara (komala) vargoM kA cAlukya hotA hai yahA~ 'saumArya' guNa samajhanA cAhiye // 15 // badAharaNamAiphaNamaNikiraNAlIsyUta cazcanicolaH kucakalazanidhAnasyeva rkssaadhikaarii| urasi vizadahArasphAratAmujihAna krimiti karasaroje kuNDalI kunnddlinyaaH|| kimitIni vitarke / zimayaM kuNDalindhAH bhAvatyAH nArasaro pharakamale kuNDalI sarpaH kucakalazanidhAtasya rkssaadhikaarovaasti| anyatrApi nivAnastha paNe rakSA karoti / atrApi sanakumbhA patra nidhAnAni tadramAkanAsti / mAmaNInA kiraNAnyA syUno nivazvabandIpyamAno nicolaH ka ko yas marpasya maH / urati vizAratAM prApnuvan / tattulyatA dadhAna ityarthaH // 16 // (koI rasika nAyikA ke hAthoM meM hAra ko dekhatA hai to use sarpa kI bhrAnti hotI hai aura vaha zasA karatA hai ki) phaNamaNi kI kiraNAliyoM se prakAzamAna keMcula ko dhAraNa karane vAlA, kumbha kI bhauti usata evaM pIna kucoM meM sthita (saundarya se) kopa kI rakSA karane vAlA aura vakSaHsthala para par3e hue hAra kI bhA~ti sakchusA aura ujjavalatA ko prApta karane vAlA kupadalAdi AbhupaNoM se maNDita yaha sarpa isa kAminI ke kara kamaloM meM kahA~ se A gyaa| TipaNA--isa zloka meM jitane padoM kA prayoga kiyA gayA hai vaha sabhI sarasa artha ke bodhaka haiM ataH yahA~ 'mAdhurya' guNa huA / / 16 // Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaagbhttaalngkaarH| saukumAryamAdhodAharaNaM cArapratApadIpAjanarAjireva deva vadIyaH karavAla eSaH / no cedanena dviSatAM mukhAni zyAmAyamAnAni kathaM kRtAni / / 17 // he deva, eSa tvadIyaH karayAla, pratApadIpAjanarAjiretra vartate / pratApa eva dIpo dIpyamAnasvAttasya pratApadIpasya khaDdo'banarAniravanazreNiratikRSyatvArasaGgasya / yatheca pUrvoktaM na mAranenajhena vipalA sammAni mAmAnAni jhyAmmAnamA naranti kathaM kRtAni | atrA. niSThurasamAptavatvAtsaukumAryam // 17 // he rAjan ! bhApakI yaha kRpANa tearUpa dIpaka se utpana kAjala hI hai| nahIM to isane viSiyoM ke mukha ko kAlA kaise kA DAlA ! vimaNI- isa zloka meM kavi ne 'karavAla kI kaThorasA kA varNana kiyA hai, ataH usa pharkaza zabdoM kA prayoga hI karanA cAhiye thaa| kintu vaha kaThora se kaThora vargoM kI sahAyatA se bhI kRpANa kI kaThoragA ko nahIM batA sktaa| isIse usame vivaza hokara sabhI komala vaNoM kA Azraya liyA hai| isase kRpANa kI kaThoratA spaSTa pratIta ho jAtI hai| komala paNoM ke prayoga se yahA~ para 'saukumArya' nAmaka guNa hai // 17 // guNaramIbhiH parito'nuviddhaM muktAphalAnAmitra dAma ramyam / devI sarasvatyapi kaNThapIThe karotyalakAratayA kavitvam // 18 // amImirIdAyaryAdibhiH paritaH samantato'nuvina vyAptaM kavitvaM devI sarasvatyapi alakAratayA karoti muktAphalAnAM dAmeva / yathA muktAphalAnAM mAlAlaMbAratayA kaNThapITe yoSayA kriyate sA paritI guNairanuvidhA manasi tathA kavitvamalakAratayA kaNThapI kriyate / ato'laGkArASasarasvatastAneva nAmataH hada // 18 // iti vAgmaTAlakArIkAyAM siMhadevagaNitAyo tRtIyaH paricchedaH / ---CORROC----- devI sarasvatI (athavA vANI) upayuka audAryAdi guNoM se samyaka rUpeNa guthe hue kAmya ko motiyoM ke dAnoM se piroI huI mAlA kI bhA~ti AbhUSaNa rUpa se apane kaNTha meM dhAraNa kara lemI haiM (arthAt RSi kI vANI guNasampanna nirdue kASya ko hI aGgIkAra karatI hai, dUpisa kAmya ko nahIM), 18 6 ___ // nRmIya pariccheda samAsa // .. Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthaH paricchedaH doSairmuktaM guNairyuktamapi yenojjhitaM vacaH / strIrUpamiva no bhAti taM khuve'laMkriyocayam / / 1 / / yenAlaMkiyobhanAlaGkArasamudAyenojitaM tyaktaM vaco no bhAti / yathA zrIrUpamalaMkriyovayaM vinA no mavati / kAmpaviSaye vizvako ptyaadyo'lkaaraaH| zrIrUpaviSaye'lajhArA: kaTakakeyaratilakAdayaH // 1 // anarthakasyAdi doSoM se rahita aura praudAryAdi guNoM se yukta (kintu malakArahIna) hone se bhI kAvya kAntAkAnnivat zobhita na hone ke kAraNa tyAjya hotA hai| ataH alArasamUha kA kAma kiyA jA rahA // citrAdayo'la kriyA alaMkArA vivizvAH-zabdAlArA arthAlaGkArAzca / tataH prathama zamdAlakArastato'rthAlakArAnprAinAmamAtraH pazcAdvistarataH sodAharaNAnAe-- citraM vakroktyanuprAso yamakaM dhvanyalaMkriyAH / arthAlakakRtayo jAtirupamA rUpakaM tathA // 2 // prativastUpamA bhrAntimAnAkSepo'tha saMzayaH / dRSTAntavyatireko vApaddhasistulyayogitA | // 3 // utprejhArthAntaranyAsaH samAsoktirvibhAvanA / vIpakAtizayau hetuH paryAyoktiH samAhitam / / 4 / / parAsiyathAsaMkhyaM viSamaH sa sahoktikaH / virodho'vasaraH sAraM sa zleSazca samundhayaH // 5 // aprastutaprazaMsA syAdekAvalyanumApi ca / parisaMkhyA tathA prabhottaraM saMkara eva ca // 6 // prAgamISAM nAmAni pratyaikamAha -citramityAdizokApacakena / tathA citrAdayazcatvAro'pi dhvanyalakArA avagantavyAH / arthAlArA jAnyupamArUpakAdayaH // 6 // mitra, vacokti, anumAma aura yamaka- ye pAra zabdAla kAra haiN| alakAroM kI gaNanA isa prakAra kI gayI hai-(1) jAti, (2) upamA,(3)rUpaka, (4) prativastUpamA, (5) bhrAntimAn , (6) Apa, (7)saMzaya, (8) DaTAta, (9) vyatireka, (10) apahali, (55) turupayogitA, (12) uspreSA, (13) arthAntaranyAsa, (14)pamAsokti. (5) vibhAvamA(6) dIpaka, (7) atiH zayokti, (18) hetu, (15) paryAyokki, (20) samAhita, (21) pariti, (22) athAsaMkapa, (23) viSama, (24) sahoki, (55) virodha, (23) bhavasara, Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 vAgbhaTAlaGkAraH / (27) sAra, ( 28 ) saMzleSa, (21) samucaya, (20) aprastutaprazaMsA, (31) ekAvalI, (12) anumAna, ( 33 ) parisaMkhyA, (34) praznottara aura (35) saGgara / / 2-6 / / ore citrAdInAmaGkArANA sodAharaNAni lakSaNAnyAha - yatrAGgasandhitadrUpairakSarairvastukalpanA 1 satyAM prasattau tacitraM tazcitraM citrakRzca yat // yatra bandhe vastutapanA padArthaghaTanA maGgasandhitadrUpaira zare bhavati / vastunaH kamalaccAma ramanvAderghaTanA vastuno'GgArnA ye sandhayasteSu sadrUpANi tAnyevAkSarANi vastukamadha dhAdiGgAni kamalAnAni dalAdIni / chazAGgAni daNDapaTTikAdIni teSAmaGgAnAM ye sandhayastatra sadRzAkSarANi kAryANItyarthaH / taccitramucyate / yaca citrakRdAzcaryakAri duSkaratvena kavipradyAtizayavyApakaM bhavati ekasvarAtrikabhaikavyaJjanAdikaM vA tadapi citramucyate / paramapi yathAcitraM prasau satyAM prasattereva kAvyavidheyam / aprasattestu kAH ko nAma citrakavirna bhavet / citramA kAra gatistraratyakSanabhedAzcaturvidhaM bhavati / mAkAracitraM padmacchatra nAmarasvastikakalazayAvidhairanekadhA / gaticakraM gomUtrakAra gaganapada / dibhirbhavati / svareNa svarAbhyAM svaraiva citraM svaravitram / svaratrayaM yAvaviSakanya duSkaratvaM sambhavati / svarayA - dUrdhvaM kiM citram / tathA mAtrAcyutavinducyutAvapi svaracitramedaH / tathA vyaJjanacitraM ekavyacanaddivyacanaviNyajhana caturvyaJjanavandhaM yAvadvavacanacitram, tatparaM sukaratvAt / akSaracyutakaM vyanacitrabhedaH // 7 // jisa padyabandha meM aGgasandhirUpa akSaroM se prasAda-guNayukta artha kI kalpanA kI gaI ho use citrAlaGkAra kahate haiN| ise 'citra' isaliye kahate haiM kyoMki isa meM kI gaI racanA ( pAThaka ko ) Azcarya cakita kara detI hai // 7 // AkAra citramAha janasya nayanasthAnadhvAna enacchinasvinaH / punaH punarjitaH pInajJAnadhvAnaghanaH sa naH // 8 // sajina inaH svAmI no'smAkamainaH pApaM punaH punanikiMbhUto jinaH / janalpa nayanasthAnadhvAnaH / janasya lokasya nayanasthAne jvAno dhvaniyasya sa tathA / jinadhvaninA AgamarUpeNa nayanenaiva janaH paraTokaM pazyatItyarthaH / tathA pInaM sphArataraM jJAnadhvAne eva dhanaM yasya sa tathA SoDazadaSTaM kagalaM gomUnikA citran // 8 // samasta loka ke mayana hI jinake nirvANakAraka aura mahAn jJAna-dhana hI jinakA ekamAtra dhana hai isa chogoM ke pApoM kA nAza kreN| bacana haiM, jo sarvapUjya haiM ve jinamagavAn punaH punaH TippaNI--isa loka meM se 'janasya' ityAdi pada haiM unakI sandhiyoM meM eka Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthaH pricchedH| samAma varNa 'na' hone se 'simra' alakAra hai| yaha pokhazavala-paprabandha-mitra hai, kintu kucha kSAcAryoM ke anusAra gomUnikA-yandhabhitra bhI ho sakatA hai| pozabacha-pabhavanama-cinna kA rUpa nimna prakAra hotA hai // 8 // SoDazadalapadmabandhacitra 18 | - nayana sthA gomUtrikAbandhacitra nae maH| china rica maH -------------- na | jJA na dhvA na |dha ; naH |rU maH ekasvaracitramAda gaNanaragaNavarakarataracaraNa parapada zaraNagajanapathakathaka | amadana gatamada gajakarayamala zamamaya jaya bhayaghasavanadahana ||3|| he gaNanaragaNavara karataracaraNa / gaNA kaSayo narA manuSyAzca kriyAsa devaadyH| gaNanarANAM gaNAH samUhAsteSAM parasma kalyANasya karatarI mahASTaM kalyANakArI caraNo yasya sa satsaMvodhanam / saMza paraM padaM yasya sH| he zaragajanapathakathaka he zaraNAgalokamArganirdezaka 1 zramadana niSkAma / haiM gatamada nirmd| he gajakarayamala gajakaro istizuNThAdaNDaslavarakara yamalaM yasya saH / ekakarazadasya chopaH / he zamamaya / he bhayapanavanadahana / bhayameva Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baagmdaajkaar| ghane vanaM pAnIyaM tasya dahana va dAnastatsaMbodhanam / atra maNiguNanikara nyaH / citratyAdante gurUNAmamAyoDapIha na doSAya / eka varacitrama // 9 // zreSThagoM ke samUha ko anivAsa rUma mai sabhilaSita phalI ko pradAna karane vAle ! zrIcaraNoM se yukta! he nirvANa patha para calane vAle manuSyoM ke patha-pradarzaka ! / he kAmanAoM se rAti ninahaMkArahAhAhana kI mausi si mAnoM vAle ! he zAntirUpa! hai bhayarUpa gahana vana ko vahana karane vAle zaSabha deva ! Apa kI jama ho| ___ TippaNI-yahA~ sampUrNa zloka meM prakAra ke atirikta Aya koI ghara na hone ke kAraNa svaracinna hai / / 9 // mAtrAcyUtakamapi svaracitram / atastadevAha mUlasthitimaghaH kurvanyAtraijuSTo gatAkSaraiH / viTaH sevyaH kulInasya tiSdhataH pathikasya sH||10|| sa dAsIsato viTaH pathi nyAyamArge tiSThataH kasya kulInasya rolyaH syAt / na phasyA. pItyarthaH / kIdRzaH / mUlasthiti mUlakulAcAramadhaH kurvan / taza gatAkSarai mUrkha paarjussttH| adha vizadasya irhitsyaarthbhedH| sa iti prasiddhI viTonaTaH pathikAsya pAnthasya tiSThano nivartamAnagateH kulInasya sadadhobhUmAyupaniSThazyetyarthaH / selyaH syAt / pAndhasya gacchato'nupaviSTasya kathaM varaH sainyaH syAt / tatastiSThataH kulInasyeti vizeSagalayasya sAphalya Atan / kodvazo vaTaH / mUlAnAM jarAnAmadhaH sthiti kurthan / nathA--gRtAkSaraH pAtralaSTa evaM gatamAsamantAkSara raNaM yebhyastai tAkSaraiH pAtraH pArnuSTaH |vittpdaadikaarmaatraacyutk vaTa prati // 10 // kRla kI maryAdA kA ullama kara denevAlA, nirakSara (viMcUpaka Adi) pAtroM se ghirA huA lampada vyakti sanmArga para calanevAle kisa kulIna (satpuruSa) ke dvArA sevanIya hai kisI ke dvArA bhI to nahIM / "viTa' zabda se ikAra nikAla dene para 'vaTa' zada raha jAne ke kAraNa hI isameM 'citra' hai| 'vaTa' zabda se isa zloka kA yaha artha hogA kSapanI jaroM ko pRthvI ke nIcetaka phalAya rakhavAlA, navIna pattI se kahAhuA vaha vaTa vRkSa pRthvI para maMThe hue pathika ke dvArA seghanAya hai // 10 // tathA ninthyu takamapi svaracitram / tadAra--- dharmAdharmavidaH sAdhupakSapAtasamudyatAH / gurUNAM vaddhane niSThA narake yAnti duHkhitAm // 11 / / ___ prapaMvidhA narA narake duHkhitA yAnti duHkhamA prApnuvanti / dharmamevAdharma yA vidantIti bhodhamavidaH / sAdhupakSaH satAM pakSastasya pAte patane nAzane sagubatAH / gurUNAM pUjyAno pazcane nidhA AtAH / atha barana shmaadvindunmuvaavrthaanytvm| tayA he narottama, gurugA Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 caturthaH pricchedH| pitrAdInA vacane nideze nidhAstatparAH ke du:khitAM yAnti / na ke'pautyrthH| kIdRzAH / dharmAdharmavidaH puNyapaH pazyaktizAtAraH sAdhUnAM ya: pakSapAtaH pakSasvIkArastatra samumatAH bhAsaktAH / vAnapadAdindudhyutakaM vacana iti // 11 // isa raloka ke do artha ho sakate haiM-eka 'vacane' se aura dUsarA 'vAne se| 'vajane' zabda ke anusvAra ko haTA dene se nabIma artha kI ubhAvanA meM hI 'citra' hai| 'vakhane zabda se isa zloka kA yaha artha hogA___dharma ko adharma samajhane vAle, sajjanoM ke satkarma ko naSTa karane ke liye ugrata aura gurupanoM ke pravacana meM satata lage rahanevAle manuSya dukha kA bhoga karate hue naraka ke bhAgI hote haiN| 'vacama' zabda se isa prakAra artha hogA-- he manuSya ! dharmAdharma kA viveka rakhane vAle, majanoM ke pakSa ko grahaNa karane no tathA gupanoM ke karane vAle kauna satpuruSa dubhatra ke mAgI hote haiN| koI nahIM // kakAkukaGkake kAGkaphekikokaikaku: kakaH / akukaukAkAkakAkaRkAkukukakAkakuH / / 12 // kakAku ityeSa iloka ekavyasano naiminirvANamAkAnye rAjImatIparityAgAdhikAra samudravarNanarUpo zeyaH tathA kayAH samRdro vartane / kena alenopalakSitaH ko vAyuryatra sa kakaH / yadA kena vAyunA preritaM ke jala yatra sa kakaH / athavA kameva kamAramA yasya ma kakaH / samudraH kiidRshH| kakAkukara kA kaidikokaikaaH| ke ela yayA matti kAkurvaniSA te kakAyavaH / athavA kena sukhena jalena vA kAkayo dhvanivizeSA yetroM se kakAkavaH / kakAvarI kaa| kar3A jlpkssinnH| tathA kekA kekArabodhijJa yeze te kekAmAH kekino mayurAH I tathA kokaashkvaakaaH| kArya nitho melakaH / kakAkukA: kekAsakekinaH kokA paJjakA advitIyA kamiyamya sa tathA / tathA-akukauka-kAkakAkaH / kavaH kutsitAH na katro'bhavaH zobhanAH kaukaso jalavAsinaH kAkA: 1 zobhanajalavAyasA ityarthaH / teSAM samUha kAkaM kAkameva kArakam / svAya dhaaH| tasya bhakA mArA yaH samudraH sa eva pAlakatvAnmAlA / tathA-kAkukukavAvakaH / Rco vedavAkyAni teSI kAkavI vakroktayastA kuka pracAraka ko prakSA so utsara yasyAsau arthAdeva viSNustasya ku. sthAna samudaH / jalAyanavAdaspeni // 12 // isa sAgara meM ekamAtra sukhakArI dhvani ko aspanna karanevAle 'ka' nAmaka pacivizeSa tathA 'kekA' nAmaka dhvanivivoSa se pahicAne jAnevAle mora aura cakravAka pacI rahate haiN| aura graha samuna una viSNu bhagavAn kA nivAsa sthAna Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAgmaTAtArA hai jinake aka meM nirmala jala meM nivAsa karanevAle kozI ko (balimahaNArtha) akSAnevAle ajhAjI virAjamAna haiM // 12 // TippaNI-yahA~ para kevala 'ka' kyAma se samasta zloka kI racanA hone se pina mAraka alakAra hai| takanyazanacyutakamapi vyasanacitra tatastadevAi-- kurvandivAkarAzleSaM dadhacaraNaDambaram / deva yauSmAkasenAyAH kareNuH prasaratyasau // 13 // he deva, yauSmAkasenAyA asau kareNugaMjaH prasarati / kozaH / divA AkAzena saha karAeleSaM kurvan / tathA caraNaDambaraM dadhat 1 pakSe varNacyutakatvAtkakAralope asau reNuH sarati / kIzaH / dinAkaraNa sUryeNa sahAzeSa can sUrya yaavncchntrisyrthH| na samuzcaye / raNaDambara saMbhAmaDambaraM dadhama / kareNupadAtkakAracyatakam // 13 // he mahArAja ! Apa kI senA ke hAthiyoM kI vizAlatA ko kyA kahA jAya ! the apanI ba~Da se bhAkAza kA mAlinana-cumbana karate hue aura senA ke zrAvambara ko dhAraNa kiye hupa idhara-udhara vicaraNa karate rahane haiN| _ 'kareNu' zabda se 'ka' nikAla dene se 'reNu' zabda zeSa raha jAtA hai, jisase isa zloka kA yaha artha hotA hai hai rAjanU ! bhApa kI senA ke calane ke kAraNa uThanevAlI dhUli zrAkAsAtaka jAkara sUrya ko eka letI hai| aura yuddhabhUmi meM bhISaNatA upasa karake vaha idharaudhara ch| jAtI hai| TippaNI--isa zloka meM Aye hue 'kareNu' hA kA do prakAra se arthaM kiyA gayA hai-prathama 'reNu' zabda se aura dUsarA kareNu ke 'ka' ko haTA dene ke kAraNa 'reNu' raha jAne se // 13 // prastutAtparaM cAsyamupAdAyottarapradaH 1 bhaGgazlepamukhenAha yantra vakroktireya sA // 14 // atra kandhe uttara pradaH pumAnprastutAdAMdaparaM vAcyamarthamupAdAya maGgazleSapadena bAda vadati sA boktireva // 14 // java utsAha denevAlA vyakti (kisI pada ko) bhana karake athavA usa (pada) meM Aye hue zleSa ke Aznaya se pUchanevAle ke dvArA prastAvita artha se bhinna artha ke protaka vAkya kA mAzaya lekara uttara detA hai saSa 'vakrokti' mahAra samAlA jAtA hai| bhA aura zleSa se vakrokti ke do bheda hue-sabharalekhabamoki mora bhASakSakoki / / 1 // Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Mic caturthaH paricchedaH / maGgapadodAharaNamAha- nAtha mayUro nRtyati turagAnanavakSasaH kuto nRtyam / nanu kathayAmi kalApinamiha sukhalApI priye ko'sti / / 15 / / prastu bhayUraH kekI / bakoktau tu turabravadano madhuH kizvararatasthoro vakSastanRtyati marvoktam / turagAnanasya vaso nRtyaM kutaH / nAtha, ahaM kalApinaM kathayAmi ti patnyoktaH / pItA he priye, ko'pi bhaGgapa prastuta zabdasya khaNDanA yathA / mayUrasya kalApino bA 15 // Neng nRtya karate hue mayUra ko dekara Azcarya cakita nAyikA apane priyatama ko pukAra kara kahatI haiM- 'he svAmin! mayUra nAca rahA hai| priyasama ne 'mayUra' zabda ko bhakta karake 'mayu' nAmaka rAkSasa kA ura (hRdaya) samajhane kA svAMga kiyA aura pUchane lagA ki 'are ! mayurAsasa ke hRdaya kA nAma kaMsA ?' nAyikA apane mantabya ko adhika spaSTa karane ke liye mayUra kA dUsarA nAma ( kalApI ) lekara kahA - ' fretama ! merA tAtparya hai ki pichoM ko dhAraNa karanevAlA kalApI (mora) nAca rahA hai|' priyatama ne nAyikA ko khijhAne ke liye 'kalApinaH kA artha kiyA sukha se AlApa karane vAle ( 'ka' kA artha haiM sukha aura 'lApinaH ' kA AlApa karane vAle ) aura phira eka tIkSNa vyaMgya se kahA--'"priye ! kaho, yahA~ para sukha se AlApa karane vAlA hai hA~ kauna ?" TippaNI... yahA~ para uttaradAtA (nAyaka) ne 'mayUra' aura 'kalApinaH' zabdoM ko bhana karake bhinna artha se uttara diyA hai| ana evaM yaha sabhaGgazleSavakrokti kA udAharaNa huA // 15 // bhartuH pArvati nAma kIrtaya na cetvAM tADayiSyAmyahaM krIDAnjena ziveti satyamanace kiM te zRgAlaH patiH | no sthANuH kimu kIlako na hi pazusvAmI nu goptA gavAM dolAkhelanakarmaNIti vijayAgaryoogiraH pAntu vaH // 16 // khelanakarmaNi krIDAkarmabhi ityevaMbhUtA vijayAnI yoga va sumAnpAntu vijayA gaurI. pRcchati de pArvati marturnAma kIrtaya kathaya no cedanena krIDAkamalena tvAM tAvayiSyA myaham / pArvazyoktam-sphuTa prakaTamidametanme patiH shivH| vijayoce- -taba patiH zRgAlaH * no no sakhi, me pattiH sthANuH / kiM kIlakastava bhartA / nahi nahi bhagini mama pati: pazusvAmI / tava patiH ki garvA gosA pazupatiH pazupAlI gopAlakaH / hatyAyA vijayAgauryodAlana karmaNi vAcaH pAntu / prastutAdarthAcvAdaparaM zRgAlAdikamarthamAzaya SeNa. vijayA gaurI mati vadati / ityeSA zeSapada vakroktiH / / 16 / / Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaagbhttaalaakaar| vijayA ne pArvatI se kahA- he pAtraMti ! apane svAmI kA nAma batAo, nahIM to meM tumha lIlAlaTUna pArvatI ne sara diyA-'yazcamukha, mere svAmI ziva-zakara haiN| vijayA ne zleSa se 'ziva' zabda kA artha zRgAla kiyA aura pUchane lagI 'rI sariya! kyA terA pati bhagAla hai ! bhoraTTI-mAlI pArvatI ne apane bhAva ko aura spaSTa karane ke liye kahA--'nahIM sakhi ! mere pani sthANu (ziva) haiN|' sanala vijayA ne punaH zleSa se 'sthANu' kA artha Ta kiyA aura Azcarya se kahane lagI---zrI sakhi ? tU kyA kahatI haiM, vegapati TraiTha hai ?' isa para gaurI lAjata ho gyii| usane ziva kA adhika sTokapracalina nAma 'pazupani lekara kahA'merA tAtparya hai pazupati ziva se| lekina krIDA meM patrI huyI vijayA ko santoSa kahA~ ? usane kahA-'acchA, mo tumhArA pani gvAlA hai ! isa prakAra hiMDolA malane ke samaya kahe gaye vijayA aura gorI pArvatI ke vacana tuma logoM kI rakSA kreN| TippaNI-isa zloka meM zleSa ke Azraya se 'ziva', 'sthANu' aura 'pazupati' zadoM kA artha zRgAla, deha aura gvAlA kiyA gayA hai| ataH yaha abhaGgazleSa kara udAharaNa humA // 16 // anuprAlamA tulyazrutyakSarAvRniranuprAsaH sphuradguNaH / atatpadAsyAcchekAnAM lATAnAM tatpadazca saH // 17 // tulyA samAnA zrutiH zravaNaM yeSAmakSarANa tAni tulyaatyakSarANi teSAmAkRtiH punaH punarUpAvAnamanuprAsaH kathyate / kiimshH| sphurada gumaH sphuranto bAdhitA audAryAdayo guNA yena sa tathA / so'nuprAso dviza-chekAnunAso hATAnupAsI / kA vidagdhAH kajanavalamatvAcchekAnuprAsaH 1 laattjnvlbhllaachaattaanbhaasH| tathA kAnAmanuprAso-jalpadaH / sAnyeva padAni yatra tatpadaH na tatpadonapadaH / anyairanyaiH padai gatpana ityarthaH / lATAnI tatpadasaustaireva paniSpanna pratyarthaH // 17 // samAna sunAI denevAle akSaroM kI bAra bAra dhAvRtti ho aura mAdhuryAdi gaNoM kI sphuraNA ho to bhanuprAsa' samajhanA cAhiye / anumAsa do prakAra kA hotA hai'chekAnuprAsa', jisameM kevala eka varNa kAhI prApti hotI hai aura 'lATAnuprAsa', jisameM sampUrNa pada kI punarAvRtti hotI hai / 17 // ThekAnuprAsodAharaNamAha alaM kalakanAra karaprasarahelayA | candra 'caeDIzanirmAlyamasi na sparzamasi / / 10 / / Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pArSaH pritossH| kAcidvirahiNI candramasaM pratyAi-kalakAra, karaprasArakhyA malaM pUryatAm / 3 candra, caNDI nirmAtyamAsi sparza nAIsi nirmAtyaspazoM na yujyate satAm / atrAlaM phAlayamArakaraprasaracandracaNDIzelpAyattatpadaiche kAnumAsa iti / / 18 // koI virahiNI nAyikA candramA se kahatI hai-'2 lAcchanavibhUSita candra ! tU apanI kiraNoM ke prasAra ko krIkA kA banda kara de kyoMki tU caNDIza (ziva) ke mastaka se uttarA hubhA hone ke kAraNa aspRzya hai-kahIM phira mujhase na chU jAye ( ziva kA nirmAtya asAjha samajhA jAtA hai)| Teppa-prathama caraNa meM 'la' aura 'ra' kI sathA dvitIya caraNa meM 'ca' aura 'sa' kI punarAvRtti hone ke kAraNa chekAnuprApta hai // 18 // raNe raNavido hatvA dAtavAndAnadviSA / nItiniSThena bhUpAla bhUriyaM bhUstvayA kRtA // 16 / / he bhUpAla, dAnavadviSA vAsudevena raNe saMgrAma raNavidaH saMgrAmanipuNAndAnapAhasthA iyaM bhUrbhUH kRtA / zvayA nItinidhana nyAyanipuNaina satA 5 bhUkatA, 16 puraM puramatha jAsam , tatheyaM bhUrbhUH kRtA / atra raNe raNavidaH, dAnavAndAnavadiSA, bhUriya bhUriyAditatpadagvenaivAnumAsakaraNAlATAnuprAsaH // 19 // rAjan ! nIti para calane vAle dAnoM ke karI Apane saMgrAma meM raNakuzala derayoM ko mAra kara isa pRthvI ko ragarbhA banA diyA hai| ziNI-- isa raloka meM 'raNa', 'vAnava' aura 'bhU' padoM kI punarAvRtti huI hai| mataH yaha 'lArAnuprAsa' kA udAharaNa hai / / 55 // tvaM priyA ceJcakorAkSi svargalokasukhena kim / tvaM priyA yadi na syAnme svargalokasukhena kim // 20 // he cakorAkSa, yadi tvaM mama priyA jAnA tadA svargalokAtukhena nAkalokanusana mama kim / yadi ca tvaM priyA na syAH mama tathApi vA vinA svargalokAkhena kiM mama | atra dvitIyacaturthapAdena lATAnumAmo bhavati // 20 // he cakorAkSi ! yadi tU merI pyArI hai mo mere liye svarga meM pAe jAne vAle sukho se kyA! yesamA sukha tara sAmane tuccha hai aura yadi tU merI pyArI nahIM hai to mo mere liye svarga ke samasta sukhoM se kyA prayojana ! ghe bhI to vyartha hI haiM kyoMki tere binA svarga-sukhoM meM bhI Anandha kahA~ / ___ TippaNA- yahA~ 'svargalokasukhena kim' isa pAda kI punarAvRtti huI hai| ataH isameM 'kATAnuprAsa' akhavAra hai 20 // Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 vaagmttaaslaarH| anna kaThoratA lATAnuprAse'pi zeSAya / tadAha-- ekatrapAtre svakalatraSarka netrAmRtaM bimbisamIkSamANaH / pazcAtpapausIdhurasaMpurastAnmamAda kshcidhdubhuumipaalH||21|| kazcidyabhUmipAla ekatrapAne ekasminmadirAkaholake svakalapravakaM vinditamIjhamAgaH purastAtprathamaM mamAda 1 pazcAssIdhurasaM bhadirArasaM pnne| anyo mayaM pAravA pazcAnmAyati / asau (pAga) mmaad| matra bahutaravarNAvRtau saukubhaaryvaadhaa| ekamA yeSAmapi guNAnAM bhASA manuprAsara sikema kavinA kSaya // 21 // (madirApAna ke samaya) kiptI yaduvaMzI rAmA me mathupAtra meM eka hI sAtha amRta ke samAna netroM ko Ananda denevAlI apanI priyA ke mukha ko prativimbita dekhaa| pariNAma yaha huA ki usa rAjA me madyapAna bAda meM kiyA kintu mata pahale hI ho gayA ( madirA se adhika mArakasA to priyA ke mukha meM hai jisake darzana-mAtra se premI unmatta ho utthaa)| TippaNI- pUrvArdha me 'tra' aura uttarAI meM 'pa' vargoM kI bhAvuti se isa zloka meM 'chekAnuprAsa alavAra hai|| 21 // atha yamakamAi syAtpAdapavarNAnAmAvRttiH saMyutAyutA / yamakaM bhinnavAcyAnAmAdimadhyAntagocaram / / 22 / / pAdo vRttacaturtho maagH| paI vibhaktyantam | vo'kSaram / amISA minnavAthyAnAM bhikSArthAnaHmAvRttiH punaH punarvarNanaM yamakaM syAt / sAmAttidvidhA saMyutA ayutA / saMyusA antarAle prpdrhitaa| ayuvA antarAlapadasahitA / tajhA sNyutaavRttau| tathamaca vidhA-mAdimadhyAntagocaram AdinacaramAdiyamAna, madhyagocaraM madhyayamakam , mantagocaramantayamakana / ayunAvRttau vanvathApi bAkhyA / Adimadhyagocaram madhyAntagocaram / kAkAsigolakanyAyena madhyazabda ubhayatrApi sambadhyate / tathA madhyasyAnto'bhApaMsAnta ethocyate / tenAdyantagocaraM yamakaM syAdati siddham / AttiyathAzakti kriyate / tena ilokA gAminya pyAvRttiH sambhavati / niSevAmAvenaikAkAra catuSpadaM mahAyamakamucyate ityapi sisam // 22 // bhinna arthavAle pAda, pada aura varNa kI saMyukta athavA asaMyukta rUpa se bhAvasi ko yamaka kahate haiN| yaha (yamaka) zloka ke Adi meM ho sakatA hai, madhya meM ho sakatA hai aura anta meM bhI ho sakatA hai| TippaNI- isa prakAra 'pama' ke maThAraha bheda mAne gaye haiN| unakI gaNanA isa prakAra se hai Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAdagata saMyukta T AdigaMta madhyarAta antagana caturthaH paricchedaH / amaka Adigata madhyagata antagata L .__L. 1 asaMyukta saMyukta asaMyukta saMyukta asaMyukta ! Adigata madhyagata antargata varNagava Adigata madhyagata abhtagata 4 Adigata madhyagata antagata vigata madhyagata antagata 'pAda' zloka ke caturthAMza ko kahate haiM, 'pada' vibhaktiyukta zabda ko kahate haiM kyoMki pANini kA sUtra hai- 'suptiGantaM padam' arthAt jisameM sup aura tib Adi pratyayoM se yukta vibhakti lagI ho use pada kahate haiN| acara ko varNa kahate haiM // saMkhutAvRttau pAdayamakamAha dayAM cakre dayAzcakre / satAM tasmAdbhavAnvitam // 23 // he rAjan yasmAddhetorbhavAn dayAM cakraM karuNA cakAra tasmAtkAraNAdbhavAn sata sAdhUna vittadA dattavAn / tAndachan // 23 // Apa ne dayA kI jisase sajjanoM ko dravyadAna kiyA / - yaha 'cUDA' nAmaka chanda kA pAda hai kyoMki usameM pratyeka pAda cAra varNoM kA hotA hai / ataH 'darSA cakre' isa prathama ( Adi) pAda kI vRti se dvitIya pAda kI racanA kI gaI hai| ataH isameM 'saMyutAvRttimUlaka Adi pAdayamaka' hai // 23 // 4 ghA0 laM0 Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 vAgbhaTAlaGkAraH / madhyapAdayamakamAi - yazaste samudrAnsadAroragAreH / sadA roragAreH samAnAGgakAnteH // 24 // tathA rAjan sat zobhanaM se yazaH samudrAnAragatam / kIdRzasya / uragArergaruDasya samAnAnukAnteH 1 svarNavarNasyetyarthaH / sadA zeragAreH sadA sarvadA roragA dAridryaM yatA aro yasya tasya zeragAre: / 'rorTa dAridrayamucyate / somarAjI chandaH || 24 || garuNa ke sammAna svarNavarNa kI kAnti bAke evaM vairiyoM ko daridra banA dene vAhe Apa kA suyaza samudra taka gamana karane vAlA hai| TippaNI- yaha 'solAn hai, jisake meM hote haiM / isameM dvitIya aura tRtIya pArSo kI AvRti se 'saMyutA brUsi-mUlaka madhyamapAzuyamaka' hai // 24 // pAdantiyamakamAi dviSAmuddhatAnAM nihaMsi tvamindraH / mudaM bho dharaNAmudambhodharANAm // 25 // bho rAjan, 'indro dharANAM parvatAnAM mudaM iSa inti / kIdRzAnAm / udambhodharANAm ! udupari ambhovarA meghA yeSAM teSAm tvaM travaddhatAnAM dviSAM mudaM nisi / tvamindrazva samAnI ekenetyarthaH / chandastadeva || 25 || he indra ! tuma meghAcadiyoM se AcchAdita aura pradhAnurUpa parvatoM ke harSa ko naSTa karane vAle ho / TippaNI- yaha bhI 'somarAjI' chanda hai / isameM bhivArya tRtIya aura caturtha ( anta ) pAdoM kI AvRtti hai| ataH yaha 'saMyutA vRtti-mUlaka antapAdayamaka' kA udAharaNa huA / / 25 / / athAdimadhyagocara madhyAntagocaraM yamakabhekavRtenA vibhA'tirAmA paramA raNasya vibhAti rAmA paramAraNasya / sadaiva te'jorjita rAjamAna sadaivatejorjitarAjamAna // 26 // pAdayenArimadhyayamakam / bhotanapAdadvayena madhyAntamamakam / he ajorjita ajo vAsudeva liSTha he rAjamAna zobhamAna he nRpa, sadaiva tejo jiMtara rAjamAna sadaivaM karmasahitaM yastenAjito rAjasu bhUpeSu mAno mahatvaM yena sa tathA tatsambodhanam / te tava raNastha vibhA vibhAti / kIdRzI / atikAnto rAmo dAzarathiryayA sA / rAmA ramyA paramA prahRSTA kodRzasya / paramAraggasya zatrughAtakasya // 26 // he viSNu ke samAna parAkramazAchin ! saubhAgya aura teja se rAjAoM ke mAna ko apaharaNa karane vAle ! zatrusaMhAraka Apake raNa kI zobhA ne rAma athavA parazurAma kI senA kI zobhA kA bhI atikramaNa kara diyA hai; aura (semA kI ) vaha mamohAriNI AbhA sarva zobhita hotI rahatI hai| Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturbhaH paricchedaH / TippaNI-isameM pUthak-pRthaka arthoM ko prakaTa karane vAle yAdi pAda kI bhAtti dvitIya pAda meM aura tRtIya pAda kI bhAvRti antima pAda meM kI gaI hai| ataH isameM 'saMyutAvRtimUlaka prAyansapada yamaka hai // 26 // apAyutAvRttAvAdimadhyagocara yamakamAi--- 21166 sAraM gavayasAnnidhyarAji kaannmmtH| sAraGgaSayasAM niSyadAruNaM zikhare gireH / / 27 / / I priya, agrato gireH zikhare sAraganayasA mRgapazcigA kAnanaM pazya / kozam / nidhyadAruNaM niSibhiradAruNamamIkam / tathA sAraM pradhAnam / tathA gavayasAnidhyenAraNyazapadanikaTatvena rAji zobhamAnam // 27 // ahA ! parvatazikhara ke Age eka ramaNIya vana zobhita ho rahA hai jisameM gAyoM ke sahA dIrghakAya pazuoM (nIlagAyoM) ke samUha idhara-udhara pahiyoM meM 'ghUma rahe haiM aura jo sAraMga (mora) pakSiyoM se bharA huA hai| TippaNI-isameM zrAdi pAda kI Apati minnArthaka tutsIya pAda meM huI hai jisase unake bIca meM dvitIya pAda mA bAne se vyavaccheda damA ho gayA hai| ataH yahA~ para bhayuttAttimUlaka AdimadhyapAda yamaka' prakAra kA amaranagarasmerAkSINAM prapaJcAyati sphura surataracaye kurvANAnAM balakSamarahasameta iha saha surairAyAntInAM nareza nage'nvaha .... suratarucaye kurvANAnAM valakSamaraM hasam // 28 // ... he balajhama, nareza, ie nage'nvahaM nityaM suratazcaye suradumagaNe yANAnAM pRkSANAM kurbhUmiramaranagarasmairAkSINAM devAnAnAM radasaM vegaM apavayati / ramyA vANAH, ato devyo begena krIDAyai AyAntItyarthaH / kozAnAm / sphuratsurasarucaye suratasUkhanimirca suraiH sahAyAntInAm / tathA'ramatyartha valazaM pavala isa hAsyaM kurvANAnAm / atra evate kurbhUmiH zobhate // 28 // hai parAkramI rAjan / kalpataru se bhare-pUre isa parvata kI usa manorama bhUmi ko dekhiye jo vANa-vRkSoM se bharI par3I hai| yaha ekAnta kintu cittAkarSaka sthAna nityaprati devatAoM ke sAtha svargaloka se bhAne vAlI surAjanAoM kI saMbhogAbhikASA ko ukasA detA hai| TippaNI-dUsare pAda kI Adhutti caturtha pAva meM hai, aura ina donoM ke bIca meM sRtIya pAda A jAne se yahA~ para 'ayutAvRtimUlaka dvitIya caturthapAva yamaka' alaMkAra hai||25|| Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ** vAgbhaTAlaGkAraH / abhAcantayamakamAda- AsannadevA na rarAja rAjirucaissaTAnAmiyamatra nAdrau / ster yatra digantanAgA Asana de vAnararAjarAji / / 26 / / atrAdvAviyaM taTAnAM rAniH zreNinaM [ na ] rarAna / api tu rarAjeva / kIdRzI / AsanadevA samIpasthasura / tathoccairguva / yatra yasyAM tarAno nade ude digantanAgA diggajAH krITAkata asan krIDAkAriNo'bhavan / kIze / bAnararAjarAji dAnararAjA mukhyavAnarAste rAjatItyevaMzIko vAnararAjarATa tasminvAnararAjarAja // 29 // isa parvata para U~ce U~ce zikharoM kI jo pati hai usa para devagaNa nivAsa karate ye aura zreSTha vAnaroM ke samUha usa para krIDA karate rahate the phira bhalA usakI zobhA kaise na ho ! vaha to avazya hI zobhita hogii| yahI nahIM, parvata aise the jinameM bahanevAlI saritAoM me dinAoM ke samAna bhUdharAkAra hAthI bhI srota kiyA karate the / TippaNI--isameM pRthak artha ko prakaTa karanevAle prathama aura caturtha pAdoM kI AvRtti to hai kintu unake bIca meM dvitIya aura tRtIya pAda A gaye haiM / ataH yahA~ 'yutAvRtimUlaka AdhAsapada yasaka' hai // 29 // zlokAsA nagAvRtti maMtrAyamakam, tadAha rambhArAmA kurabakakamalAraM bhArAmA kuraSaka kamalA | rambhA rAmA kurabaka kamalA rambhArAmAkurabakakamalA || 20 | atra parvate kurbhUmiH zobhase iti sambandhaH / kIdRzI bhUmiH / rammArAmA rambhAbhiH kadalIbhirmizrA ArAmA casyAM sA tathA / avakalAmA aba bakarahitaM ke pAnI malate dhArayatItyavakakamalA / tathA aramatyartha bhAvanA mairnakSatrairA zedrAmA karburetyarthaH / tathAkurabacaka naSTArambhA kuravakA vRkSavizeSa: kamalAni padmAni teSAbhArambhA utpattayo yasyAM sA kuravakakamala (zumbhA / tuthA ganA ramyA / athavA kura cakakamalA rambhArAmA kukakAmalAnAmA rakamepomena A padrAmA ganozA he kuravaka na vidyate kutsita ravaH zabdo yasya so'kuravaH, akuzva evAkuravakaH / zeSAdvA kaH / he bhakuravaka he komaladhyAna / neneH sambodhananAma tat / punaH kIdRzI kuH / kamalArambhArAmA, kamalA lakSmIH rambhA apsarasaH tA va rAmAH striyo yasyAM sA giribhUmau rAmAH kITAmAyAnti / aba kamalArambhamA eva rasamA zevAH / tathA bhakuravakamalA, kutsitaM rAjanta iti kurA na kurA akutaH zaumamAnA vakA vRkSavizeSAH kamalA hariNavizeSAzva yasyAM sA akuravakakamA rambhArAdvitIyatRtIyapadayorantarA na yatiH / idaM saMzavAya yadi punarsaMzaya makaravAlkadinA kRtam, tathApi vilokyam / rambhAkura bakaityasya vizeSavatI avacUriH / he akuravakakamala, aparva bhUmiH zobhate / makutsitaH zobhano ro yastrAzcidAnandAdizabdavA Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ za yasyAt / evaMvidhA kasya sukhasya kamalA yasya nemeH sambodhanam / rambhArAmA tathaiva / tathA-- ArambhArAmA arthaH paJcAt tathA kurbhUmiravakakamakA tathA rambhArAmA rambhA eva rAmA yasyAM sA rambhArAmA / tathA akuravakakamalA / evaM vyAkhyAne padadvayasyAntaraM bhavati / 'bhauti he rakSaka kadalIcana kI vaha bhUmi atyanta ramaNIka hai, kyoMki usameM kamaloM kA samUha hai, sundara kuraSakavRkSoM kA kuA hai| manohAriNI sundariyA~ haiM: pati se rahita nirmala evaM ramayIka jalarAzi hai aura hai manohara zabda karane. cAlA hariNa yUtha bhI / TippaNI- isa eloka meM prathama pAda kI AvRtti dvitIya, tRtIya aura caturtha pAda meM hai / ataeva yaha 'mahAyamaka' kA udAharaNa hai // 30 // idAnIM tenaiva prakAreNa pazyamakodANAni / tatra saMsutAvRttau bhAdipadamakamAehArItahArI tavameSa te sevAla sevAlasahaMsamambhaH / jambAlajaM bAlamalaM dadhAnaM mandAramandAravavAyuradriH / / 31 / / po'dristataM vistIrNamambho dhante / kiisho'driH| dArIbadArI, dArItAH pakSiNastaidarI manoharaH / tathA mandAramandAravavAyuH mandAreSu kalpakSeSu mandAravo mandazabdo vAyuryazra sH| surabhitrAyurAvastItyarthaH / kIdRzam / sevAlase vAsasam sevA sevAyAmalasA rAjahaMsAyAmbhasi tathA alamatyarthaM bALaM nUtanaM jambAlanaM kamaLaM dadhAnam // 31 // hArIsa pakSiyoM ke samUha se bharA huA yaha parvata atyanta ramaNIka hai kyoMki isake Upara mandAravRkSoM se nikalA huA manda manda vAyu vala rahA hai aura isa parvata para zaivAla ke kAraNa bhalasita haMsasamUha se paripUrNa aura kIcar3a se upaca nirmala jalarAzi (prapAsa Adi ) zobhita ho rahe haiN| " TippaNI- isa zloka meM Adi pada 'hArIta' kI nirvighna AvRti se 'saMyutAjUtimUlaka Adipadayamaka' alaGkAra hai // 31 // nemirvizAlanayano nayanoditazrIra bhrAntabuddhivibhayo vibhavo'tha bhUyaH / prAptastadAjanagarAnagarAji tatra sUtena cAru jagaMde jagadekanAthaH / / 32 / sUtena sArathinA jagadekanAtho nemizvAsa yathA bhavati tathA jagade / kIdRzaH / nayanoditazrIH nayena bhyAyenAditA preritA zrIryasya saH / nyAyAdhikazoma ityarthaH / tathA abhrAntaH satyo buddhirUpI vibhavo yasya sa tathA vigato bhayo yasya sa tathA / tadarAjanagarAta nArAyaNapurAtana nagarAji girIzvare raivatake prAptaH // 32 // saMsAra ke eka mAtra svAmI dIrghanayana svAmI neminAtha jI, jinhoMne apanI nIti se dhanopArjana kiyA aura jinakA aizvarya sadaiba sthira rahanevAlA hai tathA Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaagbhttaalngkaarH| jo anma-maraNa zAdi se yuka saMsAracAka se pare haiM ve jaba sArathI dvArA nagara se parvata para le jAye gaye ho sArathI ne unase bAra-bAra sundara vacanoM meM kahA / TippaNI-'mayano', 'jaga', aura 'zmiyo' bhAdi madhya padoM kI spaSadhAmarahisa AvRtti se isa zloka meM 'saMyutAdRttimUlaka madhyamapadamaka hai / / 12 / / antayamakamAha yadupAntikeSu saralAH saralA yada bhUSalanti hariNA hariNA | tadidaM vibhAti kamalaM kamala mudametya yatra paramApa ramA / / 33 / / yadupAnisakeSu yasya jalasyopAntikazu pArtheSu saralA avakrAH saralA devadArado vartante / yajaLamanurukSIkRtya iriNA mRgA pariNA vAyunA sahocanti / malamasyartha sadivaM kaM jalaM niti yatra jale ra tI kAhI gamA mudamA 14 || mahA! kitanI manohAriNI hai yaha jalarAzi!! isake kinAre para sIdhe-sIdhe dhUpa (kAThavizeSa) ke sUpa khare hue haiM, yahA~ hariNa ghAyu ke samAna tIna vega se daur3ate haiM aura yahA~ para laghamI bhI kamakoM meM sthAna pAkara iSolAsa se bhara jAtI hai| TippaNI-saralA', hariyA', aura 'paramA' bhAdi amsa pI kI bhApati se yahA~ para 'saMyutAvRtimUlaka santapadayamaka alakAra hai / / 3 / / AdiyamakamAikAnlArabhUmau pikakAminInAM kA tArakhAcaM kSamate sma soDhum | kAntA rateze'dhyani vartamAne kAntAravindasya madhoH praveze / / 34 // jhAntA mAryA rateze martari adhvani pani vartamAne / vivezastha satItyarthaH / madhovasantasyA praveze kAntArabhUmI pikakAminInA kA kA tArabAcaM vistAriNI vANI soI kSamate sma / api tu kAmapi na kSamate sma / kozasya madhIH / kAntAravindaraya kamanIyaSaprasya // 34 // jaba kisI sundarI kA pati paradeza meM ho (usake pAsa maho), cannamAla kamala aura vasantAdi uhIpaka upakaraNoM se sajakara A jAya to vaha ghecArI vanapradeza meM kachaphUjana karanevAlI kokilA kI kauna-sI U~cI sAna ko suna sakane meM samartha ho sakatI hai? (vaha to ghiraha se tApa utthegii)| TippaNI-isa zloka ke cAroM pAdoM ke mAdi meM 'kAnsAra' pada kI Ayukti hai aura ye sabhI pada eka dUsare se dUra haiN| ataH yaha 'ayutAttimUlaka mAvi padamamaka' kA udAharaNa hai // 3 // madhyayamakrayAha cakAra sAhasaM yuddhe dhRtojhAsA hasaM ca yA / dainyaM tvAM sAha samprAnA dviSAM sotsAha santatiH / / 35 // Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 45 caturthaH pricchedH| he sosAha he sopama he zrIneme, yA diSAM santatiH zavaNAM zreNiyuMkhe sAirsa cakAra / dhRtolAsA ca sattI isaM hAsyaM cakAra / aparAnprApyatyadhyAAryam / sAdiyAM saMtatiH svAM samprAsI satI dainyaM pakAretyarthaH / athavA dainyaM samprAtA satI tvAmAi / svadamato dInavAkyAnyamAviSTezyarthaH // 35 // he utsAhI rAjan ! zatruoM kI jo semA utsAha kA pradarzana kiyA karatI yI aura (vijayojhAsa se) ha~sA karatI thI, vaha (zatru-senA) jaba tumhAre sAmane par3I to atyanta dIna ho gyii| TippaNI-isa zloka ke pratyeka caraNa ke madhya meM rahane vAle pRthaka pRthaka 'sAisaM' pada kI bAra bAra AvRtti hone se 'ayutAvRttimUlaka madhyamapakSyamaka' sasakAra hai // 35 // antayamakamAi-- girAM zrUyate kokilA kodhidAraM yatastadvanaM visphuratkovidAram / munInAM vasatyatra loko vidAraM na ca vyAdhacakra kRtauko vidArama / / 36 / / __ girA viSaye vacanakomalatAviSaye aramatyartha kovidA paNDitA / yatI yasmAtkAraNAnokilA jhUyate tattasmAvatadnaM vartate / kIdRzam / visphuratkovidAraM visphuranto salajhalAyamAnAH kovihAraH kAbanAravRkSA thena sd| atra bane munIno loko mubhijano vidAra vigatakalanaM yathA mavatti tathA vamasi / dArarahito munijanastapase vstiityrthH| matra bane vyAdha vakramAkheTakRtsamUhaH tauko vihitageI na vartate / phopazam / vidAraM vIpakSiNo NAti dArayatti vA vidAram / yatA kokilA bhUyate sata etadanaM kimapi vartate ipti ko'pi kasyApi kathayAmAsetyuktilezaH // 36 // ___kacanAra ke vRSoM se bhare hue isa yana meM hiMsA kA sAmrAjya hai| isa vana maiM madhurabhASI kokilAyeM kalakRSana karatI haiN| strI aura parivAra se vihIna munijana isameM nivAsa karate haiM aura pakSiyoM kI hiMsA karane vAle vyAdhAdi duSToM se yaha vana vilkula vihIna hai| __TippaNI-caraNa ke anta meM Ane vAle 'vidAra' pada ko bAra bAra zrAvRtti hone se yahA~ para 'ayutAvRttimUlaka antapakSyamaka' bhalavAra hai // 36 // ataH pAdaye'pi AdimadhyamadhyAntayamakAnyudAhiyante sindhurocitalatAprasallakIsindhurocitamupetya kinnaraiH / kandarAjitamadastadaM gireH kandarAjitagRhani gIyate / / 37 // kinagireradA zikharamupetya gIyate / kIdRzaM zikharam / sindhurocitalavAnasahakAtindhurocita sindhurANAM bajAnAmucitA yogyA lasAmAH satyazca tAbhiryutAH simpayo naya Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaagbhttaalngkaarH| stAmI royitaM zomitam / tathA kandarAjitaM kadaH zobhitam / tathAkandarAjitagRSi kandarAmiciMtA zobhA yena zikhare tat / paI pAdadvaye Adiyamaka kathitam // 37 / hAthiyoM ke yogya latA aura sasakI poM se ghirI sindhu nadI se yukta, kandamUlAdi se zobhita sundara-sundara gharoM kI zobhA ko bhI parAsta kara dene vAlI guhAoM se parvata ke samIpa jAkara kivArasamUha gAna kiyA karate haiN| TippaNI-simdhuropita' aura 'karaparAsita' pacAgata padoM kI dUra-dUra bAyapti hone se yahA~ para 'ayutAvRttimUlaka padyAIgatapayamaka alakAra hai|| 17 // pAdadvayamadhyayamake yathA--- yasansarogo'tra jano na kazcitparaM sarogo yadi rAjahaMsaH / gItaM kalaM ko na karoti siddhaH zele kalakojmitakAnane'smin // 3 // bhatra zaile hI kAmAvA mileko vana ma jano lokaH kazcimna sarogo na sacyAdhiH / paraM yadi sarogaH sarovaragato rAjahaMsa ityarthaH / atra zaile kaH siddha kilara: kalaM manozaM gAtaM na karoti / api tu so'pi jharotItyarthaH // 38 // disAdi doSoM se mukta vanavAle isa parvata para kauma sika puruSa kalAgAna nahIM karatA hai! (sijana yahA~ para vedAdi kA gAna kiyA hI karate haiM) isa parvata para nivAsa karanevAlA koI bhI vyaki rugNa nahIM hai (arthAt yaha parvatapradeza svAsthyabaIka hai); kintu yahA~ para rahane vAlA rAjahaMsa avazya hI sarovara ke samIpa jAyA karatA hai (isase spaSTa hai ki parvata para sarovara bhI hai) TippaNI-isa zloka ke prathama do caraNoM meM madhyagamapada 'saroga' kI AvRtti hai aura bAda ke do caraNoM meM kalaGka' pada kii| ye pada bhAvRtta padoM se dUra haiM / mataH isameM 'ayutAvRttimUlaka pratyabhAgabhinapAdamadhyagatapadayamaka' alavAra hai // 3 // pAdadvayAnsyayamaka yathAjahurvasante sarasI na vAraNA babhuH pikAnAM madhurA navA raNAH / rasaM na kA mohanakovidAra ke vilokayantI bakulAnvidArakam / / 36 / / dhAraNA gajendrA vasantamAse sarasI mahAsarovaraM na jhunaatyaakssH| pikAnAM mokilAnAM mavA madhurA raNAH zasdA basante babhuH / kA ca strI goranakovidA saratapaNDitA bakulAnmavizeSAnvilokayantI ke rasa nAra / apitu sarvamapi rasaM prAptava / kayaM vidAraka niHputraM yathA bhavati tathA / niSputrAyAH saMmogakSamAvAt // 39 // basanta Rtu meM hAthiyoM ne sarovaroM ko nahIM chor3A, kokila-kUjana ne adhIna zobhA ko. dhAraNa kiyA, kisa kAmazAstra-pravINA nAyikA ne maulazrI ke sUtroM ko dekhakara viraha-nyathA kA anubhava nahIM kiyA athavA kisa kAmAturA nAyikA ne apane pati-prema kA bhAnanda nahIM sUTA! Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthaH paricchedaH / TippaNI- pUrvArddhagata 'navAraNA' aura usArddhagata 'vidArakam' ansagata padoM kI AvRtti se yaha 'ayutAvRtimUSTaka pratyarthamAga bhinapA satapada yasaka' hai // 39 // zrAvantayamakaM yathA varaNAH prasUnanikarAvaraNA malinAM bahanti paTalImalinAm / taravaH sadAtra zikhijAtaravaH sarasaJca bhAti nikaTe sarasaH // 40 // atra girau sadA varaNAstaravo varaNA vRkSavizeSA malIna amarANAM malino nIlA paTalI zreNi vahanti / kIdRzAH / prasUnanikarAvaraNAH prasUnanikarA eva pugdasamUhA evAvaraNamAcyA yeSAM te tathA / atrAhI zikhijAtaravo mayUrajAtadhvanizva saraso nikaTe taTAkasyAntike saraso madhuro mAti 140 // puSparAzimaNDita dharaNoM ke dhUpa amaroM kI malina paMkti ko dhAraNa kiye huye haiM aura sarovara ke nikaTa mayUroM kA kalApa sadaiva madhura dhvani utpanna karatA rahatA hai / 57 TippaNI-'varaNAH', 'malinI', 'taravaH' aura 'sarasaH' pada isa zloka ke kramazaH pratyeka pada ke Adi aura anta meM prayukta hue haiN| ataH yahA~ para 'ayusAvRttimUlaka pratipAdagata Adyatapada yamaka alaMkAra hai // 40 // dvitIyapAdacaturthapAdAntayamakamA - yathA yathA dvijihrasya vibhavaH syAnmahattamaH / tathA tathAsya jAyeta spardhayeva mahattamaH / / 41 / / dvijihnasya durjanasya yathA yathA vibhavaH syAddhanaM bhavet / kIdRzo vibhavaH / prakRSTo gAm mahasamaH / bahutara ityarthaH / tathA nadhAsya durjanasya maddata dhanaM tamaH pApaM rUpayeva jAyeta // 41 // jaise jaise durjana kA aizvarya vRddhi ko prApta hotA jAtA hai vaise vaise hI spardhA ke kAraNa usameM atyanta moha kA bhI prAdurbhAva hotA jAtA hai| TippaNI- isa zloka ke donoM caraNoM ke anta meM 'mahattamaH ' pada kI AvRti | ataH yaha 'ayutAvRttimUlaka padyArddhAsya bhAgagata padayamaka' kA udAharaNa hai || saMyutA saMyutaH kRtau yamakamAha--- dAsyati dAsyatiko pAdAsyati sati karkarAzApam / bhavati bhavati na bhava timitastena baTuka tyam // 42 // baTuka, bhavati tvayi aasmntaatkrkr| nasyati kSipati sati dAsI atikopAcchApa dAsyati / hi yasmAtkAraNAdanartho bhavati / tatastvaM timito bhava sthiro bhava cApalaM mA kRthAH // 42 // Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaagmttaankaarH| re bAlaka ! te maMzA ke pakane se zarIra mA yo megI jisase mahAna bhamartha ho jAyagA / ataH tU supacApa baiTha / TippaNI-vAsthati' aura 'bhavati' pada kramazaH donoM pAyoM meM sAtha sAya to AvRtta hue hI haiM, isake atiripha prathama pAva meM 'kopa' zabda se jyavachikA 'dAsyati' aura dvitIya pAda meM 'anartho zabda se vyavacchinna 'bhavati' pArUda kI bhI AvRtti huI hai| ataH yahA~ eka hI patra meM saMyutAtimUlaka aura bhayutAvRtimUlaka pAda ke bhAdi meM padayamaka kA udAharaNa hai // 52 / / kulaM timibhayAdanna kareNUnAM na dIvyati / nadIvyati kareNUnAM prANinAMgaNanApi kA // 43 // atra nadIsamIye kareNUnA kulaM nimibhayAnmatsyamayAnna hauvyati na krIDati / aNUnAM sUkSmANa prANinA gaNanApi kA // 43 // - nadI ke sanama meM bar3e-bar3e matsyoM ke bhaya ke kAraNa hastisamUha bhI krIddhA nahIM kara sakatA hai to bhalA ba jantuoM kI gaNanA hI kyA / TippaNI-dvitIya pAdAta 'ma dIvyati' aura 'kareNUnA' panoM kI AvRtti tRtIya pAda meM bhI huI hai| ataH yahA~ saMyutAvRttimUlaka pAdamadhyagata padayamaka mAnA gayA hai / / 53 / / idAnIM varNAvRttirudAhiyate gaGgAmbudhavalAGgAbho mumukSudhyAnatatparaH / pApAtiharaNAyAstu sa sAnojinaH staam|| 44 / / __gAjalabavalA agasyAmA kAntiryasya sa tathA / mumukSUNAM dhyAnasya gocrH| atra pAde pAde zrAdau vArgadvayatyasAdRzyAdvarNayagakamucyate // 44 // gaGgAjala ke samAna dhavala aMga se zobhita, mocArthiyoM ke dhyAna meM Ane vAle, sadjJAna se yukta jina bhagavAn sajanoM ke pApa aura klezA ke nivAraNa karane vAle haiN| TippaNI-'gAM gAM', 'mumu' aura 'sasa' varNo kI bhAvRti se yahA~ 'varNayamako mAnA gayA hai // 34 // asaMyutAyattau varNayamakamA jagadAtmakIrtizubhraM janayanurAmadhAmadoHpariSaH / jayati pratApavUSA jayasiMhaH imAbhRdadhinAthaH / / 45 / / uddAmAvanivArau dhAma tejassayuktau mujarUpo paridhI yasya saH1 adhiko nAtho'dhinAthaH / atra pratipAdaM jamrahaNAdayutAvRttI yamakam / varNAntiH pUrvabajhedA draSTacyAH // 45 // Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthaH paricchevaH / ve rAjAdhirAja jayasiMha jinakA pratApa sUrya ke samAna dUsaroM (bairiyoM) ko tapta karane vAlA hai,jo uskaTa tejarAzi vAle haiM aura jinakI bhujAyeM argalA ke samAna dIrdhakAya evaM calie hai, saMsAra meM apanI zubhra phIti ko phailAte hue jaya ko prApta the| TippaNI rAha para cAroM pAre meM 'ja' varNa kI AvRtti dUra dUra hone se ayutAvRttimUkhaka parNayamaka hai // 45 // saMyutAsaMyatAcciyathA mAmAkArayate rAmA sA sA muditamAnasA | yA yA madAruNacchAyA nAnAhelAmayAnanA // 46 / / sA sA rAmA mAmAkArata Aiyati / yA yA madAruNachAyA madenArUNA ArattA chAyA zobhA yasyAH sA mhaarunncchaayaa| yA yA muditamAnasA iSTacittA ca / tathA nAnAilAmayAnanA nAnAvidhamanekaprakAra ilAmayaM lIlAmayamAnanaM yasyAH sA / atra mAmA sA sA ityAdi saMyusAyamakam / pAdAnte ca mAse spAyutAyamakam / samAsAzcatvAro'pi zambAlaGkArAH // 46 // jo jo nAyikA madirApAna se raktima nAmAvAlI aura nAnA prakAra ke hAvabhAvoM kA pradarzana karane vAlI ho jAtI hai vahI bAmanda se mujhako pukAra uThatI hai| TippaNI- yahA~ para 'mA', 'sA', 'yA' aura 'nA' varNoM kI prApti pAsa pAsa aura dUra dUra hone se saMyuta aura ayuta domo prakAra ke varNayamaka kA udAharaNa hai // 43 // athAlihArA ucyante svabhAvoktiH padArthasya sakriyasyAkriyasya thA / jAtivizeSato ramyA hInatrastAbhakAdiSu / / 47 // padArthasya sakriyasya kriyAsadisasya aniyasya vA kriyArahitasya vA svabhAvoktiyA~ sA. jaatikssssyte| hIna prastAbhakAdipu svabhAvoktiH sahajakrathanaM vizeSataH sA jAtirucyate / dono dInabastI mItaH, arbhakA bAlakAH, zyAdigu svabhAvoktivizeSato ramyA jAtiH / ko'rthH| yasya padArthasya yAdRzaH svamAvastasyaiva svabhAvasya yaskathanaM sA jAtiragantavyA / hone hInasvabhAvavarNanan , parate astalakSaNam / amaMphAdiSu tAnyeva lakSaNAni vaNyante / na tu upamAthalakAreNApasyAthAnayanaM kriyate sA jAtiriti / / 47 // cetana athavA jaba padArthoM ke svabhAva-kapana ko jAti kahate haiM, isI kA dUsarA nAma svamAyotibaladhAra hai| yaha alajhAra kSuda vastuoM aura zalakoM meM vizeSa zobhA ko prApta hotA hai // 45 // Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaagmttaajhaarH| udAharaNamAchabAvalIbahulakAntiruco vicitra bhUrjatvacA racitacArudukUlalIlAH / guJjAphalaprathitahAralatAH sahela khelanti khelagatayo'tra vane zaSaryaH / / 4 / / khelagatayaH sabilAsagatayaH zacaryo'tra bane sahalaM salIlaM khelanti dIvyanti / mahavilI. mirmayUrapicchANimiDulA madIyA kAntissayA rocante yaastaastthaa| zeSaM sugamam / atra zabarIyAM hInatvAjhInAmaragAdivarNanA / sakriyodAharaNamidam / khelansIsi kriyA / / 48 // isa vana meM mayUra pichoM se thamI huI mekhalA se suzobhita, yakazAvi se yukta, rezamI vakoM ko dhAraNa karane vAlI aura gulAphako se mAlAoM ko gUMdhane bAlI bhIlaniyA~ viSThAsa-krIkSA meM mAna haiN| TippaNI-yahA~ hInajAti bholaniyoM ke svabhAva kA varNana kiyA gayA hai| isI se isa zloka meM 'svabhAvokti alaGkAra hai // 48 // akriyodAharaNamAha ArattanittadhoraNibhIsaNavaaNukaro kuraGgacchi / unasiavIsamuaraNaviNiveso dasamuho eso||4|| [ AraktanetraNibhASaNabadanaukaro kurajhAkSi / upasitaviMzatimujavanavinivezarazamukha eSaH // ] hai kuraGgAkSi, para dazamukho rAvaNaH / kiidRshH| AratanetraNimISaNavadanokaraH uccasitaviMzatimujavanavinivezaH uhasitaM vizatibhujA eva bane kAnanaM saspa viniveza sthAnam / atrAni yAizo rAva,stAvadevoktadAtvamAvociH / eSA jaatiH| praste damadAhRtam / yabhAvA'yamAlokya svapne karakalitaniziphalaka mayADAgunnidrAH kRtanijavalAkAnavidhayaH / bhujAmadhyAdakhubai kimiramiti dArairabhihitAH kati bIkAmaunavratamiena bhejuH kssisibhujH| abheke yathA 'zikSayA pramAladAziSa manUvaram / nijacchAyAsamAviSTa cAvankIiti baalkH| AvizavadAmmatakupitAdimbevamudAyam // 45 // he mRganayani ! yaha rAvana acchA bhayAnaka hai, kyoMki raktavarNa netroM se yukta isake isa bhISaNa mukha haiM aura isakI uThI huI mIla mukhArthe pRSasamUha ke samAna hai| TippaNI-isameM rAvaNa ke svabhAva-kathana se svabhAvokti alaMkAra hai // 9 // Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthaH pariSadaH / saMpratyupamAmAi upamAnena sAdRzyamupameyasya yatra sA / pratyayAvyayatulyArthasamAsairupamA matA // 50 // yatropameyasya mukhyavastunopamAnena pRSTAnsena sAiiyaM smaantaa| sAdRzya diyAabhidhIyamAnaM pratIyamAnaM ca / sA pratyayAvyayatulyArthasamAsarvakSyamA0rupamoktA vizeSAmupAdAnAda // 50 // jahA~ 'si' Adi pratyaya, 'iva' Adi avyaya, 'tulya' mAdi zabda aura 'karmadhAraya' Adi samAsoM ke prayoga se prastuta (upamAna) ke sAtha prastuta (upameya) meM sAizya dikhAyA jAtA hai vahA~ upamAlaMkAra hotA hai| TippaNI-sAdhAraNatayA upamA meM 'upameya', 'upamAna', 'upamAvAcaka zabda aura 'samAnadharma ye cAra aGga hote haiN| jisa upamA meM ye cAroM aGga upasthita rahate haiM, use 'pUrNopamA' kahate haiM aura jisameM uparyuka 'dhAra paloM meM se kisI eka athavA eka se adhika zramoM kA lopa rahatA hai use 'laptopamA' kahate haiM // 50 // vAbhidhIyamAnasAdRdaye udAharaNamAi--- gatyA vibhramamandayA pratipadaM yA rAjahaMsAyate yasyAH pUrNamRgAkamaNDalamiva zrImatsadevAnanam / yasyAzcAnukaroti netrayugala nIlotpalAni zriyA tAM kundAIdatI tyajakSinapatIrAjImatI pAtu vaH / / 51 / / yA rAjImatI bibhramamandayA gatyA pratipada rAjahasa vAcarAMte rAjahaMsAyate / atra prtythainopmaa| yasyA mAnanaM pUrNamRgAGkamaNDalamitra zrImat / zrIlaMkSmIH zobhA vaa| maMtrabazabdenAvyayenopamA / yasyA rAjImatyA netradayaM zriyA niilotplaanynukroti| atrAnukarotikriyAtukSyArthavAcikA tatastusyArthenopamA thA 1 kundAnadanti kundAhA~ dantA yasyA sA to kundAdatIm / kundasamAnara nAmityarthaH / atra bAnIhiMsamAsenoramA / mantra pratyayAvyayatulyArthabhedaizcaturbhedopamAyA gasyAdisAizyamabhidhIyamAnamasti / nAsti gamyaM balA. rakAreNa kimapi / rAjaIsAya gatyA, navayugalamanuroti niyA, ityAdikA nAni saryApiNa kAvyamaye pavAbhihitAni santotIdamabhidhIyamAnamucyate / yA kAraNAAna kAnyamadhye noktAni, kiMtu svayamaidAnumAnena zAyante tApanIyamAna mucyane / / 51 // __kAmAturA hone ke kAraNa iMsa kI bhA~ti manda-manthara gati se calane vAlI, candramA ke samAna mukha kI kAnti bAlI, apane netroM kI zobhA se kamaladaloM kI zomA kA anukaraNa karane vAlI aura kundakalI ke samAna dAto cAmlI rAjImatI kA tyAga kara dene vAle jinapati neminAthajI Apa logoM kI racA kreN| Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 vaagbhttaalngkaarH| TippaNI-isa zloka ke prathama paraNa meM rAjImatI upameya, rAjahaMsa upamAna, maMdagati samAnadharma aura 'hasAyale meM jo kyA pratyaya hai vaha upamAvAcaka zabda hai kyoMki 'inA para pratyayaH' isa niyama meM kyA pratyaya se 'iva' zabda kA boSa hotA hai| ataeva prathama caraNa meM pUpimA hai| dUsare caraNa meM rAjImatI kA mukha upameya, cazvamaNDala upamAna, 'i' upamAvAcaka zabda aura 'zrImat' samAnadharma hai| ataH pAhA~ bhI pUrNIpamA huii| tRtIya caraNa meM rAjImasI ke netrayugala upameya, nIlakamala upamAna aura kAnti samAna dharma hai kintu upamAbAcaka zabda ke abhAva meM yahA~ luptopamA hai| caturtha caraNa meM rAjImatI ke bAta upameya aura kundakalI upamAna hai| yahA~ para na to koI samAna dharma hai aura ka upamA-vAcaka zabdahI / mataH isa caraNa meM bhI 'luptopamA hai 55 // pratIyamAnIdAharaNaM yathA candravadanaM tasyA netre nIlotpale iya / pakkabimba hasatyoSThaH puSpadhanvadhanurbuvau / / 52 // yasyA rAjImatyA vadanaM candrabhan / netre nIlotpale iva kartete / oThaH pakavimba isti| yasyA abau puSpadhanvadhanuH puSpadhantrA kAmadevastasya dhanuH / atra tAvatkena guNena mukhaM candravatsa guNo noktaH / ohaH pakvavimba kena isati sa guNaH svamasyA abtaaryH| ata evaM satpratIyamAnamucyate / atra canurpu pratyayAnyayattulyArbhasamAsopamAH kramAja zeyAH / ityAdi / sarvatrAvagantavyam / 52 // vaha ramaNI bhI kitanI manohAriNI hai jisakA mukha candramA ke samAna hai, jisake netra nIlakamala ke samAna haiM, jisake boThoM kA hAsa pake hue bimba phala kI bhA~ti lAla hai aura jisakA bhUcApa ! vaha to sAkSAt kAmadeva ke dhanuSa kI bhauti kAmiyoM ke hRdaya ko bedhanevAlA hai| TipI isa zloka ke prathama do caraNoM meM samAnadharma kA abhAva hai aura khAda ke do caraNoM meM na to upamA-vAcaka zabda hI hai aura na samAnadharma hI ataH yahIM bhI 'lapsoemA hai|| 52 // maabhariamANasassa vi NicaM dosAarassa maNiNa ca / tuha virahe tIi muhaM saMkui suhA kumuaM ca // 53 / / madamaritamAnasasyApi nityaM doSAkarasya zazina iva / / taba virahe tasyA mukhaM saMkucitaM sabhaga kumudaM ca // he subhaga, taba birahe takhyA murkha saMkucitam / yaza-zazino virahe kumudaM saMkocaM bhaanoti| kIvazasya doSAkaraspa / upayovizeSaNamaitas / yathA-madamaritamAnasasyApi / Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 63 caturmaH privH| candrapajhe-bhRgamaritamAnasasyApi / mAnasamatra madhyaM zeyam / zazina zveti gumyopamA / kumuda saMkucitamiti kriyophmA // 5 // he saubhAgyazAlin ! garva se bhare hue aura doSoM se yukta hone para bhI tere viraha meM viyoginI nAyikA kA mukha usI bhA~ti saMkucita ho jAtA hai jisa prakAra zakSaka-nizAnAtha candramA ke viraha meM kumudinI muramA jAtI hai| TippA-yahA~ nAyikA kA mukha upameya, kumudinI dapamAna, ina upamAvAcaka zamya aura saMkucita honA samAnadharma hai| ataH yahA~ pUrNopamA huI // 53 / / bhanyonyopa mAlakAramAha-- taMNamaha vItharAaMjiNindamudaliadivaarakasAam / jassa maNaM va sarIraM maNaM sarIraM ya supasannam || 54 // [taM namata vItarAga jinendra mudalitavRDhatarakaSAyam / yasya mana va zarIraM manaH zarIramiva suprasannam 1 ] taM vItarAga jinendra namata / khAiyam : . ma. i... zrApa zarIramiva manaH suprasannam // 54 // vItarAga evaM SAmbiyoM ke nigraha ke dvArA manogata doSoM ko dUra karane vAle sana bhagavAn jinadeSa ko praNAma karo, jinakA mana zarIra kI bhIti aura zarIra mana kI mAti praphuhita rahatA hai| ___ TippaNI- yahA~ mana aura zarIra meM bhamyompa upameyopamAna sambandha hone ke kAraNa 'anyonyopamA' malaMkAra hai / / 54 // kriyAbhedAnAmanyopamAlaGkAro yathA ye deva bhavataH pAdau bhvtpaadaavidhaashritaaH| telabhante'dbhutAM bhavyAH zriyaM ta evaM zAzvatIm / / 55 / / hai deva, ye bhanyA mavatpAdaviva bhvtpaadaavidaashritaaH| yathA bhavatpAdAvAlIyele sathA mvtpaashcitaaH| yathA he rAjan , yayA svaM sevyase nayA sA meviSye'dan / tathAtrApi ye mavatpAdAviva bhavataH pAdAvAzritAste bhavyAsta evAGgamAM zriyaM labhante // 55 // he deva ! jo mApake caraNoM ke samAna hI Apake caraNoM ke mAzrita hai ve apane hI samAna adbhuta aiSartha ghAlI mizcala leMcamI ko prApta karate haiN| TippaNI-sAhityadarpaNa meM ananvaya kA yaha lakSaNa batalAyA gayA hai'upamAnopameyatvamekasyaiva svananvaya' arthAt jahA~ para eka hI zabda krama se upameya aura upamAna kA kAma karatA hai vahA~ 'anamvara' alaMkAra samajhanA caahiye| isa zloka meM caraNoM kI upamA se caraNoM aura mAzritoM kI upamA AzritoM se dIgayI hai bhatA yahA~ para 'zranambaya' alaMkAra hai|| 55 Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaagbhttaalngkaarH| upameyapracuropamAlaMkAramAi--- AlokanaM ca vacanaM ca nigRhanaM ca yAsAM smarannamRtavatsarasaM kRzastvam / tAsAM kimaGgapizitAnapurISapAtraM gAtraM vicintya suddhazAMna niraakulo'si|| he sakhe, yAsAM loNAmAlokanaM vacanaM ca nigUinamAlikana cAmRtavatsarasaM smaraMstvaM zo jAtaH / he sakhe, aru komalAmantraNe / tAsA suddhazA pizisAsapurISapAtraM mAptarAmeSyasthAnaM gAtraM devaM vicintya pi na nirAkulosi na samabhAvazo'si / / 56 // pi ! jipsa sunayanA (sI) ke varjana, bacana aura AlizAna ko tU amRta ke samAna madhura samajhakara usake smaraNa se nityaprati kSINa hotA jA rahA hai, usake mAMsa, asthi aura mala se nirmita zarIra kA cintana karake tU vyAkula kyoM nahIM ho uThatA ! (arthAt usa sundarI ke mAMsa-majAmaya zarIra ko dekh| ra sarokAratiya nahIM hai ) TippaNI-yahA~ para darzana, vacana aura AliGgana-ye tIna upameya haiM aura upamAna hai kevala amRta / zrataeva yaha 'samuccaya' nAmaka maladvAra hai / / 56 / / upamAnapracuropamAlaTAramAikaleca candrasya kalaGkamuktA muktAvalIyoruguNaprapannA / jagatrayasyAbhimataM dadAnA jainezvarI kalpalateva mUrtiH / / 57 / / jainezvarI mUrtizcandrasya kaleva kalamuttA mukkAvalIboruguNaprapanA guNayukA knslte| jagatrayasyAmimarta dadAgA // 17 // jinezvara Rpabhadeva kI mUrti candrakalA ke samAna niSkalaMka, dIrtha sUtra se guMthI huI mAlA ke samAna guNayukta aura saMsAra kI rakSA ke liye vAkRita phala ko dene vAlI kalpalatA ke samAna varadAyinI hai| ziNI-sAhityadarpaNa'kAra ne mAlopamA kA lakSaNa isa prakAra batAyA hai-'mAlopamA yadekasyopamAna bahu pazyate' arthAt mAlopamAlaGkAra ghahA~ hotA hai jahA~ eka hI upameya ke aneka upamAma hote haiN| 'samuccaya' aura 'mAlopamA' meM yaha bheda hai ki 'samuccaya' meM upamAna so kevala eka hotA hai aura upameya aneka; kintu 'mAlopamA' meM upameya eka hotA hai aura upamAna aneka / yahA~ RSabhadeva kI mUrti upameya hai aura candramA kI kalA, mAlA aura kalpalatA-tIka apamAna hai| ataH isameM 'mAlopamA akhakAra hai|| 57 / / ayopamAlakAradRSaNAnyAcha vibhinnaliGgavacanAM nAtihInAdhikA ca tAm | nibannanti budhAH kApi liGgabhedaM tu menire // 58 // . Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ surthaH parimalendaH / vibhinalikA vibhinnavacanAM coramA na nivananti / tathA asihonAdhikAmiti / bhatihonAmatyavikA copamA na nivabhanni / vizeSamAi-budhAH kApi jiGgabheTa menire / / 58 / / ___ kAmya-mAsa ke AcArya upameya aura upamAna meM liyA aura vacana ke bheda ko mahIM utpanna hone dete tathA upameya aura upamAna meM eka dUsare kI apekSA hIna athavA adhika prayoga bhI nahIM krte| kintu kahIM-kahIM AcArya liGgabheva ko doSa nahIM bhI mAnate 58 // udAharaNamAha himamiva kIrtivalA candrakalevAtinirmalA vAcaH / dhvAGkhasyeva ca dAkSya nabha itra vakSazca te vipulam / / 5 / / he mubhaga, - kAtihimamiva cacalatyA kAtaH khAlitvam , trimamiti napuMsakam / aja upamAnopameya yonimamedaH / tava pAcazcandrayAlevAtinirmalAH / vAca pratyazca baduvacanam , candrakaletyatrekavacanam / ato vcnbhedH| taba dAzya dakSatA vAisyeva vartate / honiipmaissaa| jaba vo nama iva vipulam / adhikopameSaH / amI upamAdoSAH kavinA cimanIyAH // 51 // he rAjan ! bhApa kI kIrti hima ke samAna zubha hai, pANI candrakalA kI bhAMti nirmala-niSkapaTa hai| ApakI caturatA kaue ke samAna hai bhaura bajAsthacha ! bahato sAkAzakasamAna atyanta bistINa hai| TippaNI--pahA~ para upameyarUpa 'kIti' puliMga hai kintu usakA upamAna 'hima napuMsaka hai| isa prakAra isameM upameya aura upamAna meM libhava hai| 'candrakalA aura 'vAcA' meM prathama ekavacana hai aura dUsarA bahuvacana / upamAnarUpa kaulA upameyarUpa rAmA se hIna hai; 'nama' puliga hai kintu usake sAtha jo sapameya hai 'vA-vaha napuMsakaliGga kA zabda hai / ataeva uparyuka zloka meM prayukta vapamA liGgavacanAdi ke bheda se dUSita ho gayI hai / / 59 // zunIyaM gRha vIva pratyakSA pratibhAsate ! khadyota isa satra pratApazca virAjate / / 60 // yaM zunI gRhadepAvatyatrAdhikApamA / tava pratApaH khayota davetyatra zInopamA ca sdossaa| himamiva kAtivalayana kiyA hitoyamA lossaa| zunIyaM gRhadevIvasyA honAdhikopamA sadoSA / / 60 // ___ yaha kukkurI sApAt gRhadevI-sI pratIta ho rahI hai aura pratApa juguna kI moti cAroM ora phaila rahA hai| ___.-isa zloka ke pUryAda meM upameyabhUta kukkurI se upamAnabhUta gRhadevI ha hai aura uttarArddha meM upameyarUpa pratApa se upamAmarUpa sadhosa hIna hai // 6 // 5 vA laM Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAgbhaTAlaGkAraH / 66 atha grInavizeSaNerupameyopamAmupamAnopamAmAda- saphenapiNDaH prauDhormirabdhiH zArGgava zaGkhabhRt / zrota: karI varSatvAni vArida: / / 62 / / abdhiH samudraH zAhI viSNuriva vrtte| zamRdumayovizeSaNametagati / paraM saphenapiNDaH prauDhomiriti vizeSaNadvayaM samudre lagati na tu vissnno| ata upameyavizeSaNAni sarvA myupamAne na laganti tataH sadoSametat itthaM na kAryam / zrotanmadaH karI gajo varSanvArida zva vartata ityatra vidhutvAniti vizeSaNamupameye karigina lagati, kiM tu vAride upamAnarUpe lagatItyataH sadoSam evamapi na kAryam / / 61 / / phenila jala se yukta aura U~cI-U~cI bar3I laharoM vAlA sAgara bha dhAraNa karane vAle bhagavAn viSNu kI bhA~ti hai ( kyoMki samudra meM za hote hI haiM aura bhagavAn viSNu bhI zAdi AyudhoM ko dhAraNa karanevAle haiM ); madasrAtra karane vAlA hAmI bijalI se yukta megha ke samAna hai ( kyoMki hAthI bhI zyAmavarNa hai aura medhAjali bhI zyAma hAthI mada kI varSA karatA hai aura meghoM se alasRSTi hotI hai ) / TippaNI-roka ke pUrvArddha meM samudra upameya hai aura viSNu bhagavAn upamAna kintu upamAna kI apekSA upameya ke liye adhika vizeSaNoM kA prayoga kiyA gayA hai| uttarArddha meM hAthI upameya hai aura megha upamAnaH kintu yahA~ upameya kI apekSA upamAna ke kiye adhika vizeSaNoM kA prayoga huA hai / / 61 / / kApi nime menire kavaya ityAha mukhaM candamivAlokya devAhlAdakaraM tava / kumudanti mudAkSINi kSINamidhyAtvasampadAm || 62 // de deva jina, zrINamidhyAtvasampadAmINa mudA tava mukhe candramivArUdakara mAlIkya kumudantItyevaM nindApi // 62 // he rAjan ! candramA ke samAna sundara aura AnandadAyaka Apake mukha ko dekhakara una (khiyoM) ke netra Ananda se kumudinI kI mA~ti praphulita ho uThate haiM jina (triyoM) kA mithyA saundarya ( Apake viyoga meM ) kSINa ho calA thA / TippaNI- yahA~ para upameyarUpa netra aura upamAnarUpa kumudinI meM kibheda hai // atha samAsamadhyasthopameyopamAlaGgabhedamA nijajIvitezakarajA prakRtakSatapaGkayaH zuzubhire surate / kupitasmarahitavANagaNatraNajarjarA iva sarojadRzaH // 63 // sarojazaH viyaH surave nijajIvitezakarajAmakRtakSatapayaH kupitasmarahitavANaga Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthaH pricchedH| padaNajarjarA va azubhire / sarojana ityA sarojazammo napuMsako iza iti strIliGga evaM ma yopAya // 6 // saratakAla meM prAmeza ke jAdA jhI paMlilo ricarma kI sundariyoM kA zarIra krodhAsura kAmadeva ke dvArA chore gaye pANoM se ghAyoM se barita-sA pratIta ho rahA hai| TippaNI-prANeza ke nakhapata kI paMkiyoM sIlija hai kintu samakA upamAna kAmadeva ke bANa se jarjarita zarIra yujhiMga / tara yahA~ para upameya aura pamAna meM liGgabheda hone para bhI doSa nahIM mAnA jAtA kyoMki yaha samasta pada hai // 13 // bhaya rUpakAlaGkAra ucyate rUpakaM yatra sAdhAdarthayorabhidA bhavet / samastaM vAsamastaM thA khaNDaM vAkhaNDameva vA / / 64 // yantra dvayorayoH sAdhAtsAdRzyAdamidA abhedo bhavati sadUpakAsTakArI mavati / tadrUpaka caturka-samastaM samasyantaM ( mAnam ) asamastamasamasyanta ( mAnam ) khaNDaM vA / yadparka vizeSaNeSu khaNDe jAyate, tatkhaNDameva / akhaNDameva vastu rUpake avatAryate sarakhaNDam // 64 // / .. hA~ dharma-sAmya ke kAraNa upameya aura upamAna meM bheda hI na raha jApa vahA~ para 'rUpa' apakAra hotA hai| (upameya aura upamAna meM bheda ke miTa jAne se eka kA Aropa dUsare para kiyA jAtA hai| isIliye ise 'rUpa' kahate haiN)| rUpaka ke cAra bheda haiM-(.) samAsayukta, (2) samAsarahisa, (3) apUrNa maura () pUrNa / bhapUrNa ko mirala aura pUrNa ko sAharUpaka bhI kahate haiM / 63 / adha yathAkramanudAharaNAni yAni / samasyantaM ( mAna ) rUpakamAhakIrNAndhakArAlakazAlamAnA nibaddhatArAsthimaNiH kuto'pi / nizApizAcI vyacaradadhAnA mahAnyulUkadhvaniphetkRtAni // 65 // nizApizAcI nizaMva pizAcI nizApizAcA mahAnti dalakananirikatAni dadhAnA kuto'pi vyacarat vitastAra / ulakavanaya eva phekatAni ulUkadhvaniphetkRtAni / kozI saa| kANe vikSisamandhakAra tadevAlakAH kuTilakezAstaiH zAlamAnA shobhmaanaa| tathAnivazAstArA evAsthimaNayo yayA sA sthaa| atra nizApizAcI salUkadhvanaya eva phelkatAni kIrNAndhakAramevAlakAstArA pavAsyimaNaya ityarthayoyorabhedApaka samAsakaraNAsamarapanta( mAna )m 1 tathA-nizA pizAcIva asUkadhvanayaH phevatAnAvatyAdIvazcadenApi sAvazyameva / / 65 // sAna andhakArarUpa kerAzi se suzobhita, mAtrarUpa bhasthiyoM kI Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. vaagbhttaalaarH| maNimAlA se maNDita, usaluoM kI dhvanirUpa phUtkAra karatI huI maha nizApizAcinI kahA~ se A gyii| TippaNI-yahA~ para upameyabhUta rAtri kA upamAmabhUta pizAcI se sAdhartha hai, jisakA samyakapa se varNana kiyA gayA hai| sAtha hI nizApizAcI eka samasta pada bhI hai / ataH yaha samasta pUrNarUpaka kA udAharaNa hathA // 55 // asA pagvibhaktyA yama / yathA -- saMsAra eSa kUpaH salilAni vipattijanmaduHkhAni | iha dharma evaM rajjustasmAduddharani nirmamAn / / 66 / / eSa saMsAra- kRpaH / vipatijanmaduHsvAni salilAni / dharma ena rajjustasmAtsaMsArakSAnirmamAprANina uddharati / atra pRthaka pRthaka vimaktimAyAdasamasto rUpakAlakAraH // 6 // isa saMsArakUpa meM vipatti, janma aura duHkha hI jala hai| dharmarUpa rassI ina vipatti, janma aura puHkharUpa ala meM dUbe hue logoM ko nikAlane vAlI hai| hippaNI--yahA~ saMsAra, vipatti, janma, duHsva aura dharma-ye upameya haiM aura kUpa, jala tathA rassI upmaan| inameM koI bhI pada samasta na hone ke kAraNa asamasta pUrNarUpaka alakAra hai // 19 // pratatsamastAsamassamumayamapi dvidhA khaNDamakhaNDaM ca / tadevAha-- adharaM mukhena nayanena ruciM surabhitvamAbjamiya nAsikayA / navavarNinIvadanacandramasasvaruNA rasena yugapanipapuH / / 67 // trunn| navaginIbadanacandramaso nacaramaNImukhacandrasya rasena yugapanmukhenAdharaM nipapuH / nayanena runi nippuH| nAsikayA sarabhitve nipapuH / utprekSate-amiva / yathA nAsikayA bhAjaM suramitvaM nipIyata ityarthaH 1 atra vadanacandramasau mukhenAdharSa nayanena cimityAdikhaNDakaraNArakhaNDarUpakamidam / aamineti| pacino sI kamaLagayA bhavatyaiva // 7 // yuvaka jana eka sAtha hI prema se navoDhA kAminiyoM ke pramukha kA adharapAma mukha se karate hai, kAnti kA mAsvAda netroM se lete haiM aura kamala ke samAna una kAminiyoM kI jo sugandhi hai-usakA rasa ye nAsikA dvArA prahaNa kiyA karate haiN| ___ TippaNI-yahA~ para upameyarUpa nayohA ke mukha aura upamAnarUpa pandramA ke sabhI dharmoM meM sAmya ma hone se nirArUpaka hai aura 'nayakAminIvavanacandramasaH' eka samasta pada hai| mataeva yaha samastakhaNDarUpaka malakAra kA udAharaNa hai // 17 // Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthaH parikachedaH / 6 akhaNDamAi jyotsnayA dhavalIkurghandhI sakulaparvatAm / nizAvilAsakamalamudeti sma nizAkaraH / / 68 // deti sma / kozaH / maukA pAunako bAlAsahitAmuvA pRthvI avalokurvan / tathA-nizAyA vilAsakamalam / akhaNDa eva candro nizzAyA vilAsakamala syAdato'khaNDaM rUpakametat // 68 // rAtri kA vilAsakamala candramA samasta parvakuloM se yukta pRthvI ko apanI jyotsnA se zubhra karatA huA udita huaa| TippaNI-yahA~ para nizAkara upameya hai aura nimAvilAsakala upamAna / ina donoM meM libheda hai, donoM meM sabhI dharmoM ko samAna mahI parNita kiyA gayA hai aura upameya tathA upamAna meM koI samAsa bhI nahIM hai / ataH isa udAharaNa meM asamastakhaNyarUpaka adhAra hai|| 68 // matha rUpake sinAmedaM darzayati hastAmavinyastakapoladezA mitho milatkaGkaNakuNDalazrIH / siSeca netrasravadazruvArA do kandalI kAcidavazyanAthA / / 66 / / phArizzyanAthA nAyikA do kandalIM mujAdaNDalatAM netranavadanuvArA locananirgadachajalena sidheca / kozI / istA vinyastaH kapoladezI yayA sA / tathA-mitho milatI karaNakuNDalayoH moryasyAH sA / rUpake'tra liGgabhedo do kandalomiti doreti puMliGgazamdaH kandalIzamdaH sIlimo'vagantavyaH / samAptA rUpakAlakArAH / / 62 / / hathelI para apane kapoloM ko rakhane se kaNa aura kuNDala ko zobhA ko eka karatI huI becArI cinsAmanA asvAdhInapatikA nAyikA apane netroM se bahatI huI azrudhArA se bhugArUpa kadalIdaNDa ko sIMcatI rahatI thii| TippaNI-'ho' aura 'kavalI' meM limameva hone para bhI donoM samasta pada hai, kintu inake samAna dharmoM kA samyaka rUpa se varNana nahIM kiyA gayA hai| ataH yaha samastakhaN rUpaka kA udAharaNa hai / / 69 // atha pratibastUpamAlAramAha anupAttAvivAdInAM vastunaH prativastunA / ___ yatra pratIyate sAmyaM prativastUpamA tu sA // 70 // davAdInAM zamdAnAmanupAsI akarane yA vastunaH prativastunA sAmyaM samatA pratIyate sA prativastUpamA zeyA // 70 // jisa RET meM 'iva' ityAdi upamASAcaka vAdoM ke na rahane para bhI prastuta aura aprastuta meM sAmpa vikhAyA jAtA hai use 'prativastUpamA' kahate haiM / / 50 // Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baagmttaalngkaarH| adha prativastUpamAyAM libhedaM darzayati-- bahuvIre'pyasAveko yaduvaMze'guto'bhavat / ki ketakyA dalAni syuH surabhINyakhilAnyapi / / 71 / / bahuvIre'pi yaduvaMze'sAveko nemIzvaro'to'mavat / ketakyAM nikhilAnyapi dalAni ki sarabhINi bhavanti / atra ketakyAmiti liGgabheraH // 7 // yAtrA meM to aneka goDA bhopade, namAmi zrIkRSNa una saba se adbhuta hI hai| kyoM na ho! kyA ketakI ke sabhI pase sugandhita hote haiM (arthAta mahI hose)| TippaNI-yapi 'iva' pratyAdi upamAvAdhaka eka bhI zabda yahA~ para mahI hai tathApi upameyabhUna yaduvaMza aura upamAnabhUta ketakI meM sAdharmya ko pratIti hotI hai| ataeva yaha 'prativastUpamA alaGkAra kA sadAharaNa batalAyA gayA hai||71|| atha bhrAntimantamalabAramAha - vastunyanyatra kutrApi tattulyasyAnyavastunaH / nizcayo yatra jAyeta bhrAntimAnsa smRto yathA / / 72 / / ___ yatra tulyasyAnya vastuno'nyatra kutrApi vastuni nizcayo jAyate nizcayaH saMmabati sa mAntimAnalakAraH kathito'lAgvedibhiH // 72 // jisa salavAra meM eka hI vastu meM usake samAna anya vastu kA nama hotA ho use 'bhrAnti' kahate haiM / / 72 // udAraNamAha hemakamale ti aNe NaaNe NIluppalaM ti psycchi| kusumaM ti tujha hasie NighaDai bhamarANaM richolI / / 73 / / [imakamAlamiti vadane nayane nIlotpalamiti prstaakssi| __ kusamamiti tava isite nipatati bhamarANAM zreNiH // ] he prastAkSi, bhramarANAM zreNistava vadane pada hemakamalamiti bhrAntyA nipatati / taka nayane pada nIlotpalamiti bhrAntyA nipatati / taba hasite idaM kusamamiti bhArayA nipatati / bhanna bhrAnimadarUkAre antyakriyAdIpakaM zeyam / uktI bhAntimadalakAraH // 7 // he vilAgitere mukha meM svarNakramacha, mena meM nIlakamala aura hAsma meM puSpa ke zrama se Asakta hokara amara sere upara TUTa par3ate haiN| ___ TippaNI-mukha, metra aura hAsya meM kramazaH svarNakamala, mIlakamala aura puSpa kI prApti se yahA~'mAti bAra hai // 73 / / Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthaH paricchedaH / aSTheipAlaGkArasya nasarastasya lakSaNamAha--- raktaryatra pratIti pratiSedhasya jAyate / AcakSate mAtepAlaGkAraM vibudhA yathA // 74 // yatravektirathavA pratItiH pratiSevasya jAyate / vimudhAstamAkSepAcAramAcakSate badanti / yathetyudAharaNe || 74 || 71 jisa alaGkAra meM pratiSedha kathana athavA pratiSedha-pratIti hotI hai, use vimAn loga 'AkSepa' kahate haiM // 74 // indreNa kiM yadi sa karNanarendrasUnurairAvatena kimaho yadi tadvipendraH / dambholinApyalamalaM yadi tatpratApaH svarge'pyayaM nanu mudhA yadi tatpurI sA / 175|| yadi sa karNagaredrasUnujayasiMhadevI rAjAbhUtA indreNa kim| yadi tasya dvipenaH paTTagajendro dRzyate tadA rAvatena kim / yadi tasya pratApo'lamatyartha tapati dammolinA banegA pUrvatAm / yadi sA sarapurI lene tathA svargo'pyayaM sudhA / etadudAharaNamutividhayam / ani narendra tyAdi sAkSAdaprakAzana sarvamapyasti / pratItAvAda haraNaM dvidhA - vidhipUrvako niSedha niSedhapUrvako vibhina // 75 // jahA~ rAjA karNasiMha kA putra ( jayasiMha ) upasthita ho vahA~ se kyA prayojana ? ( indra ke samAna balazAlI jayasiMha to svayaM hI upasthita hai ) / are ! jahA~ una ( jayasiMha ) kA hAvI ho yahA~ aizavata kA kyA kAma 1 ( airAvata ke samAna hI dIrghakAya to rAjA jayasiMha kA hAthI bhI hai ) / usa ( rAjA jayasiMha ) ke prasAra ke sAmane vajra kI kyA AvazyakatA ? (tru saMhArarUpa jo kArya vajra se ho sakatA hai vaha kArya to rAjA jayasiMha ke pratApa se hI sambhava hai ) / usa (rAjA jayasiMha) ko nagarI ke sAmane svarga bhI vyartha hI hai kyoMki svarga se bhI adhika aizvaryavatI usakI nagarI hai| TippaNI- maiAdi ( pratiSedha) se kyA prayojana' isa prakAra kahane se 'Apa' alaGkAra hai / 75 // prAvidhipUrvaka niSedhe udAharaNaM yathA- yasyAsti narakakoDanivAse rasikaM manaH / so'stu hiMsAnRtasteyatatparaH sutarAM janaH // 76 // yasya janasya mano narakauDa nivAse rasika bhavati / 'kroDa utsaGga ucyate / sa janaH sutarAmatyarthaM hiMsA nUtasteyavatparo'stu bhavatAt / atra tAvatpratItiH katham / atra yo narake gantA sa hiMsAdikaM karoviti vidhimAlokyetAvatA hiMsAdi kenApi na kartavyamiti Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAgbhaTAjakAra: tathA / / || pratIyamAno niSedho'sti, paraM sAkSAtpAzcAtyavanna izyamAno'stpartho'ta paSA vidhipUrvakaniSArimakA pratItiravagantanyA / / 7 / jisa vyakti kA mana naraka ke samIpa nivAsa karane meM ramA huA hai, vaha mpati nirantara hiMsA, asatya aura porI meM lIna rahatA hai| TippaNI--yahA~ maraka meM nivAsa aura hiMsA, asatya aura corI bhAvi prasiyezakapana se 'bApa' palasara hai||| 7 // mama niSedhapUrvakavidhau pratItiravagansabyA icchanti je Na kittiM kuNanti karuNaM khaNaM pi je nevva / te dhaNajakkha vva garA dinti dhaNaM maraNasamae vi // 77 / / [cchanti the na kIrti kurvanti karuNA SaNamapi ye naina / se dhanayA ca narA dadati dhanaM maraNasamaye'pi // ] ye kauti nepachansi / bagamavi ravi kutiH / / kabharaNasamadhinayakSA zava dhanaM datIsyaH / etAvatA kIrtimamilavadbhiH karuNA ca kurvadbhirthanamavasare deyamityarthaH / bhA niveSapUrvako vidhirabagansabhyaH / deyamiti pratIyamAno'yazvAtrocApi pratItipaTave / eSA bhavacUriH svamalpA karipasAsti / ittau tu na kimapi viyate tathA / / 77 // jo loga yaza kI abhilASA nahIM karate aura jo lezamAna bhI karuNA nahIM karate samA jo yaha kI bhA~ti dhana kI rakSA meM lage rahate haiM ve loga maraNa kAla meM to avazya hI dhana dekheMge (arthAt karAla kATa jana togoM ko dhana se alaga kAhI degaa)| eNI- yahA~ para anAvazyaka dhamasaMSayarUpa pratiSedha kI pratIti spaSTa hone se 'bhAzepa bhaDakAra hubhA // 7 // saMzayAsakAramAdha--- idametadidaM gheti sAmyAbuddhirhi saMzayaH / hetubhirnizcayaH so'pi nizcayAntaH smRto yathA / / 78 / / sAmpAsamAnabhAvAt / etadidaM tyece bhuddhihi nizcitaM saMzayAlakAra ucyte| yadA tu saMzayaM mukasvA eminizcayo jAtaH so'pi nizcayAntaH saMzayAvara ubhyate / saMzayanizcayAlaGkAra ityarthaH // 8 // (kisI vastu meM) dharma sAmya ke kAraNa 'amuka (ghA) yaha ki yaha hai isa prakAra jaba saMjaya kI udbhAvanA hotI hai to vahIM 'saMzaya' balakAra mAnA jAtA hai| vahI (saMzaya)jaba paryApta kAraNoM se mizrita ho jAtA hai to usako 'niyama' malaMkAra kahate haiM // 70 // Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthaH pariccheyaH / sadAcaraNamAi kiM kezapAzaH pratipakSalakSmyAH kiM vA pratApAnaladhUma eSaH / dRSTvA bhayapANigataM kRpANamevaM kadhInAM matayaH sphuranti // 7 // he jayasiMhadeva rAjan, bhavarapANigata pAhA - jaya ra 1 : 26 saMzayaM vidadhatItyarthaH / kimeSa pratipakSalakSmyAH kaizapAzo na tu khaDagaH / athadA kimeSa pratApAnamaH / kezapAzopi : dhUmo'pi kRSNAH samAgo'pi kRSNaH / zrataH saMzayAlaGkAraH // 75|| rAjana ! apake hAya meM kRpANa dekhakara kaviyoM kI buddhi isa prakAra vivecana karane lagatI hai ki kyA yaha ripaniyoM kA kezapAza hai athavA ApakI pratApAgni kA dhuoM hai| TippaNI-isa loka meM kRpANa ke liye kezarAzi aura pratApAgnidhUna ke saMdeha se 'saMzaya' alavAra hai // 79 // saMzayanizvayAlakAtAbaraNamAgha-- indraH sa eSa yadi kina sahanamantraNAM lakSmIpatiryadi kathana cturbhjo'sau| AH syandanadhvajadhRtodadhuratAmracUDaH zrIkarNadevanRpasUnuranaM raNAne ||80 // sa eSa yadi indra iti sNshyH| tarhi akSayAM netrANAM sahastraM nAsti tadA na bhavatIndra iti nizcayaH / yadi lakSmIpatistadA karya nAsau ctubhumH| AH zAntam--zrayaM raNAne karNadevanRpasUnupasiMhadevaH / kiidRshH| syandanasya rathasya dhaje ghRla adhura utkaTastAmrayuddha: kuko yena sa tathA / lamAtaH saMzayAlaGkAraH / saMzayanizcayAlaGkArazca // 8 // __ yadi ye indra mo inako sahana nena kyoM nahIM haiM (indra so sahasrAza hai) yadi ye bhagavAn viSNu hai to inako cAra bhujAyeM kyoM nahIM haiM (kyoMki bhagavAn viSNu caturbhuja hai)| oha! ye to zrIkarNadeSa ke putra rAjA jayasiMha haiM, kyoMki inake ratha para phaharAne ghAlI o basA hai usa para kukkuTa citrita hai| __ TippaNI-yahA~ rAjA jayasiMha ko dekha kara indra athavA viSNu bhagavAn kA sandeha ho rahA thaa| kintu unake ratha meM lagI huI bajA se nizcita ho gayA ki ye rAjA jayasiMha hI haiN| ataH yaha nimatha' bhaLaMkAra kA udAharaNa hai // 20 // atha iSTAntAlakAramAha anvayakhyApanaM yatra kriyayA syattadarthayoH / dRSTAntaM tamiti prAhuralaGkAraM manISiNaH / / 1 / / yantra niyayA svatadarbhayoH svArthayoranvayalyApana kriyate / mandayaH parasparaM yogyaguNasambamastasya khyApanaM kayanaM vidhIyate taM dRSTAnta malakAra miti manISiNo yudhAH prAhaH / / 81 // jisa alaMkAra meM prastuta aura aprastuta kA kriyAnAya vevAdi sambandha se bhASAtathya varNana kiyA jAtA hai use AcArthagaNa 'nsa' malakAra kahate haiM 100 Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. baamsikaarH| sadAharaNamAha patitAnA saMsarga tyajanti dUreNa nirmalA gunninH| iti kathayaJjaratInAM hAraH pariharati kucayugalam / / 2 / / jhAro guNI nirmalazca jaratInAM vRddhakSINo kucyugasamiti kthynpribrti| nirmalA guNinaH patitAnA saMsarga duraNa tyajanti / yathA ye ye guNino nirmalAzca te te patisasaMsarga lyajanti tathA hAra styeSo'nvayavyAptyA dRSTAntaH / manvayakhyApanaM ca sAdRzyAmiti ca para kayoH / svAyatadarthayorityarthaH // 83 // mirmamana guNI vyaktiyoM ko pamitajanoM kA saMsarga dUra hI se chor3a denA cAhiye isa prakAra kahatA huA vRddhA strI ke vakSasthala para pakA huA dvAra usake donoM patita (zithilatA ke kAraNa laTakate huye) stanoM ko chor3a detA hai| TippaNI - patitajanoM ke sAtha sajanoM ke saMsarga ko azobhita batalAne ke liye muddhA strI ke zithika itanoM para laTakate hue hAra kA zAnta diyA gayA hai| zrataH yahA~ para zarata aladhAra mAnA gayA hai // 82 // myatirekamAi-- kenacidyatra dharmeNa dvayoH saMsiddhasAmyayoH / bhavatyekatarAdhikyaM vyatirekaH sa ucyate / / 3 / / atra dvayoH saMsiddhasAmyayoH saMsiddha sAmyaM samAnatA yayostI tayoH saMsiddhasAmyayoH kenacidamaNa kenacidaguNenaikatarAdhikyaM ekatarasyAdhikatA bhavati sa nyatirekAlakAraH // 8 // jisa aladvAra meM upameya aura upamAna meM se koI eka bhI kimI dharmavizeSa ke kAraNa dUsare se utkRSTatara prastuta kiyA jAtA hai usako 'vyatireka' azA kahate haiM / / 8 / / udAharaNamAiastvastu pauruSaguNAjayasiMhadevapRthvIpatermugapatezca samAnabhAyaH / kiMtvakataHpratibhaTAH samaraM vihAya sadyo vizanti vanamanyamazakamAnAmA __ jayasiMhadevapRthvIpatemagapattezca pauruSaguNArasamAnamAvo'stvastu / ekato jayasiMhadevAsamara tyaktvA pratibhaTA vairiNaH samo banaM vizanti / anyaM siNhmshkmaanH| etAvatA siMhabhayAvapi rAko mIradhikA tata ekatarAdhikyam // 4 // rAjA jayasiMha aura siMha ke parAkrama meM samAmatA ho to humA kare (isase kyA ! rAjA jayasiMha phira bhI siMha se adhika parAkamI hai)payoMki eka (rAjA apasiMha)ke bhaya ke kAraNa vairI yoddhAgaNa sahasA samarAGgaNa ko dobakara kama Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madhutimAha caturthaH pricchedH| kI ora bhAga jAte haiM aura dUsare (siMha) se nirmIka hokara pana meM hI nivAsa karate haiN| TippaNI-mahA~ para upameyabhUta rAjA jayasiMha ko upamAnabhUta siMha se adhika palazAlI batAyA gayA hai| isIse isameM 'spatireka' maladvAra hai // 4 // - naitadetAMde hyetadityapalavapUrvaka ucyate yatra sAdRzyAdapaddhatiriyaM yathA // 85 / / yatra sAdRzyAtsamAnabhAvAnetaddhi nizcitamizmatAdati apnvpuurvkmplpnpuurvkmucyte| yamapa haniravagantabhyA // 85 / jahA~ ko vastuoM meM sAkSamya hone ke kAraNa eka ko chipAkara kahA jAtA hai ki 'amuka vastu yaha (chipI huI bastu ) nahIM hai' apitu 'yaha (janya vastu) hai', vahA~ apahati' nAmaka alaGkAra mAnA jAtA hai| 85 // udAharaNamA naitannizAyAM zitasUcyabhedyamandhIkRtAlokanamandhakAram / nizAgamaprasthitapaJcavANasenAsamutthApita eSa reNuH / / 86 / / atrAndhakArasyApana vidhAya reNusthApanA eSA apahatiH / / 86 // yaha rAtri meM sIpaNa suI se bhI abhedha (arthAt saghana) aura jisameM kucha bhI dikhAI na de sake vaha andhakAra nahIM hai varan rAtri ke Agamana para bhejI gaI patramAga kAmadeva kI senA ke calane se uThI huI dhUlirAzi hai| TippaNI-yahA~ vArasavika vastu (andhakAra) ko chipAkara usako samAna dharmavAdI kAmadeva kI senA ke prayANa se uThatI huI dhUlarAzi yatAyA gayA hai| ataH yaha apahuti alaGkAra kA udAharaNa huA // 8 // tulyayogitAlakAramAha upameyaM samIkartumupamAnena yojyate / tulyaikakAlakriyayA yana sA tulyayogitA // 87 / / yava tuzyakakAlakiyayopamAnama sopameyaM samIkartuM yojyate sA tusyayogitA bhavati / tunyA samAnA ekakAlikI kriyA tulyakakAlakiyA tayA karaNabhUtayA // 87 // jisa alaGkAra meM eka hI kAla meM hone vAlI kriyA ke dvArA upamAna ke sAtha upameya kA samabhASa sthApita kiyA jAtA hai usako 'turupayogitA' kahate haiM / / 87 // udAharaNamAha tamasA lupyamAnAnAM lok'sminsaadhuvm'naam| prakAzanAya prabhutA bhAnostava ca dRzyate // 18 // - - Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baagbhttaalaakaar| he jina, tamasA pApena pakSe'nvakAreNa janyamAnAnAM sAdhuvamamA prakAzanAya pramutA mAsti / azvA maanorsti| atropameyaM jinaH / upamAnaM maanuH| upameyamupamAnena mubhIka dRzyate / kriyA iyorapi turuyA ekakAlikI ca / aba karmaNyukta vartamAnakAlo'sti / / 88 11 isa saMsAra meM andhakAra kiMcA moha se bhArachAvita sanmArga kiMvA sadAcAra ko prakAzita karane ke liye bhagavAn sUrya aura bhApakA pratApa hI dikhAI detA hai| TippaNI- yahA~ prastuta (rAjA) aura aprastuta (sUrya) eka samaya meM eka hI kiyA kA anuSThAna kara rahe haiM ataH 'tujhyayogitA' malaGkAra hai // 88 || utpravAlajhAramAha--- kalpanA kAcidaucityAdyatrArthasya sato'nyathA / yotitevAdibhiH zabdarutprekSA sA smRtA yathA // 8 // yatra sato vidyamAnasmAsyaucityAyogyatvAdanyA kAcidivAdimiH zayotitA kalpanA racitA sA utprekSA smRtA // 89 // prastuta artha ke aucitya se jisa alaGkAra meM 'iva' ityAdi adhyayoM ke dvArA kisI anya artha kI kalpanA kI jAtI hai use 'utprekSA' kaise haiM / / 89 // yayudAharapAmAi namastale kiMcidiva praviSTAzcakAzire candrAciprarohAH / jagadalityA hasataHpramodAintA iva dhyAntanizAcarasya / / 60! candrarUciparohAzcandrakiraNAkura / namastale kicidivAsamAtraM yathA bhavati praviSTA rejire navodayatvAt / udozata-pramodAjagadalizvA isato hAsyaM kurvato dhvAntanizAcara- . syAndhakArarakSaso dantA cha / vAdibhiH shmdaiH| abArizamdAyathA manye zarva prAyo nUnaM ityAdayo prAyAH / yathA-'jAne zabhuvaM manye mayA khalla ktava vaa| nanvivApIti tu prAzA utprekSArUpaka vidura / 90 // AkAzamaNDala meM chAye hue camnakiraNAra isa prakAra pratIta ho rahe haiM mAno saMsAra ko ghera kara mAnanda se hasate hue nizAcaroM ke dAsa camaka rahe hoN| paNI-yahA~ candrakiraNAroM kI kasapanA haMsate hue mizAbaroM ke dA~toM kI camaka se kI gaI hai| satapakSa yaha 'uspreSA' asTakAra hai|| 90 // arthAntaranyAsAlakAramAi uktasiddhayarthamanyArthanyAso vyAtipuraHsaraH / kabhyate'rthAntaranyAsaH zliSTo'zliSTazca sa dvidhA / / 65 / / ___ yatra uktasiddhayartha vyAmipurassarI'nyAnyAso vidhIyate so'rthAntaranyAsaH kazyate / sa diSA-ziSTazcAliSTazca / leSasahitaH / zleSarahitaH // 9 // Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthaH paricchedaH / kisI ukti ko sima karane ke lie jahA~ yudhipUrvaka kisI anya maI ko prastuta kiyA jAtA hai yahA~ arthAntaranyAsa' nAmaka alakAra hotA hai| yaha 'arthAntaranyAsa' alaGkAra do prakAra kA hotA hai-zliSTa arthAntaranyAsa aura azliSTa arthAntaranyAsa // 11 // zoNatyamakSNAmasitAjabhAsAM girAM pracArasatvaparaprakAraH / babhUya pAnAnmadhuno badhUnAmacintanIyo hi surAnubhAvaH / / 12 // vadhUnA bhAno bhavasya pAnAisita jamAsAM nIlotpalabhAsA nakSgAM netrANAM zogatvaM rakatA babhUva / tu punagirI pracAro'paraprakAro babhUva / viparIto jAta pratyarthaH / atra maya. pAnAkSetrANA racatvamukaM tasyoktasya siddhArtha rAmArthaM punara-nAmaH: marAThI hi nishcitmcintniiyH| surA debI madirA vA / tathA kenApi pRSTaM madyapAnAkSetraraktatvaM ki jAyeta / tathA acintanIyo di surAnubhAva ityarthAntaranyAsana raktatvasiniH / eSa viSThArthAntaranyAsAlakAraH // 52 // | madhura rasa athavA madirApAna ke uparAnta sundariyoM ke nIlakamala ke samAna kAntiyukta mena rakavarNa ho gaye aura vANI kA uccAraNa bhI aura hI prakAra kA ho gyaa| ThIka hI hai, kyoMki madyapAna kA prabhAva to durbhAvanIya hotA hI hai athavA devatAoM kA prabhAva acintanIya hotA hI hai| TippaNI-netroM kI bAlimA aura vANI ke skhalana kI ukti ko puSTa karane ke liye madha athavA devatAoM kI durbhAvanA ko prastuta kiyA gayA hai| sAtha hI 'surAnubhAva pakSa liSTa hone ke kAraNa yaha 'zilaSTa arthAntaranyAsa' alaGkAra kA udAharaNa hai // 92 // aziSTamAha zuNDAdaNDaiH kampitAH kuJjarANAM puSpotsarga pAdapAzcAsa cakruH / stabdhAkArAH kiM prayacchanti kizcitkrAntA yaavnne.ddhtiitshngkr|| pAdapA 1kSA barAhAdA hai| kampitAH santazcAru pu.posa: / stabdhAkArA uddhatainara pati zara niHzavaM yathA bhavati yAvatra kAntAstAvakicitprayacchanti kim / bhanna prAktanapadayoktasyApretanaSadvayenAnyAnyAsarUpega middhiH kadhimA // 9 // hAthiyoM kI saDha se liye hue vRkSoM ne sundara puppo ko chiTakA diyaa| lIpha hI hai, kyoki kRpaNa jana jaba taka nibhAva se bar3oM ke dvArA dabAye nahIM jAte saba taka bhalA kyA ve kucha bhI de sakate haiM? (kucha bhI so nahIM dete| TipaNI-isa zloka ke pUrva meM jo ukti kI gaI hai usI kI puSTi ke liye usarAI meM dUsarI ukti prastuta kI gaI hai| isake sAtha hI yahA~ para koI bhI para hiSTa nahIM hai| batA yahA~ para 'azliSTa maryAntaramyAsa' balakAra hai // 13 // Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaagbhttaalngkaarH| samAsocimAha ucyate vaktumiSTasya pratItijanane kSamam / sadharma yatra yastvanyatsamAsoktirithaM yathA // 14 // vaktubhiSTasya bhaNitumArapasyArthasya pratIsijanane kSama pratI terutpAvasamartha sadamai sazamanyavastu yobhyata, iyaM samAsoktibhavati // 94 / / vivakSita ardha meM prIti utpanna karane ke lie jisa kAra meM usa (prIti utpanna karane) ke yogya samAna dharmavAle kisI anya artha kI ukti kI jAtI hai sase samAsokti alakAra kahate haiN| yahI sanyokti AIR bhI kahA jAtA hai // 14 // udAharaNamAi madhukara mA kuru zokaM vicara karIradumasya kusumeSu / dhanatuhinapAtadalitA kathaM nu sA mAlatI milati / / 65 / / he madhukara, zoka mA kuru| karIra(masya kusameSu vicara prati bamidhe'rthaH / aspa pratItijanane mama sadRzamanyabastu hadam / nu pit| kathaM sA mAlatI miti / etAvatA mAlatI nAsti / karIrakusabheSu zokAbhAvena bhramara ! vicara / mana yorapi sAyaM puSpasvAda / vimedatvAdanyatvam / kIpazI bhAlatI / dhanatuhinApAtena dalitA jvalitA / yadi sA mAlatI panatuhinapAtadalitA jAtA tadA kiM milani // 55 // rebhamara ! zoka mata kara, tU karIraghRta ke puSpoM para hI vicaraNa kara kyoMki saghana suSArapAta ke kAraNa naSTa-bhraSTa pA mAlatI tujhe kaise prApta ho sakatA hai (aryAt nahIM prApta ho sktii)| TippaNI-yahA~ para vivakSita mAlatI ke nae puSpoM kI prIti ke liye usake samadharmI karIlapuSpoM kA kathana hone se 'samAsoki alaGkAra hai / / 15 / / vibhAvanAlakSa gamAha. vinA kAraNasadbhAvaM yatra kAryasya darzanam / naisargikaguNotkarSabhAvanAtsA vibhAvanA / / 66 // yatra kAraNasadbhAva vinA naisagikaguNotkarSa bhAvanAtkAryasya darzanaM dRzyate sA vimAbanA matA // 16 // jisa bAlaMkAra meM kisI kAraNavizeSa ke binA kevala svAmAvika guNoM ke utkarSa se hI kArya kA hogA prakAra hotA hai use vibhAvamA' kahate haiM // 16 // Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthaH pricchedH| madAharaNam mitrAMso niyaaraaH| analaGkArasubhagAH pAntu yuSmAJjinezvaraH / / 37 || anna vidasA kArya kAraNaM svadhyayanam / kArya kAraNaM binApi sahasaguNenaiva bAtam / evaM pAdaye'pi mAvannIyam / muktI vibhAvanAlaGkAraH // 97 // ghe bhagavAn 'jina' zrApa logoM kI rakSA kareM jo vizeSa adhyayana ke binA hI vidvAn haiM, thimA draSya ke hI aizvaryavAna haiM aura binA alaMkAroM ke bho sundara zarIra vAle haiN| TippaNI- yahA~ para adhyayana, dravya aura machakArI ke binA bhI jina bhagavAn kI viddhatA, aizvarya aura maundarya unake svAbhAdhika guNoM ke kAraNa hI batAye gaye haiM / ata eva yaha 'vibhAvanA' alaMkAra kA udAharaNa huchA // 9 // dIpakaraNamAi AdimadhyAntavatyaikapadArthenArthasaGgatiH / vAkyasya yatra jAyeta taduktaM dIpaka yathA / / 6 / / yatrAdimadhyAntavAkapadAna kiyArUpeNa vA vAkyAsamAtiAyeta tarIpakamuktam // 15 // jisa sthAna para sAdi, madhya athavA ansa meM rahane vAlI eka kriyA se pAmya kA sambandha utpanna hotA hai, vahA~ para 'dIpaka' lalakAra mAnA jAtA hai / / 58 // udAharaNAnyAcha-- jagustava vivi svAmingandharvAH pAvanaM yazaH / kinnarAzca kulAdrINAM kandareSu muhurmudA / / 66 / he svAmin , dibhyAkAze gandharvAstava pAvanaM yazo jguH| kinnarAH kulAcalakandareSu jaguH 1 mudA harSeNa muhUrvAraMvAram / atrApyekapadArthena jaguriti rUpeNa vAkyArthasaGgatirjAtA // 19 // he svAmin ! gandharvAdi devatAloM meM svargaloka meM aura kinAroM me kulaparvatoM kI guhAnoM meM bAra-bAra bhApa ke pAvana yaza kA gAna kiyaa| piNA-yahA~ pUrvArda ke Adi meM prayukta 'jaguH kriyA se sampUrNa zloka kA sambandha hone se 'dIpaka' malakAra hai|| 19 // evaM madhyAntayorapi / sarvatra yathA virAjantri tamisrANi dyotante divi tArakAH 1 vibhAnti kumudazreNyaH zobhante nizi dIpakAH // 100 / / Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAgbhaTAlArA aba pRthak-pRthak kriyAtireka eva padArtha eka evAthoM nAbhedaH / nizItyetaskAraka dIpakam // 10 // rAtri meM andhakAra chAyA hubhA hai, khAsagaNa bhAkAza meM jhilamilA rahe haiM, kumudinI ke puSpa vikasita ho rahe haiM aura chopaka zobhAyamAna ho rahe haiN| TippaNI-rAdhi meM andhakAra chAyA hukSA hai' ityAdi cAroM vAkyoM kA artha 'nizi' zabda se sambandhita hai| ataH yahA~ 'pIpaka' nAmaka alaMkAra hai||10|| sriy'aangkaamaach vastuno baktumutkarSamasambhAvyaM yaducyate / badantyatizayAkhya tamalaGkAra budhA yathA / / 101 // padvastuna utkarSe vaktumasammASyamucyate so'tizayAla dvAraH // 11 // varNanIya bastu ke utkarSa ko prakaTa karane ke liye ahA~ kisI asambhaka martha kA varNana kiyA jAtA hai yahA~ para atikSaya' balakAra samajhanA cAhiye // 10 // udAharati--- tvadAritAritaruNIzvasitAnilena sammanitomiSu mahodadhiSu kSitIza / anta ThagiriparasparazRGgasaGgaghorAravairmurariporapayAti nidrA / / 102 / / / kSitIza, tvadAritAritamaNIzvasitAnisena zvAsabAyunA mahodadhiSu samupa sammachisomitpannakalloleSu satsu mantamadhye chaThanto gholanto valanto girayasteSAM parasparaM sAsarastasya ghorairArabarAreniMdA apayAti / atra riputrANAM zvAsAnilasyAtizayamarNanAdatizayAlaGkAraH / / 102 // he rAjan ! Apake dvArA mAre huye zatruoM kI pakSiyoM ke antara se nikale hue zokosSTrAsa ko vAyu se mUr3ita laharoM se paripUrNa samudra ke antastala meM lur3hakate huye parvatoM ke cikharasamUha meM paraspara saMgharSaNa home se ghora zabda darapaca hotA hai jisake kAraNa samudra meM zayana karane vAle madhusUdana bhagavAn viSNu kI nidrA mA ho jAtA hai| TippaNI-yahA~ para rAjA ke dvArA bhAva-sahAra karane se una (rAjAoM) kI pasniyoM ke zokArahAsa se laharoM kA mUcchita ho jAnA aura sAgara meM parvatA kA lupakanA tathA unakI aMgAvaliyoM meM paraspara raMgada se aisA bhISaNa zabda utpatra honA jisase bhagavAn viSNu ko nidrAmA ho jAya, asambhAgya hai| yaha kevala zamA ke zaurya aura parAkama ko dikhAne ke liye hI varNana kiyA gayA hai| isase yahA~ para 'bhatizaya nAmaka prakAra hai / 102 / / Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ' : caturthaH paricchedaH / ekadaNDAni sapta syuryadicchaNi paryaMte 1 tadopamIyate pArzvamUrdhni samaphaNaH phaNI / / 103 // yadi parvata zarIrI ekaNyAni saptagi bhavanti / tavA saptaphaNaH phaNI pArzvamUrdhni upamIyate / atra phaNino'tizaya uktaH / eko daNDo yeSu tAnyekadaNDAni // 101 // yadi parvata para sAta ho jinakA daNDa ho kevaLa eka, to usa ( chatra ) se pArzvanAtha ke mastaka para rahane vAle sAta pharNo se yukta sarpa kI upamA dI jA sakatI hai| nahIM to vaha anupama hai / niSNAya pArzvanAtha ke zokSa para rahane vAle sarpa kI advitIyatA ko pradarzita karane ke liye parvata para ekadaNDayukta sAta chatroM kA asambhAvya varNana hone se 'atizaya' alaGkAra hai // 103 // hetvalaGkAramAi-- yadiyo'tizayAlaGkAra mAha ---- 51 yatrotpAdayataH kiJcidarthaM kartuH prakAzyate / tadyogyatAyuktirasau heturukto budhairyathA // 104 // kartuH puruSasya kicidarthamutpazyato yatra sayogyatAyuktistasyArthasya yogyatAyuktiH prakAzyate sa beturalaGkAraH // 104 // jila alaGkAra meM kisI artha ko utpaSTa karane vAle kartA kI yogyatA kI yukti kA prakAza kiyA jAtA hai usakA 'hetu' kahate haiM // 104 // udAharati juvvaNasamaummamA tattA viraheNa kuNai pAhassa 1 kaNThabbhantaratho liramadhurasaraM vAliA goaM / / 105 / / [ yaunasamayonmattA taptA viraheNa karoti nAthasya / kaNThAbhyantaraghokhitamadhurasvaraM bAlikA gItam // ] bAlikA yauvanamayonmattA satI nAthasya bhartuviraheNa taptA satI kaNThAbhyantaragholanmadhurasvaraM gItaM karoti / kaNThAbhyantara eva dholate gItaM labjayA cadine prakaTayatItyarthaH / atra kartuH kacidarthamutpAdayata iti karturUpAyA bAlikAyA gItamiti utpAdito'rthastasya yogyatA yuktiH nAthasya vira: yauvanasamayonmattA ca gItasya hetuH kAraNametaditi gAthArthaH || 105 || yauvanAvasthA se unmata aura priya ke vijJAnala se jhulasI huI bAlikA aisA gIta gA rahI hai jisakA madhura svara usa ( vAlikA ) ke kaNTha meM hI rasa dhoLakara raha jAtA hai (dUsaroM ko nahIM sunAI par3atA hai ) / 6 ghA0 saM0 Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ..baabhttaalaakaar| TippaNI-kArUpa navayauvanA bAlA ke gAna meM yukti aura miraha ke kAraNa gIta phUTa par3ane se yahA~ para 'vaitu' kAra mAnA gayA hai / / 105 // visasoaro miaGko kAantaAsAi Agao pakSaNo / jAipalAso siharI pahie mAranti te dANi / / 106 / / [viSasodaro mRgAH kRtAntadiza mAgataH pavanaH / jAtipalAza: zikharI pathikAnmArayantyeta idAnIm // ] mRgAko viSasodaraH / candraviSayorekanolpanatvAt / kRtAntadiza AgataH pavanaH / zikharo rAkSo jAtipalAzA, pate prayo'pi pathikAnidAnI mArayanti / atra maraNasya heturamI / eko viSasodaraH, snyo yamAzAnivAsI / aparamnu palAzaH pakSe vRkSaH // 36 || viSa kA sahodara candramA (kyoMki donoM kI upasi samudramanyama ke samaya samudra se huI thI), yama kI divA (dakSiNa)se bAtI huI vAyu aura navIsa patroM se ladA huA (athavA jo mAMsa kA abhilASI hai) vRkSa-ye tInoM pakSikoM kA saMhAra karate haiN| ___TippaNI-viSa kA sAhohara hone ke kAraNa candramA meM mAra DAlane kI camatA, dakSiNa dizA se mAyake bhAga vA zAsakA sAgarI se lade hone ke kAraNa puSa ke dvArA mArA jAnA hesuyukta hai| ataeva yahA~ para 'hetu' / malakAra hai| 103 // paryAyoktilakSaNamA- attatparatayA yatra jalpa(lpya)mAnena vastunA ! vivakSitaM pratIyeta paryAyoktiriyaM yathA // 107 / / paryAyeNAnyavacanena vacanamuktiH pryaayotiH| anna vivakSita bamiTa atasparatayA na vivakSitaparatayA jalpa(zAya)mAnena vastunArthena pratIyeta zya paryAyoktiH // 10 // jA vivarita artha ke pratipAdaka kAdoM ke na rahane para bhI vivacita artha kA bodha ho jAtA hai yahA~ pAyoti adhAra mAnA jAtA hai| 107 // paryAyonimudAharatitvAsainyavAhaniyahasya mahAiveSu dveSaH prabho ripupurandhrijanasyAMcAsIt / ekaH khurahulareNutati cakAra tAM sakhahAra punaragujAlaiyadanyaH // 10 // prabho, raNeSu svatsainyavAhanibadasya ripupurandhianasya ca deSa prAsIt / eko vAisamUhaH surebhareNuvati cakAra / manyo yoSAnano yatpunarasajastA reNatAni saMjahAra / mA vivakSito'yoM pH| asya jarupa(ya)mAnenAna reNunA mahajalena ca pratItirna vivavittaparatayA yatto maktA ripayo mAritA spetana pratIveta sA atasparA // 108 // Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 83 caturthaH paricchedaH / he prabho ! bhora saMgrAma meM sApakI senA ke azvatamUha aura vairipaniyoM meM deSa-sA ho gayA hai kyoMki eka (asamUha) apame pAva-prahAra se atyadhika dhUli ko chiTakA detA hai kintu ripaliyA~ use apane azruSoM se dho sakatI haiN| ___ TippaNI- yahA~ para saMhArUpa vivakSita artha kI pratIti unakI striyoM ke azrupAta varNana meM ho jAtI hai! jIziye para 'paryAyoti alAra kA udAharaNa hulA 1100 samAdhina lakSayati kAraNAntarasampattirdaivAdArambha eva hi| yantra kAryasya jAyeta tanAyeta samAhitam / / 106 / / yatra kAryasyArambha eva daivAtkAraNAnsarasampattirjAyeta sarasamAdhitaM jAyata / / 109 // jisa ahahAra meM eka kArya ke prArambha hotehI bhAgyavazAya (usa kArya meM sahAyatA karane vAlA) anya kAraNa bhI ghaTita ho jAtA ho vase 'samAhita kahate haiN|| 9 // udAharasi manasvinI paMcamavezma gantumutkaNThitA yASadabhUnizAyAm / tAbavAmbhodharadhIranAmodhitaH saudhazikhI pukUja / / 110 / / _ pAvanmanasmimI nizAko vabhavezma gantumuskaNThitAbhUta, sAvanavAmmodharadhAranAdapanothitaH saupazikhI gRhakIDAmayUranukUja keka pakAra / kAntagRhe gamanakAryArambhaH punatatprerakaH zikhizamaH kAraNAntarasampasiH // 11 // mAlinI nAyikA rAtri meM jisa samaya priyatama ke ghara jAne ko utsuka huI, usI samaya maSameSa garjana se sAmandita hokara mAsAda meM rahane cALe mora bhI TippaNI-mANinI nApikA sahI mAma tyAgakara pati ke samIpa khAne ko vAkaNThita huI thI ki isame meM varSAkAla kI sUcanA denevAle megha bhI dhana-garjana kara uThe jisase usakI mAmamA karA dene vAlI kAmAturatA aura bhI bar3ha gayI / yahA~ mAna-bhArUpa kArya meM devayoga se ipe anAma aura moroM kI kAkalI ke sahAyaka ho jAne se samAhita asAra | 100 parivRti kakSamati parivarsanamarthena sahazAsAhazena vA / / jAyate'rthasya yatrAsau parivRttirmatA yathA / / 111 // manAsya sadazenAsapana vA mana parivartamaM parivatI bAba asI parivRttimatA / yathetyudAharaNe // 111 // Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaagbhttaalngkaarH| jisa ala kAra meM saraza athavA asA artha ke kAraNa vivakSita bha meM parivartana ho jAtA hai, use 'parivRtti' kahate haiM // 1 // antargatavyAlaphaNAmaNInAM prabhAbhirudbhAsitabhUSu bhartaH / sphuratpradIpAni gRhANi muktvA guhAsu zete tvdraativrgH|| 112 // . he bhataH, tvadarAsivargastaba vairisamUhaH sphuratnadIpAni gRhaNi muratvA guddAsu shete| kodazI guhAmu / antargatavyAlaphaNAmagInA madhyasthasaphphaNAmaNInA prabhAmirudbhAsitabhUmiSu dIptabhUmi // 112 // he rAjan ! sIpakoM se jagamagAte hue gharoM ko choSakara Apake zatrugaNa sarpa ke phaNoM meM rahanevAle maNiyoM kI kAmti se prakAzamAna pRthvI kI phAdarAoM meM pAyana karane ko bhAga jAte haiN| TippA-dIpo se prakAzita gharoM ko unake samAna sarpa mAvi kI kAntiyuka kanvarAlA meM parivartana kara dene se yahI sAhazyarUpa 'parivati' lAra hai|| atrAsadRzArthanAthasya parAktaMmAi-- dattvA prahAraM ripupAthiyAnAM jamAha yaH saMyati jIvitavyam / zRGgArabhaGgIM ca tadaGganAnAmAdAya duHkhAni dadau sadaiva / / 113 / / prahAraM gharavA jIvitavya agrAha' / atra dayaH prahAraH, gRhItaM ca jIvitavyam gRhiit| zRGgAramanI, isa ca tAsA duHkham , hatyasadarzanArthanArthasya parAvartI jnitH|| 166 // usa (rAjA) ne saMgrAma meM vipakSI rAmAnoM ko prahAra dekara unake prANoM ko le liyA aura una (vipatI rAjAoM) kI rAniyoM kI RkArasanA ko chIna kara sadaiva unheM duHkha hI duHkha diyaa| TippaNI-prahAra dekara usake badale usake asamAna prApoM ko le lene aura kAra-majjA ko chIna kara usake sthAna meM usase bhinna dukhoM ko dene ke varNana se yahA~ prasArayarUpa 'parisUti alakAra mAnA gayA hai||13|| yathAsalyaM sakSayati yatroktAnAM padArthAnAmarthAH sambandhinaH punaH / krameNa tena badhyante tayathAsaGgha yamucyate / / 114 / / yatroktAnAM padArthAnAM sambAmdhano'thA punastena krameNa vadhyantai yojyante tara yathAsaMkhyamucyate // 114 // : jisa malabAra meM kahe ie padArthoM se sambandhita arthoM kA phira usI kramapada janase varNana hotA hai usako 'yathAsaMbhaya' kahate haiM // 115 / / Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthaH pricchedH| udAharatimRdubhujalatikAbhyAM zoNimAnaM dadhatyA dharaNakamalabhAsA cAruNA cAnanena / visakisalayapanAnyAttalakSmINi manye virahavipadi vairAsanyate tApamale // ahamevaM manye---sUbhujalasiphAbhyA zoNimAna dadhalyA rasasva vibhatyA caraNakamalabhAnA cAruNA cAnanena yathAkrama visakisalayapadyAni AttalakSmINi kRtAni / ata pana nagani vairAdoM tApaM viraNavipadi tanvate / virahiNIbarNanamaitat / papa yathAsaMkhyAlaGkAraH // 115|| (nAyikA kI) komala bhujalatAoM, lAlimAyukta dharaNoM kI AbhA aura sundara mukha ne kramazaH bisatanta, kamalapatra aura pArTI kI suparasA ko chona liyA hai| isIliye vairabhAva utpanna ho jAne ke kAraNa viraha-vipatti meM ye (zisasantu, kamalapatra aura puSpAdi) avasara pAkara nAyikA ke zarIra ko sapAne lAte haiN| TippaNI-yahI bhujalatA, lAlimAmaya ghANa aura mukha se sambandha rakhane vAle vikSatantu, kamalapatra aura kamalapuSpa kA eka hI krama se varNama hone ke kAraNa 'yathAsaMgya prakAra hai // 115 // sahokti lakSayati vastuno yatra sambandhamanaucityena kenacit / asambhAvyaM padedvaktA tamAhurviSamaM yathA // 116 // yatra kenapiinaucityenAnavasaratayA vastunaH padArthasya sambandhamasambhASya vaktA badeva , kavayastaM viSamAlaGkAramAnuH / yathoTAharaNArthaH / / 166 // jisa alAhAra meM vaktA do ghastuoM ke asambhava sambandha kA kisI anucita unase varNana karatA hai use 'viSama' kahate haiM / 116 // kedaM taba vapurvatse kadalIga komalam / kAyaM rAjImati klezadAyI vratapariprahaH / / 117 / / he vatse, rAjImati, kadalogarbhakomala saba vapuH kAyaM ca klezadAyI nasaparicahaH / ana sukomalasya taya vapuSo dokSAnucitA / dIkSAsaMbandhaH / tathAsaMbhAvyaM kathaM vadasi grahIcyAmi dojhAmiti / viSamAlaMkAro'yam // 115 // rAjImati puni! kahIM to kadalI ke antaratama kI bhA~ti komala tumhArA pArIra aura kahA~ yaha kezadaka upaghAlAdi cartI kA bhAcaraNa karanA! eNI-bahA~ komala zarIra ke sAtha sambhAvya kaThora vratapAlana kA anucita sambara karane se viSamAladhAra hai|| 17 // Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 "---- vAbhavAlA shrH| lahokti kAti sahoktiH sA bhavecya kAryakAraNayoH saha / samutpattikathA hetoryaktuM tajjanmazaktatAm / / 118 / / yatra hetoH kAraNasya tajanmazakkatA kAryAtpattizakatA vaktuM kAryakAraNayoH saha samuH tpantikathA samakAsamutpAdanavArtA mavati sA sahoktibhavet / / 118 // jisa alakAra meM kisI kAraNa se utpanna kArya meM usa (kAraNa)kI prakti ko dikhalAne ke liye kArya aura kAraNa kA eka sAtha hI varNana kiyA Tar hai use 'sahoki kahase hai|| 118 // udArati Adatte saha yazasA namayati sAdhaM madena samAme / saha vidviSAM zriyAsau kodaNDaM karSati zrImAn / / 116 / / asau zrImAnvIraH koraNDaM dhanurviMdvipA madena sai namayati / vihiSAM zriyA lamyA zobhayA vA saha kodaNDaM karSati / atra yaza Adatta iti kAryam / kodaNDanakSaNaM tu yazo grahaNakAraNam / kAraNasya kodaNDasya tajanmani kAryotpattI yazograhaNarUpAyA zatinAsti . pavaM sarvatra yojanA svamatyA kartavyeti / / 119 // yaha zrIsampapa rAmA saMgrAma meM vidveSiyoM ke yaza (hIma)ke sAtha hI dhanuSa ko dhAraNa karatA hai, una (zabhuoM)ke abhimAna (ko cUra karane) ke sAtha hI usa (dhanuSa) ko jhukAtA hai aura una (zatrukSoM) ke dhana (ko apaharaNa karane) ke sAtha hI usa (dhanuSa)ko bhI khIMcatA hai| TippaNI-thahA~ thamuSa dhAraNa karanA ityAdi kAraNa se utpanna yajJAdi ke apaharaNa meM (anuSadhAraNAdi) hetu ke sAmadhyaM ko dikhalAne se 'sahokti alAra hai|| 19 // matha viroSalakSaNamA-- ApAte hi biruddhatvaM yatra vAkye na tattvataH / zabdArthakRtamAbhAti sa virodhaH smRto ythaa|| 120 / / yatra vAkye ApAte Arammai zabdArthakRta biruddhatvaM AbhAti para tatvato nAbhAti sa virodhaH smRtaH // 120 // jisa vAkya ke kahane athavA sunane se tatkAla hI zava athavA artha meM vizeSa pratIta ho; kintu vAstava meM (zabya athavA artha meM ) kisI prakAra kA bhI virodha na ho vahA~ virozalAra samajhanA cAhiye / / 120 // ra Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | i caturthaH paricchedaH / udAharaNamAha durvAravANa nivadena suvarmaNApi lokottarAnvayabhuvApi zva dhIvareNa / pratyarthiSu pratiraNaM skhaliteSu tena saMjJAmavApya yuyudhe punareva jiSNuH // 121 // - 67 kopa jiSNurjayanazIlastena kenacitpuruSeNa pratyarthiSu vairidhu pratirarNa skhaliteSu raNaM yaM prati skhaliteSu saMjJAmavAdhya punareva yuyuSe yuddhaM cakAra / kIdRzena tena / suvarmeNApi dubaramANanibana / cAravANaH kavaca ucyate va sukarma yasya sa suvrmaa| dudhe bAravANanivadhaH kavacasamUho yasya sa ravANanivahaH / yaH sudharmA sadurvA - ravANanivahaH kathaM bhavati iti virodha darzayitvA na tattvata ityAha- durgArAnivadena durgAro bANavi yasya sa tena etena tatra / lokottarAntrayamudApi dhIvareNa yo lokottarAnvayabhUH sa kathaM dhIvaraH / dIvaroM matipradhAna ityarthaH / eSa zabdakRto'pi virodhAlaMkAraH / / 125 / / usa vijayAbhilASI ne pratyeka saMgrAma meM zatruoM ke gira jAne para cetanatA ko prApta karake abheya kavaca se yukta aura zreSTha kucha meM utpanna uttama buddhi vAle sutroM ke sAtha punaH yuddha kiyA / TippaNI- yahA~ 'duraSANanicaga' 'suvarmaNA' kA vizeSaNa hai aura 'chokotarAsvayabhuSA' 'dhIre' kaa| ina prAvadoM ko sunane se virodha pratIta hotA hai kyoMki jo dUSita kavaca se yukta hai vaha suvarmA ( uttama kavaca vAlA ) kaise ho sakatA hai ? aura jo acche kula meM utpanna huA hai vaha chovara ( kahAra ) kaise ho sakatA hai ? kintu ina zabdoM ke artha para dhyAna dene se virodha kA parihAra ho jAtA hai kyoMki 'durANaniSana' kA artha i abhedya kavaca na ki dUSita kavaca aura 'vIca' zabda kA artha uttama buddhivAlA hai, kahAra nahIM / virodha zabdoM ke sunane se hI pratIta hotA hai, bAda meM kisI prakAra kA bhI vizeSa nahIM hai| ataH yaha jati vizeSa kA udAharaNa hai / / 121 / / yathArtha virodhamA yenAkrAntaM siMhAsanamaribhUdhirAMsi vinatAni / kSita yudhi zarapaGkiH kIrtiryatA diganteSu / / 122 / / narAzA AkAntaM siMhAsanam / vinatAnyaribhUpAlazirAMsi / aho virodhaH kAkAnsamanyat vigatamanyat / tathA kSiptA yudhi zarapaktiH, diganteSu kIrtiyAMtA samAptI dvidhApi virodhAGkAraH // 122 // jisa rAjA ke siMhAsana para paira rakhate hI vairirAjAoM ke mastaka ( parAbhava se) jhuka gaye aura usane yuddha meM bANoM ko pheMkA nahIM ki usakI kIrti cAroM ora phaila gii| Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaagbhttaalngkaarH| TippaNI-siMhAsana para paira rakhane se zatra rAjAkoM ke bhI akAne aura bANoM ke pheMkane ke sAtha yaza ke paMchane meM prakaTa rUpa le to virodha pratIta hotA hai, kintu bhartha para vicAra karane se vizeSa kA parihAra ho jAtA hai, kyoMki isase rAja! kA parAkrama aura usakI kIti kA jJAna hotA hai / / 122 // abhAvasaralakSaNamAi yatrAthontaramutkRSTaM sambhavatyupalakSaNam / prastutArthasya sa prokto budhairavasaro yathA / / 123 / / yatra prastutArthasyotkRSTamAntaramupalakSaNaM ciDaM saMbhavati budhaiH so'vasarAlaMkAraH proktaH // jahA~ kisI artha se uskRSTatA koI dUsarA artha haTAntarUpa se prastuta kiyA jAtA hai vahA~ kAmya-zAstra-manIpI 'avasara' nAma alaGkAra mAnate haiM / / 123 / / aAksarodAharaNamA sa eSa nizcayAnandaH svacchandanamavikramaH / yena naktaJcaraH so'pi yuddhe arbarako jitaH / / 124 / / sa eSa nizcayAnando yena somi barako rAkSaso yuddhe jitaH // 124 // yaha vahI rAnA hai jisane akhaNDa Ananda se yukta aura asyanta parAkramazIla vara jAti ke nizAcara para bhI vijaya prApta kara lI hai| TippaNI-varbara jAti ke nizAcara kA akhaNDa bhAnanda aura svacchanda parAma... rAjA kI vijaya meM mora mA utkarSa utpanna kara detA hai| ataH yaha avasara alAra kA udAharaNa hubhA // 12 // atha sAralakSaNamAha.. yatra nirdhAritAsArAsAraM sAraM tatastataH / nirdhAryate yathAzakti tatsAramiti kathyate // 125 / / yatra nidhAritAlArAptatastataH sAraM sAraM nirdhAryate / yathAzakti yathAzaktyA sa sArAlaMkAraH // 125 // jisa kAdhya meM pratipAdita tathya se anya sArayukta tathya kA yathAzakti nirUpaNa kiyA jAtA hai usameM 'sAra' nAmaka bhalakAra batalAyA jAtA hai / / 125 // sAramudAirati__ saMsAre mAnuSyaM sAraM mAnuSyake ca kolInyam / kaulInye dharmityaM dharmitve cApi sadayatvam / / 126 // isa saMsAra meM yadi kucha bhI sAra vastu hai to vaha hai manuSyAba, aura manuSyatva kA sAra hai kulInatA (sukulotpatti), dharma meM bhAsthA hI kulImasA kA sAra hai aura dhArmikatA kA ekamAtra tatva hai yaalusaa| Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ... 1 caturthaH pricchedH| TippaNI-isa loka meM eka pratipAdita tathya se usarovara paratu kA sAra nirUpita kiye jAne ke kAraNa 'sAra' bhalAhAra hai || RA atha zleSalakSaNamAda-- padaistai reva bhinnairSA vAkyaM vaktyekameva hi / anekamartha yagrAsau zleSa.. ityucyate. yathA // 127 / / yatraikameva kArya taireva padai minnayoM padairanekamartha vakti aso kepAlakAra ucyate // 1.27 // jahA~ unhIM parva se athavA bhima padoM se eka hI bAmpa aneka arthoM ko prata karatA hai vahA~ 'bhaSa' aladvAra hotA hai // 127 // AnandamulAsayataH samantAtkarairasantApakaraiH prajAnAm / yasyodaye kSobhamavApya rAjJo jamAha velA kila sindhunAthaH // 12 // yasya rAkSo nRpasyodaye kSobhamavApya phileti shruuyte| sindhunAthAH sindhudezAdhipo belAmalicchedAdikA jamAha / tadAzA gRhItavAnityarthaH / kozasya | asantApakaraiH kare: prajAnAM samantAdAnandamulAsayato vardhayataH / atha zreSaH-yasya rAmacandrasyodaya kSobhamavApya sindhunAvaH samudro velA maryAdA jagrAha / zItakaraiH karaH kiraNalokAnAM samantAt varSanutpAyataH / yapa zleSAlakAraH // 128 // sukhakArI karoM (TaikloM) ke dvArA pramAjamoM ko sukhoM karane vAle usa rAjA ke amyuzya hone para simdhurAja hAra mAnakara apanI maryAdA ke bhItara rahane lagA athavA zItalatA pradAna karane vAlI kiraNoM ke dvArA samasta saMsAra ko thAnandita karane vAle candramA ke uvita hone para sAgara sudha hokara apane kinAroM taka pahu~ca gyaa| TippaNI-yahA~ sindhunAthaH ityAdi pada hI do arthoM kA bodha karAte haiM, ataH isa zloka meM tarapadazzeSa malakAra / 128 // kurvankuvalayojhAsaM rabhyAmbhojazriyaM haran / reje rAjApi tazcitraM nizAnte kAntimattayA // 156 / / citra yo rAjA candro nizAnte pramAte kAntimattayA kAntimattvena rarAja / kuvaLayolAsaM bhUvalayolAma van ramyAM zobhanA bhojazriyaM bhojarAjalakSmI haran gRhan / eSaH mitrapadaiH shessaalngkaarH|| 529 // ___ yaha rAjA (ku) pRthvI ke (rasapa)maNAla ko ulasita karatA huA rAmA bhoja kI ramaNIka kAnti kA apaharaNa karake ghara ke ampara bhI apanI prabhA ke kAraNa zobhita humA maha AkSarya hai, athavA candramA kumudasamUha ko malita karatA humA kamaloM kI zobhA ko chIna kara sakhi ke antima prahara meM bhI apanI bAmA ke kAraNa zobhita hazA yaha bhAvayaM hai / Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaambhvaalvaarH| TippaNI- yahA~ para 'kunalayonAsa Adi padoM kA khaSada karane se mila-bhitra arthoM kA bodha hotA hai| ataH isameM bhipazeSa hai // 129 / / samupayAlakAramA, ekatra yatra vastUnAmanekeSAM nivndhnm| atyutkRSTApakRSTAnAM taM vadanti samucayam / / 138 / / yatra kavira anekeSAmatyutkRSTAnAmatyuttamAnAM asyapakRSTAnAmatimadhyamAnA yA vastUnAM padArthAnAmekA nibandhanaM gumphanaM granthanaM yojanamitkArthAH / taM samuccayaM vadanti // 13 // jisa achakAra meM asthanta sarala athavA nikaTa sroM kA eka sAtha hI varNana kiyA jAtA hai usako 'samuccaya' kahate haiM / / 130 // atyulaSTasamuccayodAbaraNamAi aNahillapATakaM puramavanipatiH karNadevanRpasUnuH / zrIkalazanAmadheyaH karI ca ratnAni jagatIha / / 131 // ___ sarvottamamaNadilapATavaM puram / tasminnananipatiH karNadevanRpasUnuH shriijysiNhdevH| so'bhi sarvottamo bhUpAleSu / tasya zrIkalazanAmadhepaH karI gajaH / etAnIi jagatti trINi ramAni I ___ bhaNahilapAraha nAmaka nagara, karNadeva rAjA kA puna (rAjA mayasiMha) aura zrIkalaza nAmaka hAthI--ye sIno vastue~ isa saMsAra meM rasasvarUpa hai| TippaNI- isameM mahilapATala magara, rAjA ayasiMha aura zrIkalaza hAthI-- ina donoM uskRSTa pAtuoM kA ekAtra pratipAdana karane se 'samuccama' alAra hubhA // bhatyapakaSTAlakAramAha grAme vAso nAyako nirvivekaH kauTiyAnAmekapAtraM kalatram | nityaM roga: pAravazyaM ca puMsAmetatsarva jIyatAmeva mRtyuH / / 132 / / sugamam / bhAvanA svayameva vicAraNIyA / po'syapakRSTasamuccayAlaGkAraH // 532 / / gA~va meM rahanA, mUrkha pati, kuTikA zrI, ladeva rogI rahanA aura paravAtA-ye sabhI vastue~ manuSyoM ke jote jI hI mRtyu ke samAna haiN| TippaNo-yahA~ gA~va meM rahanA Adi nika vastuoM kA eka hI sAya varNana kiyA gayA hai| ataeva yahA~samukhya alaGkAra hai|| 132 / / athAprastutaprazaMsAmA -- prazaMsA kriyate yatrAprastutasyApi vstunH| aprastutaprazaMsAM tAmAhuH kRtadhiyo yathA / / 133 / / yatrAprastutasyApi vastunaH prazaMsA kriyate kRtadhiyassAmaprastutaprazaMsAmAhuH / / 133 // jila kAvya meM varNanIya vastu se bhinna anya vastu kI prazaMsA kI jAtI hai usameM 'aprastutaprazasA' nAmaka achAra samalanA cAhiye // 13 // Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ i | caturthaH priss| svairaM viharati svairaM zete svairaM ca jalpati / bhikSurekaH sukhI loke rAjacorabhayojjhitaH / / 134 // ko'pi duHkho cintAH sana yati saMtoSa sAraM pRcaivamuvAca / mAtra tena duHkhinA bhikSuprazaMsA tatprArabdhA / ko'pi nAsti paraM duHkhadagdha evaM vicArayAmAsa iti aprastutaprazaMsA yA 1 svecchA se vicaraNa karane vAlA, svecchA se sone vAlA aura svecchA se hI bolane vAlA eka khArI (khArI ) rAjA aura cora Adi bhaya se mukta hai / TippaNI- yahA~ aprastuta sAMsArika prANI kI asatprazaMsA ( nindA ) kI gayI hai kyoMki vaha rAjakhaurAdibhaya se pIr3ita rahatA hai; vaha na to svataMtratApUrvaka vicaraNa kara sakatA hai, na so sakatA hai aura na bola ho sakatA hai / ataH isameM 'prastutaprazaMsA' nAmaka akAra mAnA gayA hai / / 134 // ayaikavalI lakSagamAva aprastutaprazaMsodAharaNamA JL pUrvapUrvArthayaiziSTayaniSThAnAmuttarottaram I arthAnAM yA viracanA budhairekAvalI matA / / 135 / / pakavayudAharaNamAda pUrvapUrvArtha ziSTapaniSThAnAM pAzcAttyArthaviziSTatAyAM tatparANAmarthAnA yA racanA uttarottaraM sA ekAvalI matA kathitA // 135 // pUrva meM AyI huI vastuoM se utkRSTa vastuoM kI uttarAMtara varNanA ko Sijana 'ekAvalI' akAra kahate haiM // 135 // - dezaH samRddha nagarI nagarANi ca sapta bhUminilayAni | nilayA: salIlalalanA lalanAzcAtyantakamanIyAH || 136 // 1 deza samRhanagara ityAdAvaraNam / / 136 / / deza vahI uttama hai jisameM samRddha nagara ha, nagara se hI samRddha haiM jinameM aneka satata prAsAda ho, prAsAda ve hI uttama haiM jinameM nAnA prakAra kI lIlAkalApa meM pravINA sundariyA~ rahatI hoM aura sundariyA~ bhI vahIM ramaNIyA hotI haiM ko atyanta lAvaNyamayI ho / TippaNI- yahA~ pUrva pUrva meM pratipAdita dezAdi se uttarottara zreSTha nagarAdi kA varNana hone se 'ekAvalI' akhaGkAra hai | 136 || adhAnumAnalakSaNamAha pratyakSAlito yatra kAlatritayavartinaH / linino bhavati jJAnamanumAnaM taducyate / / 137 / / | Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaagmttaaldvaarH| yatra pratyakSAzitaH kAlatritayavatino liGginI jJAnaM bhavati tadanumAnamucyate / pathAdhUmo lililI cAbhiH / liGgasya dhUmasya darzanAzikI abhiranumIyate / anayA rausyA sarvatra jJAtavyam / etavanumAnaM bhavati // 137 / / jisa alavAra meM pratyakSa cita athavA kAraNa se bhUta, vartamAna aura bhaviSya, ina sInoM kAloM meM hone vAlI mAzya vastu kA bodha hotA hai use 'anumAna kahate haiM // 13 // anumAnodAharaNamAha nUnaM nadhastadAbhUyannabhiSekAmbhasA pibhoH / anyathA kathamejA janaH tAnA haati|| 138 / / - nUnaM vimojinasyAbhiSekAmmasA namastadAbhUvan anyathA etAsu nadI janaH khAnena kathaM zuddhayati / nadIlAnena zuddhiretazi liGgI ca vibhoramiSekAmbhasA tadAbhUvamiti / eSo'tItAnumAnAlaGkAraH // 138 // nizcaya hI ye nariau~ mahArAja (RSabhadeva )ko 'abhisivita karane vAle jaha se banI huyI haiM, anyathA inameM snAna karane se manuSyoM kI zuddhi kaise ho sakatI thii| TippaNI-pratyakSa zuddhirUpa hetu se amiliJcana-jala se nadiyoM ke nirmANarUpa bhUtakAlika arazya bastu kA bodha hone ke kAraNa yahA~ anumAma' salaMkAra hai| jambhabhitkakubhi jyotiryathA zubhraM bijambhate / udeSyati tathA manye khalaH sakhi nizAkaraH / / 136 / / jammamidindrastasya bhakucha dika pUrvA tasyA jyotistejo yA zubha zvetaM vijambhate / ahamevaM manye / he samni, khalaH santApakArI nizAkara uddeSyatItyetavirahiNyA sakhyugne uktam / zSa mvissyaanumaanaalkaarH|| 169 / / (koI virahinI nAyikA apanI sahelI se kahatI hai) sakhi! bisa samaya indra kI dizA ( pUrvavizA) meM ujjavala jyoti prakAzita hotI hai, usa samaya maiM aisA samajhatI hU~ ki duSTa candramA kA udaya hogaa| TippaNI-pUrvadizA meM jyotsnA ke prakAza se bhaviSya meM candrodaya kA zeSa hone ke kAraNa yahA~ para 'bhanumAna bhaSThayAra hai // 139 // mukhaprabhAbAdhitakAntirasyA doSAkaraH kiTTaratAM vibharti | tallocanazrIhatisAparAdhAnyajAni no cetkimayaM kSaNoti / / 140 // doSAkarazcandro'syA nApikAyAH kisaratA bimati kamaikarato yAti / kozaH / mukhaprabhAvAdhitakAntiH / jo cedi nainan / ayaM candrastalocanazrIhatisAparAdhAni tAsA loca Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthaH parichedaH / 63 nazobhAharaNena sAparAdhAni kamalAni ki kSaNoti saGkocayati / anyo'pi sevako nijAdhieteraparAdhakAriNamanyaM zRtI satyAM na sahata ityarthaH / eSa vartamAnAnumAnAlaGkAro zArayaH // 140|| isa (nAyikA) kI mukha-kAnti se parAjita hokara candramA ne isa (nAyikA) kI dAsatA ko svIkAra kara liyA hai| yadi aisA na hotA to yaha candramA gAyikA ke netroM kI AbhA ko curA lene vAle aparAdho kamaloM ko kyoM daNDa detA (surakSA detA ) ! (svAmI ke prati kiye gaye aparAdha kA pratIkAra to kevala usakA sevaka. hI karatA hai, anya vyaki nahIM / ) TippaNa - yahA~ *moM ko surakSA dene ke kAraNa vartamAna meM hone vAlI candramA kI dAsatA kA bodha hone se 'anumAna' akkAra hai | 140 // atha parisaMkhyAmAda- yatra sAdhAraNaM kiJcidekatra pratipAdyata / anyatra tannivRttyai sA parisayocyate yathA // 141 // yatra kavi kicitsAdhAraNaM vastu ekatra tatrivRttyai pratipazyate / yadvastu ekatra ekasminsthAne bhavati anyatra tanivRtirbhavati sA parisaMkhyA samucyate // 141 jisa alavAra meM kisI sAdhAraNa vastu kA eka sthAna ke atirikta anya 1. sthAnoM meM niSedha karane ke liye usI ( eka sthAna ) meM hAM varNana kiyA jAtA hai usako buddhimAn chA 'parisaMkhyA' kahate haiM / / 141 // parisakhyA muMzIta- yatra vAyuH paraM cauraH paurasaurabhasampadAm / yuvAnazca kRtakrodhAdeva bibhyurvadhUjanAt / / 142 / / yatra pure vAyuH paraM kevala paurasaurabhasampadAM cauraH / anyatra caurikA nAsti / yatraM yuvAnaH kRtaroSAdvaghUmanAdvibhyuH / nAnyatra bhayaM kasyApIsvarthaH // 142 // jisa nagara meM mahaloM meM rahane vAlI kAminiyoM ) kI sugandhi ko apaharaNa pharane vAlA ekamAtra vAyu hI cora hai ( aura koI bhI makti corI nahIM karatA ) usa nagara ke nivAsI kevala kodhita huI ramaNiyoM se hI bhayabhIta hokara ( aura rAja, corAda se nirbhIka hokara ) rahate haiM TippaNI- yahA~ para caurakarma ko sabhI sthAnoM se haTAkara vAyu meM aura bhaya ko yAtrAdi se dUra karake kevaLa ramaNiyoM meM batalAne se 'parisaMkyA' alaGkAra hai // 142 atha praznottarAlaGkAra saGkarodAharaNaM cAi---- pra yatrottaraM vyaktaM gUDhaM vApyathavobhayam / praznottaraM tathoktAnAM saMsargaH saGkaraM viduH / / 143 / / Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaagmdhaamkaarH| ___ yatra praye uttaraM dhyAna guha vApi / athavA bharya vyakagUdAtmakan / etara prabhodharaM jJeyam / yatra yabhoktAnAM zapadArzanAmasahArANApukAnAmekatra ekaNyAvisaMsoM maNanaM sa msikaarH|| 143 // jisa alakAra meM kisI prazna kA ubhAra vyakta rUpa se, samaya rUpa se yaza sayakAmyakta rUpa se rahatA hai, use 'praznottara' kahate haiN| aura jahA~ upayukta alakAroM kA sammizraNa hotA hai vahA~ 'saMkara' nAmaka alAra samajhanA cAhiye / / 153 // praznottarIdAharaNamAe asminnapArasaMsArasAgare maJjatAM satAm / kiM samAlambanaM sAdho rAgadveSaparikSayaH // 144 // he sAdhI, asmitrapArasaMsArasAgare nimanjatA samAlambanaM kimiti prazne vyaktamuttaram - rAgadveSaparikSayaH / eSa vyaktapraznottarAlamkAraH // 144 // he mahArAn ! hama pAra saMsAra-sAgara meM bane mAjhe sajanoM ko kauna-sA zrAdhya hai ramAdeSAvi kA nAza hI unake lie ekamAtra sakkAma hai| __ TippaNI- yahA~ para eka hI loka meM prabha aura usakA usara spaSTa hai| ataH yaha myaka usara vAlA 'praznottara' bAra hai 111 // ka vasanti zriyo nityaM bhUbhRtAM vada kovida / asApatizayaH ko'pi yaduktamapi nojhate // 145 / / he kovida, yada bhUbhRtAM rAjA zriyo nityaM ka vasanti / asau avizayaH ko'pi yat vaktamapi na jAyate / masau.sahage-tyuttaram / eSa gUdamaznotarAlakAraH // 14 // he vikUn ! patAmo cho rAjA kI chamI sadaiva kahA~ rahatI hai| yaha (masau) prabhAbakA kaThina hai jo zamA milane para bhI samAna meM nahIM paataa| TippaNI-yahA~ bhalI' kA hai 'paha' aura 'talavAra meM' (sasi samba se sasamI vimaki kaMgane para 'sau' rUpa bntaa)| upara dene mAne pati kA sAraparya hai ki rAjAbhI kI lapI talavAra meM rahatI hai| kintu 'asI' samva kA 'yaha' artha nikalane se uttara sandigdha hI rahatA hai| ataH yaha gUgapraznayuka "prabhottara' balahAra hai| 115 // kimai mAdhyamAkhyAti pakSiNaM kaH kuto yazaH / garuDaH kIdRzo nityaM zanaSAripirAjitaH / / 146 / / aibha sAmyaM kim, dAnavAri madamalam / pakSiNa samAsyAti, pichI / vazaH kuto bhavati, bhAjitaH saMgrAmAta / gato nisma kIpUramati, kAnabArivirAjito vAnavArisadeyastena virAjita momitaH / mntr-praagaarmaarvaakrmsuudlyaatpotraajkaarH||146|| Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthaH parikaledaH / hAthI kI kauna-sI vastu prazaMsanIya hai ! madaala; pazizara kA bodhaka kauna zabda hai / 'vizAmya; yaza kisase prApta hotA hai ! 'yuddha se'; aura garuNa sadeva kelA rahatA hai ke aura mi se korija TippaNI--yahA~ ra uparyukta cAroM proM meM kisI kA utsara spaSTa hai aura kisI kA aspaSTa / jaise 'gaha kaisA rahatA hai| isa prazna kA uttara spaSTa hai ki vaha (garuDa)zanaSoM ke vairI viSNu se zobhita rahatA hai| kintu zeSa tInoM prakSoM kA uttara gUTa hai / ataH yaha gyatAdhyakta praznottara alakAra kA udAharaNa hai / / 3 / / chAnI granthakAra idamalakArakartRttvakhyAphnAya vAgbhaTAmipasya mahAkavemaMdAmAtyasya tamAma gAyakathA nidarzayati--- dhambhaNDasuttisampukhamuktiamaNiNo pahAsamUha vya / sirivAhaDa tti taNao Asi aho tassa somassa // 147 / / [pramANahazuktisampuTamauktikamaNeH pramAsamUha eva / mobAiDa isi tanaya pAsIddhastasya somasya // ] tasyApyatra gAthAyAmanirdiSTasya zrIvAgmaThaH zrIvAsna prati vanaya pAsIt / kIdRzaH / sUro'pi sudhH| virodhAlArona smvgntvyH| uprekSate-pramAyuktisampuTamauktikamaNeH prabhAsamA patra tayA // 147 / / prahAraspa sIpI se utpanna mukAmaNi ke samAna una soma (somadeva adhakA candramA)ko kAntipula ke samAna zrIvAgbhaTa bhAmaka buddhimAn (athavA zudhanAha) putra utpana huaa| ___ TippaNI-prANasIpI meM rUpaka, soma meM zleSa, zrIvAgmada kA varNana hone se mAti aura kAntipujhake samAna isa kathana se sasprecAlakAra hai| asaH rUpaka, eleSa, jAti aura umezA-hana adhakAroM ke sammizraNa se yahA~ para 'saMkara' nAmaka bhakAhAra hai|117 // bAralokeSu yelahArA yathAnAmAnaH kathitAste sarve ghyaakhyaataaH| anyeSu granthecanye bhAvo'laGkArasaH bhUyante, te'nna noktA isyAi acamatkAritA vA syAdukkAntAva eva ca / alakriyANAmanyAsAmanibanthe nibandhanam // 14 // abhyAsAmalajhiyANAmanivandhane mamaNane nidhanaM kAraNam / acamatkAritA syAt / ukvenyo'nyeSAM madhye na ko'pi taapcmtkaarH| camatkAra vinA kathanaprayAsa paca syAdha phaLa kimapi manamA chakAntamAMba zava / manukA kAntarantamaMntasyarthaH // 148 // samAdhi-bhAvi) samAro kI yAhA~ para ripenAne kA kAraNa Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ E vAgbhaTAlaGkAraH / yaha hai ki yA to una ( asaMgati Adi) meM camatkAra hI nahIM hotA athavA ke pUrvapratipAdita kAroM meM samAviSTa ho jAte haiM // 148 // atha rItidvAramA he eva rItI gauDIyA vaidarbhI ceti sAntare / ekA bhUyaH samAsA syAdasamastapadAparA / / 146 / / avatI bhavataH / gauDIyA vedamA~ ceti / yataste dve sAntare antarasahite pRthakataddarzagati - ekA laiTIya' usamAmA svAsa dvitIyA vaidamI asamastapadA alpasamAsA bhavet / / 149 3 / gaur3I aura baMdoM-ye hI do aitiyA~ haiN| bahulA hotI hai aura dUsarI ( vaidarbhI ) rIti nyUna athavA nahIM hI hotI // 149 // meM are gauDIyodAharaNamAha inameM eka ( gauDI rIti ) samAsasamasta padoM kI saMkhyA aspanta darpotpATitatuGga parvatazata prAyaprapAtAhati krUrAkrandadatucchakacchapakulaGkAramorIkRtaH / vizva varvaraSadhyamAnaphyasaH ziprApagAyAH sphura nAkrAmatyayamakrameNa bahula: kallolakolAhalaH / / 150 // bhayaM zimApagAyAH ziprAnathA bahula: kacholakolAhalo vizvamakrameNAkrAmati / kIdRzaH / vATataM tuGgaparvatazata yAcApAtasya bhAityA mAinanena krUraM yathA bhavati tathAkrandante yAni tuchakacchapa kulAni teSAM kekArazabdeorIkRtaH / kIdRzyA nadyAH / varvaravadhyamAnapayasaH / varvarI rAkSasaH ko'pi, abhyo vA ko'pi mahAn yena badhyamAnaM payo basyAstasyAH / eSA bahusamAsA gauDIyA rItiH / / 250 / / 3 babara nAmaka rAkSasa ke dvArA roke hue jala vAlI siprA nadI kA, abhimAna se takhAye hue U~ce-U~ce saiMkar3oM parvatoM ke prastaroM ke girane se tAr3ita hokara atyanta kaThora nAva karatA huA, bar3e-bar3e AkAra vAle kaTuoM ke samUha kI dhvani se ghora sva karane vAlA, cAroM ora phailA huA atyanta vistRta laharoM kA yaha zabda sahasA vizva bhara meM phaila rahA hai| damaNa- isa zloka meM dIrgha samAsayukta pakSoM ke hone ke kAraNa gauDI rIti hai / / 150 / / atha vedamudAharA viprAH prakRtyaiva bhavanti lolA lokoktireSA na sRSA kadAcit / yazudhyamAnAM madhupairdvijeza: livyatyayaM kairaviNa karAyaiH / / 141 / / 1 Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ } caturthaH paricchedaH / 65 yadyasmAtkAraNAddvijezI vizvando vA madhupaibhavapaimarezva cumdhyamAnAM kairaviNa kusu dinI karAlaiH vidhyati / zleSAlaGkAraH / eSA dvitIyA vaidarbhI rItiH // 151 // brAhmaNa loga svabhAva se hI caMcala hote haiM - yaha lokoki tanika bhI midhyA nahIM hai| kyoMki dekho ! yaha candramA (athavA brAhmaNoM meM zre vyakti ) bhramaroM ( athavA madirApAna karane vAloM) ke dvArA sumbitakumudinI ('bhairava' jAti kI kisI sundarI ) kA kiraNoM ( athavA hAtha ) se sparza ( athavA Alima ) kara rahA hai / TippaNI- isa zloka meM yA to samasta pada hai hI nahIM athavA atyanta apa samAsa hai| yaha etikAra hai // 155 // upasaMhAramAda arthena yenAti camatkaroti prAyaH kavitvaM kRtinAM manaHsu / alakriyAtvena sa eva tasminnabhyUhyatAM hanta dizAnayaiva // 152 // kRtinAM manaHsu yenArthena kavitvamaticamatkaroti avicamatkAra mutpAdayati / hanta iti vicAre / sa vAstasminkavitve'nayaiva pUrvoktadizA kriyAtvenAlaGkAratvenAbhyAtAM vicAryatAm / samAptA rItayaH / / 152 // iti vAgbhaTa kAraTI kAryA caturthaH paricchedaH / dailakhana kAvya-kalA-mazoM ke mana meM jisa artha ke kAraNa kAvya prAyaH atyanta vaSkAra ko utpana karatA hai, usa ( kAvya ) meM usa ( artha ) ko hI mere dvArA bati rIti se alaGkArarUpa meM samajhanA cAhiye // 151 // pariccheda samApta 7 vA0 naM0 Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH paricchedaH 'kaTarItirasopetam' iti (rItayo cyAkhyAtAH / adhunA ) rasAnAha-- sAdhupAke'pyanAsvAdyaM bhojyaM nileSaNaM ythaa| tathaiva nIrasaM kAvyamisi bUmo rasAniha / / 1 // yathA sAdhupAke'pi bhojyaM nilaMvaNaM lavaNarahitabhanAsvArtha mavati tathA kAnyamapi nArarsa rasarahitamanAsvAbhaM bhavati / ityetasmAtkAraNAva sAnnUmaH // 1 // nisa prakAra usama se uttama rIti se pakAyA huA bhojama bhI namaka ke binA svAdahIna rahatA hai, usI prakAra rasahIna kAzya bho anAsvAdha hotA hai| isIliye yahA~ para rasoM kA varNana kiyA jA rahA hai / // vibhAdhairanubhAvaizca sAttvikairvyabhicAribhiH / AropyamANa utkarSa sthAyI bhAvo rasaH smRtaH // 2 // vibhAva, bhAnubhAga, babhimAnabhAva aura mAtrika mAvoM se paripoSa ko prAsa karavAye gaye sthAyIbhAva ko rasa kahate haiN| TippaNI-viyoSarUpa se rasoM kI bhAvanA karAne vAle sI, vasanta aura saghAnAdi ko vibhAva kahate haiN| 'sAhityadarpaNa'kAra ne nibhAyoM ko isa prakAra batalAyA hai 'rasthANavodhako loke bibhAvaH kAgyanATcayoH / mAlambanoddIpanAkhyau tasya medAvubhau smRtau / mAlambanaM nAyakAdistamAlambya rasokhamAt / uddIpana vibhAvArate samudIpayanti ye // bhAlambanastha ceSTAdhA aizakAlAvyastathA // nimajhe hArA sabamarUpa se hRdaya meM utpanna hone vAle rasa kA anubhava kiyA jAtA hai unheM anubhAva kahate haiM, jaisA ki sAhityadarpaNa meM kahA gayA hai---- 'ubuddha kAraNaH svaH svaihirbhAvaM prakAzayan / loke yA kAryarUpaH so'nubhAvaH kaabhynaattyyoH||" rajoguNa aura tamoguNa se rahita satoguNa se yupha stambha aura svedAdi vikAra sAvika bhAva kahalAte haiN| isIliye sAhityavarpaNa meM kahA gayA hai "vikArAH samayasambhUtAH sAvijJAH parikIrtitAH / stammasthedo'yaM romAna svarabhaGgo'ya vepathuH // vaivarSamacapaLaya ityaSTau sArikhakAH smRtAH // ' Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH paricchedaH / yabhicArI bhAva unheM kahate haiM jo Adi paNDitarAja vizvanAtha ne bhI kahA hai Qu Min se Aga 'ye tupakartumAyAnti sthAyinaM rasamuttamam / upakRtya ca gacchanti te matA vyabhicAriNaH // ' vyabhicArI bhAvoM ko puSTa karane vAle bhAvoM ko saMcArIbhAva kahate haiM'ratilabha zokakSa krodhotsAhI bhayaM tathA / jugupsA vismayazvarathamaSTau prokAH kSamo'pi ca // 2 // zRGgAravIrakaruNahAsyAdbhutabhayAnakAH / raudrabIbhatsa zAntAzca navaite nizcitA budhaiH // 3 // esenaba rasAH zRGgArAdaSaH / navAnAM rasAnAmekaikaH sthAyIbhAvaH pRthak pRthak / zraGgAra, vIra, karuNa, hAsya, adbhuta, bhayAnaka, vaudra, bIbhatsa aura zAmta ye nava rasa AcAryoM ke dvArA batalAye gaye haiM // 3 // te cAmI ratirhAsazca zokaJca krodhotsAhabhayaM tathA / jugupsA vismayazamAH sthAyibhAvAH prakIrtitAH // 4 // abhI krameNa natra sthAyino bhAvAH zRGgArahAsyaka raudravIrabhayAnaka vIbhatsAdbhutazAntAH krameNa nava rasA zeyAH / vizeSaiga mAvayanyutpAdayanti rasamiti vibhAvAH strovasantIthAnAdayaH utpattikAraNAni / ebhyaH zRGgArotyattirityarthaH / vimASo rasakAraNam / tathA-anubhUyate lakSyate rasa ebhirityanubhAvAH kampasvedamukhavikAraneokhA sAdayaH / rasotpachI satyAM pazcAzce bhAvA jAyante te'nubhAvA jJeyAH / tathA sAvika bhAvAH stambhasvedaromAJcAkhyA aSTau samavagantavyAH / tathA vyabhicAriNaH sahacAriNo mAtrA dhRtismRtimatyAdayaH / bhitribhAvairanubhAH sAttriyaM bhicAribhirutkarSamA ropyamANaH sthAyIbhAvo rasaH syAt / sthAyIbhAvaH zRGgArAdirasarUpeNa bhavati / pUrvoktAH sthAyino mAnA ratyAdayo vibhAvAdibhirvyaktIkRtAH santo rasAH zrArAdayo navApi bhavantItyarthaH // 4 // ( pUrvavarNita nava rasoM ke ) rati, hAsa, zoka, krodha, utsAha, bhaya, jugupsA, vismaya aura zama - kramazaH vayena sthAyibhAva ginAye gaye haiM // 4 // zRGgArasvarUpamAha-- jAyApatyomitho ratyAM vRttiH zRGgAra ucyate 1 saMyogo viprayogazcetyeSa ta dvividho mataH // 5. // tu jAyApatyoH kalabhartI rayAM prItya miyo vRddhiH parasparavarNanaM bhAra ucyate / eva zRGgAro vividho mataH / katham / saMyogo vipryogm| saMyuktayo dampatyoH sammo (mogAtmakaH kAraH viyuktastu vizvambhAtmakaH pAraH // 5 // Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 vAgbhaTAlaGkAraH / zrI aura puruSa ke paraspara prema ko zRGgAra kahate haiN| yaha zraGgAra do prakAra kA hotA hai- saMyogakAra aura vipralambhakAra // 5 // tau tayorbhavato vAcyau budhairyutaviyuktayoH / prakAzazca punareSa dvidhA mataH // 6 // pra to saMyogavipralammau tayorjAyApatyoH kramAdhuktaH viyutayoryudhairvAcyau bhavataH / punareSa zRGga raraso dvidhA mataH / pradhyunazca prakAzana / vizeSamayato zApayiSyAmaH // 6 // alaGkArAstrI una (strI aura puruSa ) ke milana ko saMyogazRGgAra aura una ( strI-puruSa ) ke viyoga ko vipralambhazvakAra kahate haiN| punaH kAra ke do bheda aura kiye gaye hai-prakaTa aura aprakaTa || 6 || atha zRGgArarasanAyakamAha - rUpasaubhAgyasampannaH kulInaH kuzalo vA / anuddhataH sUnRtagI: khyAto netAtra sadguNaH // 7 // atra zRGgAre netA nAyakaH kathitaH / kIdRzaH / rUpasaubhAgyayuktaH / rUpazabdena lAvaNyam / kulInaH sukulodbhavaH / kuzalaH sakalakalAkovidaH / yuvA caudane vartamAnaH / anuddhataH saumyAkRtikriyaH / sUnutaH satyadA / saH ! 7 // yahA~ ( rasa meM) nAyaka hai vaha rUpa aura saubhAgya se sampanna, sAkuloTasa, ( kakSAoM meM ) daNa, saumya svabhAvavAlA, satya evaM madhura vANI bolanevAlA, sadguNI aura yuvaka hotA hai // 7 // ayaM ca vibudhairukto'nukUlo dakSiNaH zaThaH / 'vRSTazveti caturdhA syAnAyikA syAzraturvidhA // 8 // ayaM ca nAyako vibudhaizratuSauktaH / anukUko dakSiNaH zaThI dhRSTazveti / asya nAyakastha nAyikA catuvidhA svAt // 8 // vidvAnoM ne usa nAyaka ke cAra bheda isa prakAra kiye haiM- anukUla, dakSiNa, zaka aura ghRsstt| isI prakAra se nAyikAoM ke bhI cAra bheda haiM (jinakA ullekha Age kiyA jAyagA ) // 8 // - ayAnukUlAdInAM lakSaNAnyAda - anukUlalakSaNaM mAyA nIlI rAgo'nukUlaH syAdananyaramaNIrataH / dakSiNazcAnyacitto'pi thaH syAdavikRtaH striyAm // & // nIrAgo'nukUlo bhavati / yathA-nIkI gulI tasyA rAmro nIsarati / so'nukUlo nAyakaH paraM so'nyaramagIrato na syAt / anyasya vittaM yasya so'nyacittaH sa dakSiNo bhavati / koSTak / striyAmavikRtaH sapatnya vikAra mAraNasyAna kuTTanAdikaM na darzayatItyarthaH // 9 // Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pacamaH paricchedaH / . 101 'anukUla' nAyaka badda hai jo kisI anya strI meM Asaka na ho varan jisakA apanI strI meM anurAga 'nIla' ke sammAna pakSA ho / jo nAyaka anya strI meM Asaka hone para bhI apanI strI ke prati prema meM vikAra nahIM utpanna hone detA use 'dakSiNa' nAyaka kahate haiM // / 9 // 21166 priyaM vatyapriyaM tasyAH kurvanyo vikRtaH zaThaH / dhRSTo jJAtAparAdho'pi na vilamo'vamAnitaH / / 10 / / tathA yo vikRto vikAra mApannastasyAH svapalyA apriyaM kurvan priyaM vakti saThanAyakaH / yo tApi vilakSo na bhavati sa dhRSTanAyakaH // 20 // o paroza meM so apanI strI kA ahita karatA ho kintu usake sAmane par3ate hI ( use dikhAne ke vikAra utpakSa na hone zaMkara mIThI mIThI (banAvaTI) bAteM karatA hai use 'zaTa' nAyaka kahate haiN| aura 'Ta' nAyaka vaha hai jo ( parastrIgamamarUpa ) aparAdha prakaTa ho jAne se apanI strI ke dvArA apamAnita hone para bhI sRjita nahIM hotA // 10 // atha sAmAnyena catuvidhA striyamabhiSate - yathA kArarasasya nAmako yuvA pumAnprAkathitastasya nAyakasya puruSarUpasya nAyikApi caturvidhA bhavati / sAmAda anUDhA ca svakIyA ca parakIyA paNAGganA / triNiH svakIyA syAdanyAH kevalakAminaH / / 11 / / triyazcaturvidhAH / anUdA svakIyA parakIyA pathyAnA ca / zravargiNo dharmArthakAmayutasya svakIyA pariNItA svAt / bhanyA samUhAcAstisraH kAminI bhavanti // 11 // nAyikA cAra prakAra kI kahI gaI hai--anUkhA, svakIyA, parakIyA aura parAGganA / isameM jo svakIyA nAyikA hai vaha usa nAyaka kI hotI hai jo dharma, artha aura kAma kI icchA rakhatA hai; aura jo kevala kAmI nAyaka hote haiM unake hi amba (anUDhA, parakIyA aura parAGganA ) nAyikA haiM // 11 // AsAM khakSaNamAha anurakAnuraktena svayaM yA svIkRtA bhavet / sAnUdeti yathA rAjJo duSyantasya zakuntalA // / 12 / anuraktena nareNAnuraktA satI yA svIkRtA bhavati sAnUDhocyate / yathA- duSyantasya rAmaH zakuntalA nAyikA // 12 // zo ( avivAhitA) anurakA nApikA kisI Asaka nAyaka ke dvArA (binA gurujanoM kI AzA ke ) svayaM hI svIkAra kara kI jAya, use 'anutA' nAyikA kahate haiM / jisa prakAra rAjA duSyanta kI nAyikA vAkuntakA zrI // 12 // Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 vaagmdaalngkaarH| devatAgurusAkSyeNa svIkRtAsvIyanAyikA / amAvasyatigambhIraprakRtiH sacaritrabhRt / / 13 / / devatAgurusAkSyeNa svIkRtA svIyanAyikA svakIyA samavagantayA / sA kSamAvatI ati- / gambhIra prakRtiH sacaritrabhutpradhAnacaritravatI // 13 // jo samAzIla, aramanta gambhIra prakRtiyAlI, sacaritratA se yukta zrI devatA aura gurujanoM ko sAmAna kara svIkAra kI jAtI hai, use 'svakIyA nApikAra kahate haiM / / 13 // parakIyApyanUDheva vAcyabhedo'sti caanyoH| .. svayamapyatikAmaikA sakhyevaikA priyaM ghadet / / 14 / / parakImApi strI anUDheba vAcyA / paramanayoH parakIyAnUdayovAcyabhedo'sti na tApavizeSaH ko'pi / tathApi vizeSamAi-pakA parakIyA matikAmAlA satA svayamapi ki noTa, ekA nilIyA nyanatA sadA svayaM na bahet / tara kAmAkulA satI sasyaiva sakhIhAreNaiva priyaM vadet / / 14 / / 'parakIyA' mI 'amUhA' ke samAna hI hotI hai| una donoM meM kevala kahane bhara kA bheva hai| kintu eka (parakIyA) atyanta kAmAtura hokara svayaM hI nika vacoM se apane ( surati-abhilASArUpa) mAzaya ko prakaTa karatI hai aura dUsarI (anUlA ) apane Azaya ko sakhI ke dvArA hA vyAka karato hai // 15 // sAmAnyavanitA vezyA bhavatkapaTapaNtiA / na hi kazcipriyastasyA dAtAraM nAyakaM vinA / / 15 / / atha sAmAnyAnatA kapaTapaNDitA beDyA paNyAGganA bhavet / tasyA dAsAraM vinA nAyaka na hi kazcipriyo mavati / yo dAsA sa eva nAyakastAsA nAnyaH priya iti // 15 // chala-kapaTa meM catura vezyA 'parAmanA' kahalAtI hai| dhana dene vAle nAyaka ke zvasirika usa nAyikA ko aura koI bhI vyakti priya nahIM hotA // 5 // adha pRGgArastha kAzapracchannamaidRdayamAi sarvaprakAzamevaiSA yAti naaykmuddhtaa| . yAcyA pracchanna evAnyazlINAM priyasamAgamaH / / 16 // eSA paNyAGganIratA satA sarvaprakaTameva nAyakaM pati pAti / prakAzo rsH| anyatrINa priyasamAgamaH prazchanna eva mavati / eSa pracchanaH shRnggaarrsH| samAptaH saMbhogakAraH ||16|| yaha (vezyA) kAmAtura hokara sabake sAmane hI apane mAyaka ke pAsa carma jAtI hai| kintu anya (bamUDhA, svakIyA aura parakIpA) nApikAoM kA apane pripasama ke pAsa samAgama gupta hI paNita kiyA jAtA hai / / 16 // Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH pricchedH| vipakSammakAramAha pUrvAnurAgamAnAtmaprazAsakaruNAtmakaH / vipralambhazcaturza syAtpUrvapUrvo hyayaM guruH / / 17 / / pUrvAnurAgAtmako vipralammo mAnAsmako viprakammaH prabAsAtmako vipralambhaH karuNAmako vipralamma iti vipralammazvatu / ayaM vipralambhaH pUrvaH pUrvo shuruH| mAnArapUrvAnurAgoM guru. riyarthaH / / 17 // vipalamma RkAra cAra prakAra kA hotA hai-pUrvAnurAgAtmaka, mAnAramaka, pravAsAtmaka aura karuNAtmaka / imameM kramazaH pUrva prakAra kA viyoga uttarottara se zreSTha samajhA jAtA hai| jaise karuNAsmaka kI apekSA pravAsAtmaka, pravAsAtmaka kI apekSA mAnAtmaka aura mAnAtmaka kI apekSA pUrvAnurAgAramaka vipralAma usama mAnA jAtA hai // 17 // atha kameNateSA lakSaNAnyAha strIpuMsayonyAlokAdevollasitarAgayoH / jJeyaH pUrvAnurAgo'yamapUrNaspRhayordazA / / 18 // gAragonabAlolAna navaniyoH parApUyordazAvasthA / marya pUrvAnurAgavipralammaH zRGgAraH // 18 // prathama darzana (ayavA zravaNa) mAtra se hI jina strI-puruSoM meM paraspara anurAga upasa ho gayA ho, kintu jinakI samAgamAbhilASA abhI pUrI na huI ho una strI-puruSoM kI dazA ko pUrvAnurAga kahate haiM // 18 // . . mAno'nyaSanitAsaGgAdIyA vikRtirucyate / pravAsaH paradezasthe priye virahasambhavaH // 16 tathA pazyuranyavanivAsamArapasnyA yA yAvitirImmeyA vikAro mavati sa mAnAtmako viprkmmkaarH| tathA paradeza bhartari patnyA viraharsamavaH pravAsAtmako vipralammA kaarH|| 19 // priya ke anya strI meM prAsaka hone ke kAraNa Idhyaviza nAyikA ke hRdaya meM jo vikAra utpanna ho jAtA hai usI ko mAna kahate haiN| aura miya ke paradeza meM hone para jo viyoga utpana hotA hai usako pravAsa kahate haiM // 19 // syAdekatarapaJcatve dampatyoranuraktayoH / zRGgAraH karuNAkhyo'yaM vRttavarNana eva saH / / 20 // anukulayordampatyormAyApalyorekatarapaJcasve dayorefasara vinAze karuNAtmako viprlmmmkaarH| sa vRsavarNana ena bhavati / anye hAsyAbavAvayo rasA vRtte zloka vA sampUryanta / Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaabhittaalaa| ayaM tu prakArakaraNAkhyo tcavarNane sampUrNa prabandha bhavati / yathA rasivikhApa kumArasambhare / / __paraspara anurakta strI-puruSa meM kisI eka-sI athavA puruSa ke dehAvasAma ho jAne para karuNa nAra utpana hotA hai| (karama zAra) savarNana meM hI hotA hai (jaise ki 'kAdambarI' meM puNDarIka aura mahAzvetA kA dUdhAnta ) // 20 // zRgArarasaM satsambandhi cAnyadapi sarvamuktvA vIrAvIrasAnAnatra vIramAha utsAhAtmA bhavedvIrakhidhA dharmAjidAnataH / nAyako'tra bhavetsarvaiH mamAvyairavigato guNaiH // 21 // dauro rasa ussAzasmA mdti| satridhA-dharmAjidAnavaH dharmavIraH saMgrAmavIroM dAnavIra iti / atra vIrarase sarvaiH zlAghanIyaguNairadhigato nAyako bhavati // 21 // vIra rasa kA sthAyIbhAva 'utsAha hai; yaha (vIra rasa) tIna prakAra kA hotA hai-dharmavIra, yuddhavIra aura dAmavIra / yahA~ (vIra rasa kA) mAyaka sabhI prazaMsanIya guNoM se sampaka rahatA hai // 9 // karuNamA zokotthaH karuNo zeyastatra bhUpAtarodane / . vaivarNyamohanirvedapralApAzUNi kItayet // 22 // karuNo nAma rasa zokosthA zokAtmako chAtabhyaH / tatra rase bhUpAtarodane vaivarNyamoka nivapralApANi kIrtayet / bhUpAtI bhUmau muThana tathA rodanam , paivayaM vivarNamAvaH, moho maukhyam , nivedo viSAdaH, malAH prASTaM sapanam , maNi apAtaH / karuNarasa ele bhavanti bhAvAra / bhatoDa rase prave bhAvA vardhante || 22 / / soka se pratyakSa (athavA zoka sthAyIbhASa pALe) rasa ko karuNa kahate haiN| isa (kakSya pakSa) meM pRthvI para (palAda khAkara) giranA, kama, (mukha kA) pIlApana, mULa, vairAgya, pralApa aura abhuSoM kA varNana kiyA jAtA hai // 22 // vAsthamAi hAsamUlaH samAkhyAto hAsyanAmA raso budhaiH / ceSTAGgaveSakRtyAdvAcyo hAsyasya codbhavaH // 23 // hAsyanAmA raso uhA~samUlaH samAkhyAtaH / tasya hAsyarasalya sambhava utpattizceSTaraameSavaikalyAdati // 23 // 'hAsya' kA sthAyIbhAva hai sI; yaha (hAsya rasa) prAmaH peTA, RF aura berajanita vikAra se utpana hotA hai // 26 Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH paricchedaH / athocamamadhyamAdhamabhedena hAsyarasasvarUpamAha - kapolAkSikatolA samoSThe timransa uttamaH | madhyamAnAM vidIrNAsyaH so'varANAM sazabdakaH // 24 // kapolA kSitaulAsamoSTa tino mAtrA bhavati sa sattamaH / madhyamAnAM vidIprasUtAnano bhavati / sa ca hAsyaraso'varANAM nIcAnAM sazadako mahAzabdasahito bhavati // 24 // hAsya ke tIna bheda batalAye gaye haiM-sajamoM kI isI aisI hotI hai ki unake kapola aura netra to praphulita ho uThate haiM kintu unake oTha nahIM sune pAte ( ise mandasmita kahate hai ) / madhyama zreNI ke vyaktiyoM kI isI meM unakA mukha khula jAtA hai (jisase dA~ta dikhAI dene lagate haiM ); kintu nIca janoM kA hAsya yukta hotA hai (jise aTTahAsa kahate haiM ) // 14 // zraddhatamAda vismayAtmAdbhuto jJeyaH sa cAsambhAvyavastunaH / darzanAcchravaNAdvApi prANinAmupajAyate // 25 // adbhuta raso vismayaspAcibhAvAtmakaH / sa ca prANinAmasambhAvya vastunI darzanAcchracaNAdvA samupajAyate / etenAsya dvidhotpatirabhihitA // 25 // 105 adbhuta rasa kA sthAyIbhAva Acarya hai| vaha ( adbhuta ) rasa prANiyoM (ke hRdaya ) meM saba hotA hai jaba ve kisI asambhava vastu ko dekhate athavA sunate haiM // 25 // asva rasasya nimAbAdIndarzayati- tatra netravikAsaH syAtpulakaH sveda eva ca / niHspandanetratA sAdhusAdhutrAmAdvadA ca gIH // 26 // tatrAdbhutarase jAte trayovikAsaH syAt / romAdaramedau bhavataH / niHspanda netrattA savati / netrANi niHspandAni bhavanti / sAdhusAdhuvAgbhavati 1 gIgaMidA ca syAt // 26 // yahA~ ( adbhuta rasameM) netra vikasita ho jAte haiM, zarIra pulakita ho uThatA hai, pIkA bhA jAtA hai, netroM kI sphuraNA banda ho jAtI hai, ( dekhane vAle ke ) sukha se 'sAdhu sAdhu' kA zabda nikala par3atA hai aura vANI gadgada ho jAtI hai / bhayAnakamAi - bhayAnako bhavedbhItiprakRti ghauravastunaH / sa ca prAyeNa vanitAnIghAleSu zasyate // / 27 // ja Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAjatAgIra bhayAnako raso ghoravastudarzanAdbhavet / bhiitiprkRtimysvbhaavH| sa mayAnako rasaH prAyoga strISu nIceSu bALeSu prshsyte| maparaso myAvaNyamAnI nUnameseSvaiva zomate nAnyatrAsya dItiH // 27 // bhayAnaka kA sthAyIbhAva bhaya hai| vaha (bhaya) kisI bhayaGkara vasta ko dekhane se utpanna hosA hai| bhayAnaka rasa kA varNana prAyaH bI, nIca jana aura bAlakoM ke sambandha meM hI kiyA jAtA hai // 20 // idAnImasya vibhAvAdIndarzayati digAlokAsyazoSAGgakampagadgadasambhramAH / vAsavarNyamohAzca varNyante vicubairiha / / 28 / / asmAdbhayAnakAdele padArthA utpanna / ato'tra rase ete vyAvayante / ete ke / digAloko digdarzanam, mukhazoSaH, zarIrakampA, gaddA vANI, saMbhramaH, tathA prAsaH, SaNya vivarNabhAvaH, moho muuhtaa| sarvana muzcati bhayena / hAmI vaya'nte budhairmAvAH // 28 // vidvAnoM ne bhayAnaka rasa ke anubhAvoM kA varNana isa prakAra se kiyA hai-cArI mora dekhanA, muMha kA sUkhanA, (hAya-pA~dha Adi) kA kaoNpamA, vANI kA skhalana, sambhrAnti, bhaya, zarIra pIlA par3a jAnA aura bhUpA // 28 // . raudrarasamAha krodhAtmako bhavadrodraH krodhazcAriparAbhavAta / bhImavRttivedubhaH sAmarzastana nAyakaH / / 26 / / svAMsAghAtasvazaMsAtrotkSepa kudayastathA / atrArAtijanAkSepovRddhelanaM copavarNyate // 30 / / raudrarasaH koyAtmako bhavati / kopavAriparAjapAdbhavati / ariktpraajyaatrossH| yadA yo'riNA parAjAyate tadA tasya kroSo jAyata ityarthaH / tathA raudre bhImatikamA sAmarSoM naro nAyako bhavet // 20-30 // rauna rasa kA sthAyomAva koSa hai jo za dvArA tiraskRta hone para sarapaNa hotA hai| isa (rodarasa) kA mAyaka bhISaNa svabhAva vAlA, umra aura krodhI mAnA gayA hai / / 29 // raudra rasa ke anubhAva hai-apane kandhoM ko pITamA, AramazlAghA, anAdi kA kamA, kaTi kA TevA ho jAnA, zatruoM kI nindA aura maryAdA kA upabaMdhana karamA / / 30 // Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ PalmE -- pacamaH paricchedaH / zrImatsaH syAjugupsAtaH so'dhazravaNekSaNAt / niSThIvanAsyabhaGgAdi syAdatra mahatAM na ca // 31 // zrImatsorasI jugupsAbhAvaprabhavaH syAt / vimAbAdInasthoddizati / sa cAzravaNAda virUpapadArthAkarNanAt virUpaSastuno darzanA / niSThIvana kutsitAsyabhaGgAdi syAt tadbhAvasampannaH syAt / paraM mahatAmuttamAnAM niSThIvanAdayo mAtrA na prayoktabhyaH // 11 // 'zAntamAda kA sthAyIbhAva jugupsA hai| vaha agrAhma ( athavA glAni utpanna karane vAlI vastu ) ke dekhane-sunane se utpanna hotA hai| thUkanA aura mukhAdi ko vikRta karanA Adi isake anubhAva haiM; kintu ina ( thUkanA Adi ) anubhAvoM kA varNana uttama janoM ke sambandha meM nahIM kiyA jAtA // 31 // 107 samyagjJAnasamutthAnaH zAnto niHspRhanAyakaH / rAgadveSaparityAgAtsamyagjJAnasya codbhavaH / / 32 / / zAnto rasaH samyagvAnasamutyAno bhavati / asya zAntarasasya niHpar3I nAyako bhavati / zAntarasavAnniHspRhI bhavati / sa zAntaraso rAgadveSaparityAgAtsamyagjJAnasya sambhava utpattikAraNam / / 32 / / zama athavA tazva-jJAna se zAntarasa kI utpati hotI hai| zAmsarasa kA nAyaka (pupavanAdi kI ) icchAoM se rahita hotA hai| yathArtha jJAna kI utpatti rAgadveSAdi ke parityAga se ho hotI hai // 32 // doSairujjhitamAzritaM guNagaNaizcetazramaskAriNaM nAnAla kRtibhiH parItamabhito rItyA sphurantyA satAm | taistaistanmayatAM gataM navarasairAkalpakAlaM kavi svaSTAro ghaTayantu kAvyapuruSaM sArasvatAdhyAyinaH / / 33 / / sArasvatAdhyAyinaH kavistAra AkalpakArka kalpakAlaM yAvat kAvyapuruSaM ghaTayantu carayantu / kIdRk / vizeSaNAni sugamAni // 23 // Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAgbhaTAlAra! lATI hAsyarase prayoganipuNe ratiH prabandhe kRtA pAlAkI karuNA bhayAnakarase zAnte rase mAgabhI / goDI vIrarase ca raudrajarase vassomadezairavA . bImasAsutayoviMdarmaviSayA kArabhUte rase / / dvitripadA pAzAlI lATIyA paDatA vA yAvada / zavAH samAsavanto bhavati yathAzakti gauDIyA // prathamapadA patsomI tripadasamA cApi mAgaSI mavati / ubhagorapi vaidI murmurbhASaNaM kurute / / samAseSa shriivaagbhttaalkaarttiikaa| vAmaya ke abhyatA kapi, prajApati (mAnarthayAdi) chopI se rhis| (audAryAdi) guNoM se yuka, (upamAdi) bhaneka alamArI se mama meM camatkAra ko utpanna karane vAle, (vaivI Adi)rItiyoM se zobhita, ( zRddhArAdi)mavarasa ke kAraNa tammayatA ko prApta karAne vAle kAsyapuruSa kI vikAsa karama karate rahe // 26 // pacama parisale samAta 21166 samAptazcAyaM manyaH