Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
નમો અરિહંતાણં
નમો સિધ્ધાણં નમો આયરિયાણં નમો ઉવજઝાયાણં નમો લેએ સવ્વ સાહુર્ણ એસો પંચ નમુકકારો સલ્વ પાવપ્પણાસણો મંગલાણં ચ સવ્વસિં પઢમં હવઈ મંગલ
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
જિનાગમ પ્રકાશન યોજના પ. પૂ. આચાર્યશ્રી ઘાંસીલાલજી મહારાજ સાહેબ
કૃત વ્યાખ્યા સહિત DVD No. 2 (Gujarati Edition)
:: યોજનાના આયોજક ::
શ્રી ચંદ્ર પી. દોશી – પીએચ.ડી. website : www.jainagam.com
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
SHAVAIKA
DASHA
SHRI
SUTRA
PART :01
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ભાગ ૦૧
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
जैनाचार्य - जैनधर्म दिवाकर - पूज्यश्रीघासीलालवति - विरचितया आचारमणिमञ्जूषाख्यया व्याख्यया समलङ्कृतं
श्रीदशवैकालिकसूत्रम्
[ प्रथमो भागः अध्ययन १ - ५ ]
नियोजक:
संस्कृत - प्राकृतज्ञ - जैनागमनिष्णात प्रियव्याख्यानि - पं० मुनिश्री कन्हैयालालजी
महाराजः ।
*
प्रकाशकः
परमश्रद्धासंपन्न अ. सौ. पानकुंवरबाई धींगडमल्लजी कानुगा प्रदत्त द्रव्यसाहाय्येन श्रीअखिल - भारत - श्वेताम्बर - स्थानकवासिजैनशास्त्रोद्धार समितिः
प्रमुख श्रेष्ठि- श्री. शान्तिलाल मंगलदासभाई महोदयः
राजकोट.
तृतीय - आवृत्तिः
प्रति ५००
*
तृतीयं संस्करणम् - ५००
मूल्यम् रु. २५
वीर - संवत्
२५००
P
विक्रम संवत् इस्वी सन् १९७४
२०३१
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકાશક : પ્રાપ્તિ સ્થાન શ્રીઅ.ભાસ્થાનક્વાસી જૈન શાસ્ત્રોદ્ધાર સમિતિ ગ્રીન લેજ પાસે, રાજકોટ.
Published by : Shri Akhil Bharat S. S. Jain Shastrodhara Samiti, Garedia Kuva Road, RAJKOT, (Saurash tra), W. Ry, India
ये नाम केचिदिह नः प्रथयन्त्यवज्ञां, जानन्ति ते किमपि तान् प्रति नैष यत्नः । उत्पत्स्यतेऽस्ति मम कोऽपि समानधर्मा, कालोह्ययं निरवधिविपुला च पृथ्वी ॥१॥
हरिगीतच्छन्दः करते अवज्ञा जो हमारी यत्न ना उनके लिये । जो जानते हैं तत्त्व कुछ फिर यत्न ना उनके लिये ॥ जनमेगा मुझसा व्यक्ति ओई तत्व इससे पायगा । हैं काल निरवधि विपुलपृथ्वी ध्यान में यह लायगा ॥१॥
S
मुद्र:
ત્રીજી આવૃત્તિ ઃ મત ૫૦૦ વીર સંવત : ૨૫૦૦ વિક્રમ સંવત્ : ૨૦૩૧ ઈસ્વી સન : ૧૯૭૪
મહન્ત સ્વામી શ્રી ત્રિભુવન દાસજી શાસ્ત્રી
રામાનંદ પ્રિન્ટિંગ પ્રેસ કાંકરિયા રેડ અહમદાવાદ-૨૨
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી વર્ધમાન શ્રમણ સંઘના આચાર્યશ્રી પૂજય આત્મારામજી મહારાજશ્રીએ
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર માટે
આ
પે
લ
સમ્મતિપત્ર
ઉપરાંત પૂજ્ય શ્રીઘાસીલાલજી મહારાજનાં
બનાવેલાં બીજા સૂત્રો માટે તેઓશ્રીનાં મંતવ્યો
તે મ જ અન્ય મહાત્માઓ મહાસતીજીઓ, અદ્યતન પદ્ધતિવાળા કોલેજના પ્રોફેસર
તે મ જ
શાસ્ત્રજ્ઞ શ્રાવકોના અભિપ્રાયો ઠે. ગ્રીન લોજ પાસે ).
ગરેડીયા કુવા રોડ - શ્રી અખિલ ભારત છે. સ્થા. જૈન રાજકોટ: સૌરાષ્ટ્ર , શાસ્ત્રોદ્ધાર સમિતિ
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્વાધ્યાય માટે ખાસ સૂચના
આ સૂત્રના મૂલપાઠનો સ્વાધ્યાય દિવસ અને રાત્રિના પ્રથમ પ્રહરે તથા ચોથા પ્રહરે કરાય
છે.
(૨) પ્રાત:ઉષાકાળ, સન્યાકાળ, મધ્યાહ્ન, અને મધ્યરાત્રિમાં બે-બે ઘડી (૪૮ મિનિટ) વંચાય
નહીં, સૂર્યોદયથી પહેલાં ૨૪ મિનિટ અને સૂર્યોદયથી પછી ૨૪ મિનિટ એમ બે ઘડી સર્વત્ર સમજવું. માસિક ધર્મવાળાં સ્ત્રીથી વંચાય નહીં તેમજ તેની સામે પણ વંચાય નહીં. જ્યાં આ સ્ત્રીઓ
ન હોય તે ઓરડામાં બેસીને વાંચી શકાય. (૪) નીચે લખેલા ૩૨ અસ્વાધ્યાય પ્રસંગે વંચાય નહીં. (૧) આકાશ સંબંધી ૧૦ અસ્વાધ્યાય કાલ. (૧) ઉલ્કાપાત–મોટા તારા ખરે ત્યારે ૧ પ્રહર (ત્રણ કલાક સ્વાધ્યાય ન
થાય.) (૨) દિગ્દાહ–કોઈ દિશામાં અતિશય લાલવર્ણ હોય અથવા કોઈ દિશામાં
મોટી આગ લગી હોય તો સ્વાધ્યાય ન થાય. ગર્જારવ –વાદળાંનો ભયંકર ગર્જારવ સંભળાય. ગાજવીજ ઘણી જણાય તો ૨ પ્રહર (છ કલાક) સ્વાધ્યાય ન થાય. નિર્ધાત–આકાશમાં કોઈ વ્યંતરાદિ દેવકૃત ઘોરગર્જના થઈ હોય, અથવા વાદળો સાથે વીજળીના કડાકા બોલે ત્યારે આઠ પ્રહર સુધી સ્વાધ્યાય ના
થાય. (૫) વિદ્યુત—વિજળી ચમકવા પર એક પ્રહર સ્વાધ્યાય ન થા. (૬) ચૂપક–શુક્લપક્ષની એકમ, બીજ અને ત્રીજના દિવસે સંધ્યાની પ્રભા
અને ચંદ્રપ્રભા મળે તો તેને ચૂપક કહેવાય. આ પ્રમાણે ચૂપક હોય ત્યારે
રાત્રિમાં પ્રથમ ૧ પ્રહર સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૭) યક્ષાદીત-કોઈ દિશામાં વીજળી ચમકવા જેવો જે પ્રકાશ થાય તેને
યક્ષાદીપ્ત કહેવાય. ત્યારે સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૮) ઘુમિક કૃષ્ણ-કારતકથી મહા માસ સુધી ધૂમાડાના રંગની જે સૂક્ષ્મ જલ
જેવી ધૂમ્મસ પડે છે તેને ધૂમિકાકૃષ્ણ કહેવાય છે. તેવી ધૂમ્મસ હોય ત્યારે
સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૯) મહિકાશ્વેત–શીતકાળમાં શ્વેતવર્ણવાળી સૂક્ષ્મ જલરૂપી જે ધુમ્મસ પડે છે.
તે મહિકાશ્વેત છે ત્યારે સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૧૦) રજઉદ્દઘાત–ચારે દિશામાં પવનથી બહુ ધૂળ ઉડે. અને સૂર્ય ઢંકાઈ જાય.
તે રજઉદ્દાત કહેવાય. ત્યારે સ્વાધ્યાય ન કરવો.
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨) ઔદારિક શરીર સંબંધી ૧૦ અસ્વાધ્યાય (૧૧-૧૨-૧૩) હાડકાં-માંસ અને રૂધિર આ ત્રણ વસ્તુ અગ્નિથી સર્વથા બળી ન
જાય, પાણીથી ધોવાઈ ન જાય અને સામે દેખાય તો ત્યારે સ્વાધ્યાય ન
કરવો. ફૂટેલું ઇંડુ હોય તો અસ્વાધ્યાય. (૧૪) મળ-મૂત્ર—સામે દેખાય, તેની દુર્ગધ આવે ત્યાં સુધી અસ્વાધ્યાય. (૧૫) સ્મશાન—આ ભૂમિની ચારે બાજુ ૧૦૦/૧૦૦ હાથ અસ્વાધ્યાય. (૧૬) ચંદ્રગ્રહણ–જ્યારે ચંદ્રગ્રહણ થાય ત્યારે જઘન્યથી ૮ મુહૂર્ત અને
ઉત્કૃષ્ટથી ૧૨ મુહૂર્ત અસ્વાધ્યાય જાણવો. (૧૭) સૂર્યગ્રહણ—જ્યારે સૂર્યગ્રહણ થાય ત્યારે જઘન્યથી ૧૨ મુહૂર્ત અને
ઉત્કૃષ્ટથી ૧૬ મુહૂર્ત અસ્વાધ્યાય જાણવો. (૧૮) રાજવ્યગ્રત–નજીકની ભૂમિમાં રાજાઓની પરસ્પર લડાઈ થતી હોય
ત્યારે, તથા લડાઈ શાન્ત થયા પછી ૧ દિવસ-રાત સુધી સ્વાધ્યાય ન
કરવો. (૧૯) પતન–કોઈ મોટા રાજાનું અથવા રાષ્ટ્રપુરુષનું મૃત્યુ થાય તો તેનો
અગ્નિસંસ્કાર ન થાય ત્યાં સુધી સ્વાધ્યાય કરવો નહીં તથા નવાની
નિમણુંક ન થાય ત્યાં સુધી ઊંચા અવાજે સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૨૦) ઔદારિક શરીર–ઉપાશ્રયની અંદર અથવા ૧૦૦-૧૦૦ હાથ સુધી
ભૂમિ ઉપર બહાર પંચેન્દ્રિયજીવનું મૃતશરીર પડ્યું હોય તો તે નિર્જીવ
શરીર હોય ત્યાં સુધી સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૨૧થી ૨૮) ચાર મહોત્સવ અને ચાર પ્રતિપદા–આષાઢ પૂર્ણિમા,
(ભૂતમહોત્સવ), આસો પૂર્ણિમા (ઇન્દ્ર મહોત્સવ), કાર્તિક પૂર્ણિમા (સ્કંધ મહોત્સવ), ચૈત્રી પૂર્ણિમા (યક્ષમહોત્સવ, આ ચાર મહોત્સવની પૂર્ણિમાઓ તથા તે ચાર પછીની કૃષ્ણપક્ષની ચાર પ્રતિપદા (એકમ) એમ
આઠ દિવસ સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૨૯થી ૩૦) પ્રાતઃકાલે અને સભ્યાકાળે દિશાઓ લાલકલરની રહે ત્યાં સુધી
અર્થાત સૂર્યોદય અને સૂર્યાસ્તની પૂર્વે અને પછી એક-એક ઘડી સ્વાધ્યાય
ન કરવો. (૩૧થી ૩૨) મધ્ય દિવસ અને મધ્ય રાત્રિએ આગળ-પાછળ એક-એક ઘડી એમ
બે ઘડી સ્વાધ્યાય ન કરવો.
ઉપરોક્ત અસ્વાધ્યાય માટેના નિયમો મૂલપાઠના અસ્વાધ્યાય માટે છે. ગુજરાતી આદિ ભાષાંતર માટે આ નિયમો નથી. વિનય એ જ ધર્મનું મૂલ છે. તેથી આવા આવા વિકટ પ્રસંગોમાં ગુરુની અથવા વડીલની ઇચ્છાને આજ્ઞાને જ વધારે અનુસરવાનો ભાવ રાખવો.
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वाध्याय के प्रमुख नियम
(१)
(३)
इस सूत्र के मूल पाठ का स्वाध्याय दिन और रात्री के प्रथम प्रहर तथा चौथे प्रहर में किया जाता है। प्रात: ऊषा-काल, सन्ध्याकाल, मध्याह्न और मध्य रात्री में दो-दो घडी (४८ मिनिट) स्वाध्याय नहीं करना चाहिए, सूर्योदय से पहले २४ मिनिट और सूर्योदय के बाद २४ मिनिट, इस प्रकार दो घड़ी सभी जगह समझना चाहिए। मासिक धर्मवाली स्त्रियों को स्वाध्याय नहीं करना चाहिए, इसी प्रकार उनके सामने बैठकर भी स्वाध्याय नहीं करना चाहिए, जहाँ ये स्त्रियाँ न हों उस स्थान या कक्ष में बैठकर स्वाध्याय किया जा सकता है। नीचे लिखे हुए ३२ अस्वाध्याय-प्रसंगो में वाँचना नहीं चाहिए(१) आकाश सम्बन्धी १० अस्वाध्यायकाल (१) उल्कापात-बड़ा तारा टूटे उस समय १ प्रहर (तीन घण्टे) तक स्वाध्याय
नहीं करना चाहिए । (२) दिग्दाह—किसी दिशा में अधिक लाल रंग हो अथवा किसी दिशा में आग
लगी हो तो स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । गर्जारव-बादलों की भयंकर गडगडाहट की आवाज सुनाई देती हो, बिजली अधिक होती हो तो २ प्रहर (छ घण्टे) तक स्वाध्याय नहीं करना
चाहिए। निर्घात–आकाश में कोई व्यन्तरादि देवकृत घोर गर्जना हुई हो अथवा बादलों के साथ बिजली के कडाके की आवाज हो तब आठ प्रहर तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । विद्युत—बिजली चमकने पर एक प्रहर तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए
यूपक-शुक्ल पक्ष की प्रथमा, द्वितीया और तृतीया के दिनो में सन्ध्या की प्रभा और चन्द्रप्रभा का मिलान हो तो उसे यूपक कहा जाता है। इस प्रकार यूपक हो उस समय रात्री में प्रथमा १ प्रहर स्वाध्याय नहीं करना चाहिए
(८)
यक्षादीप्त—यदि किसी दिशा में बिजली चमकने जैसा प्रकाश हो तो उसे यक्षादीप्त कहते हैं, उस समय स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । धूमिका कृष्ण-कार्तिक से माघ मास तक धुंए के रंग की तरह सूक्ष्म जल के जैसी धूमस (कोहरा) पड़ता है उसे धूमिका कृष्ण कहा जाता है इस प्रकार की धूमस हो उस समय स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
(२)
महिकाश्वेत—शीतकाल में श्वेत वर्णवाली सूक्ष्म जलरूपी जो धूमस पड़ती है वह महिकाश्वेत कहलाती है, उस समय स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । (१०) रजोद्घात—चारों दिशाओं में तेज हवा के साथ बहुत धूल उडती हो और सूर्य ढँक गया हो तो रजोद्घात कहलाता है, उस समय स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
(९)
ऐतिहासिक शरीर सम्बन्धी १० अस्वाध्याय —
(११,१२,१३) हाड-मांस और रुधिर ये तीन वस्तुएँ जब तक अग्नि से सर्वथा जल न जाएँ, पानी से धुल न जाएँ और यदि सामने दिखाई दें तो स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । फूटा हुआ अण्डा भी हो तो भी अस्वाध्याय होता है ।
(१४)
(१५)
(१६)
मल-मूत्र – सामने दिखाई हेता हो, उसकी दुर्गन्ध आती हो तब-तक अस्वाध्याय होता है ।
I
श्मशान — इस भूमि के चारों तरफ १०० - १०० हाथ तक अस्वाध्याय होता है ।
(१९)
चन्द्रग्रहण—जब चन्द्रग्रहण होता है तब जघन्य से ८ मुहूर्त और उत्कृष्ट से १२ मुहूर्त तक अस्वाध्याय समझना चाहिए |
(१७) सूर्यग्रहण – जब सूर्यग्रहण हो तब जघन्य से १२ मुहूर्त और उत्कृष्ट से १६ मुहूर्त तक अस्वाध्याय समझना चाहिए ।
(१८) राजव्युद्गत — नजदीक की भूमि पर राजाओं की परस्पर लड़ाई चलती हो, उस समय तथा लड़ाई शान्त होने के बाद एक दिन-रात तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
पतन — कोई बड़े राजा का अथवा राष्ट्रपुरुष का देहान्त हुआ हो तो अग्निसंस्कार न हो तब तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए तथा उसके स्थान पर जब तक दूसरे व्यक्ति की नई नियुक्ति न हो तब तक ऊंची आवाज में स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
(२०) औदारिक शरीर — उपाश्रय के अन्दर अथवा १०० - १०० हाथ तक भूमि पर उपाश्रय के बाहर भी पञ्चेन्द्रिय जीव का मृत शरीर पड़ा हो तो जब तक वह निर्जीव शरी वहाँ पड़ा रहे तब तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
(२१ से २८) चार महोत्सव और चार प्रतिपदा - आषाढ़ी पूर्णिमा ( भूत महोत्सव), आसो पूर्णिमा (इन्द्रिय महोत्सव), कार्तिक पूर्णिमा ( स्कन्ध महोत्सव), चैत्र पूर्णिमा (यक्ष महोत्सव) इन चार महोत्सवों की पूर्णिमाओं तथा उससे पीछे की चार, कृष्ण पक्ष की चार प्रतिपदा (ऐकम) इस प्रकार आठ दिनों तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
(२९ से ३०) प्रातःकाल और सन्ध्याकाल में दिशाएँ लाल रंग की दिखाई दें तब
तक अर्थात् सूर्योदय और सूर्यास्त के पहले और बाद में एक-एक घड़ी
स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । (३१ से ३२) मध्य दिवस और मध्य रात्री के आगे-पीछे एक-एक घड़ी इस प्रकार
दो घड़ी स्वाध्याय नहीं करना चाहिए। उपरोक्त अस्वाध्याय सम्बन्धी नियम मूल पाठ के अस्वाध्याय हेतु हैं, गुजराती आदि भाषान्तर हेतु ये नियम नहीं है । विनय ही धर्म का मूल है तथा ऐसे विकट प्रसंगों में गुरू की अथवा बड़ों की इच्छा एवं आज्ञाओं का अधिक पालन करने का भाव रखना चाहिए ।
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री Eशवैठालिठ सूत्र डी
विषयानुभशिष्ठा
अनु. विषय
पाना नं.
प्रथभअध्ययन
१ भंगला या धर्मभहिभा २ अहिंसा छा स्व३५ उ संयम छा स्वस्थ मेवं भुजवसिष्ठा छा संभंधि विचार ४ तप डेलेटों छा नि३पारा ५ गोयरी विधिमें अभर हा द्रष्टांत ६ भिक्षागृहा विषय शिष्यछी प्रतिज्ञा ७ साधुओं छा स्वस्थ ज्थन
दूसरा अध्ययन
V
८ श्राभाय में अधिकारी डा लक्षाश ८ त्यागी जास्व३५ ऽथन १० डाभराग डे घोषों छा विचार ૧૧ डाभराग निवारा हा उपाय १२ छोडे हुसे लोगों का पुनः अंगीठार उरने में सर्घष्ठा द्रष्टांत
राधभती द्वारा प्रतिसोध को प्राप्त हुआ रथनेभी छा संयभमें स्थिर भाव रहने से पु३षोत्तमत्व छी सिद्धि
U u 600 M
cu
૧૩
36
तीसरा अध्ययन
१४ मुनियों के आधार नि३पारा में महर्षियों के स्व३ध नि३था १५ (५२) सनायी ૧૬ शय्यातर विचार १७
वसति यायन विधि १८ शययातर हे घरमें प्याटप्य डी विधि १८ (५२) अनायी
४१ ૪૨ ४४ ४५
४६
४८
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनु. विषय
पाना नं.
२० अनायी त्यागी मुनि हा स्व३५ २१ उपसंहार अध्ययन सभाप्ति
यतुर्थ अध्ययन
Ꭴ
પ૧
५८
૨૫
ર૮.
७१ (૭૨
२२ प्रवयन संबंधी आप्तोपदेश २३ भगवत् शम्छा अर्थ तथा धट् छावनिहाय जास्व३५ २४ षट् छावनिहाय डेहंऽ परित्याग हा उपदेश
प्राशातिधाताहि पंयमप्रत सेवं रात्री लोन विरभारा २६ शिष्य हा महाव्रत स्वीकार २७ पृथ्विछायाहि षट्झाययतना छा स्व३प ज्थन
सयतना से हम इस प्राप्ति का ज्थन सेवं यतनावान छो
पापजन्धन न होने जा ऽथन ર૯ ज्ञान प्राप्ति हा उपाय ३० संयभज्ञ डा परियय उ१ पुश्य हा स्व३प मेवं छवों धर्भमन्ध स्व३प ज्थन
छोक्ष डा स्व३५ 33 पुयाटि ज्ञान से लोग हा विचार
लोग डे विचार से संयोगाधिका त्याग मेवं संवरधर्भ तथा
शुल घ्यान व लोस्व३५ छा ज्थन उप शैलेशीरा डा स्व३५ तथा अयोगी घ्यान जी सिद्धि और
जिद्धोंडे उर्ध्व स्व३धगभन छा ज्थन उ६ सुगति धर्म इस सि छोहुर्लभ सेवं डिस छो सुलभ है सहा ज्थन उ७ यारित्र छा महत्व सेवं अध्ययन छा उपसंहार
७3
WW ० ०
૩ર
७८
उ४
भोग
८२
८७
८८
co
पांयवा अध्ययन
3८ पांयवा अध्ययन छी अवतरठिा 3८ मधान गवेषा ही विधि ४० गोयरी में वित्त डी स्थिरता छा उपदेश ४१ गोयरी गभन ही विधि ४२ विषभ भार्गसे पाने में संयम विराधना हा संभव
WWW ०
८
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनु. विषय
पाना नं.
८3 ८४
८४
64
८4
VVVVV००
૧૦૩ ૧૦૪
પ૬
४३ गभनमें पृथ्वीडायष्ठी यतना रमने हा विचार ४४ अप्ठायाहिटी यतना छा विचार ४५ यतुर्थ भहाव्रत-ब्रह्मयर्थ यतना छा विचार
भार्ग गभनमें यतना हा विचार ४७ गोंयरीमें डायथेष्टा हा विचार ४८ गोयरीमें दुल (गृह) प्रवेशविधि छा विचार ४८ भिक्षा के लिये स्थितभुनिष्ठी छाययेष्टा छा विचार ५० गृहस्थ डे घर स्थित रहने छा विचार ५१ पाहिडार्यभे स्त्री डी उपस्थिति डा विद्यार ५२ संहराभे यतुर्भगी छा विचार 43 पुरः उर्भ छा ज्थन ५४ पश्चार्भा ज्थन
आहार गृहाशमें विवे वियार
शंडित-भुद्रित आहार गृहारा हा निषेध ५७ घानाहि लिये या पुश्यठे लिये उपस्थित आहार गृहाराजा
निषेध ५८ औद्योशिड्रीत्कृताहि आहार छा विचार ५८ निःशति आहार गृहरा ही आज्ञा
तेविराधनामें आहार गृहरा छा निषेध ६१ पूर्णभभार्ग में गभन हा निषेध ૬૨ भाताहत भिक्षाला निषेध ६ आहार गृह विवेठ विचार ६४ त्याश्य इलों के नाभोवेज ૬૫ पान गृहरा विधि ६६ हारमोपस्थितिमें गोयरीभे आहारविधि
आहार में आये मीसहिछा परिठवन डी विधि ६८ उपाश्रय में आ रही आहार पुरने छा ज्थन ६८ गोयरीमें अतियारों डी आलोयन विधि। ७० डायोत्सर्गभे यिन्तनप्रहार ७१ अन्यमुनियों छो आहार गृहाडे लिये प्रार्थनाष्ठा विचार ७२ माहारा उपभोगडी विधि ७3 भुधा हाता सेवं उपभोक्छा छा भोक्षगभन छा ज्थन
૧૦૪ ૧૦૬ ૧૦૮ ૧૦૮ ૧૦૯
૧૦૯ ૧૧૦
૧૧૦ ૧૧૧ ૧૧૨
६७
૧૧૩
૧૧૪ ૧૧૪
૧૧પ ૧૧૫ ૧૧૫ ૧૧૬
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनु. विषय
पाना नं.
पांचवें अध्ययन छाटूसरा देश
७५
૧૧૭ ११७ ૧૧૮ ૧૧૮ ૧૧૯
૧૧૯ ૧૨૦
८०
७४ अपर्याप्त आहार होने पर पुनगोंयरी गमन डी विधि
सभयडी भर्याघानुसार गोयरी गभन छा ज्थन ७६ गोयरी में क्षेत्र यतना छा ज्थन ७७ भिक्षा लिये गृह प्रवेश विधि ७८ पुष्य संस्पर्शहस्तसे भिक्षा लेने जा निषेध ७८ सयित्त हरितछाय गृहरा हा निषेध
सथित्त आहार पान सेने हा निषेध ८१ भिक्षायाभे विवेऽशील होने का ज्थन ८२ भिक्षाभे योरीडा निषेध सेवं योरी घोष ८३ भधधान जा निषेध ८४ भध सेवन उरनेवाले घोष डा ज्थन ८५ भधधान घोषों छा त्याग उरनेवाले डा गुण ८६ तधयोर डेटोंष ज्थन ८७ तपथोर ठो अनिष्ट इस प्राप्ति का ज्थन ८८ उपसंहार
૧૨૦ ૧૨૧ ૧૨૨
૧૨૩
૧૨૪ ૧૨૪ ૧૨૫ ૧૨૬
॥सभात ॥
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંગલાચરણ ધર્મમહિમા
ગુજરાતી-ભાષાનુવાદ. ધો મંગાઢ ઈત્યાદિ. જે નરક આદિ દુર્ગતિમાં પડતા પ્રાણીઓને બચાવે અને સ્વર્ગ મોક્ષ આદિ શુભ સ્થાનમાં પહોંચાડે તેને ધર્મ કહે છે.
કહ્યું પણ છે કે- “દુગતિમાં પડતા જીવેની રક્ષા કરે છે અને પછી તેમને શુભ ગતિમાં પહોંચાડે છે, તેથી તે ધર્મ કહેવાય છે. ” અર્થાત દુખેથી છોડાવીને પ્રાણીઓને અનંત સુખની પ્રાપ્તિ જે કરાવે છે, તે ધર્મ છે.
ધર્મ ઉત્કૃષ્ટ મંગલ છે, અહિંસા, સંયમ અને તપ, એ ત્રણ તેનાં લક્ષણ છે.
અહિંસા-હિંસાને ત્યાગ કરવો અર્થાત્ પ્રાણીઓના પ્રાણની રક્ષા કરવી અને તેમના પ્રાણની રક્ષા કરવાની ઈચ્છા રાખવી એ અહિંસા છે. હિંસાના અભાવને અહિંસા કહેવામાં આવે તે અહિંસા અભાવ-રૂપ થઈ જશે. અભાવ કોઈ કાર્યને પ્રતિ કારણ થઈ શકતું નથી, તેથી કરીને અહિંસાથી સ્વર્ગ મોક્ષની પ્રાપ્તિ નહિ થાય. એટલે અહિંસાને ભાવરૂપ (વસ્તરૂપ) માનવી જ ઉચિત છે. અને જે તે વસ્તુરૂપ છે, તે પ્રાણની રક્ષા કરવી એ અહિંસા શબ્દનો અર્થ સિદ્ધ થયો. જેએાજી ની રક્ષા કરવી-કરાવવી એને અહિંસા નથી માનતા તેઓ અહિંસાના યથાર્થ તત્વને જાણતા નથી.
ભગવાને પ્રશ્નવ્યાકરણના પ્રથમ સંવરદ્વારમાં કહ્યું છે કે- “બધા ની રક્ષા (મરતા જીને પિતે અથવા બીજાઓ દ્વારા બચાવવા) અને દયા (હખથી છોડાવવાની ઈચ્છા)ને માટે આ પ્રવચનને ઉપદેશ આપ્યો છે. ”
વાચસ્પત્ય મહાકાશમાં પણ કહ્યું છે કે-“હે ભૂમિસુરષ્ઠ ! પ્રયત્ન વડે પર પ્રાણીઓના કલેશનું નિવારણ કરવાને માટે હૃદયમાં જે ઈચછા ઉત્પન્ન થાય છે તેને દયા કહે છે. ” ના
સંથારગાઈનાની ટીકામાં કહ્યું છે કે- “એ દાન દાન નથી, એ ધ્યાન ધ્યાન નથી, એ જ્ઞાન જ્ઞાન નથી, એ તપ તપ નથી, એ દીક્ષા દીક્ષા નથી, અને એ ભિક્ષા ભિક્ષા નથી કે જ્યાં દયા નથી; અર્થાત્ દયારહિત બધી ક્રિયાઓ મિથ્યા એટલે નિષ્ફળ છે. ” ૨ |
ધર્મરત્નપ્રકરણમાં પણ કહ્યું છે કે –“ધર્મનું મૂળ દયા છે, દયાપૂર્વક કરેલી બધી ક્રિયાઓ સફળ થાય છે, તેથી જીનેન્દ્રના માર્ગમાં દયાવાન જે ધર્મને અધિકારી થઈ શકે છે. ” ૩
ઉક્ત કથનથી એ સ્પષ્ટ થઈ ગયું કે મરતા પ્રાણીને બચાવ એ પણ અહિંસા છે. ભગવતીસૂત્રના પંદરમા શતકમાં ભગવાન શ્રી ગૌતમને કહે છે કે –“હે ગૌતમ ! બાલતપવી વૈશ્યાયન દ્વારા કાઢવામાં આવેલી ઉણ તેજલેશ્યાના તેજને શીતલ તેજલેશ્યાથી શાંત કરીને; મંખલિપુત્ર ગોશાલકની ઉપર દયા કરવા માટે મેં તેને બચા. ”
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
અહીં એ સંદેહ થઈ શકે છે કે–જે બચાવવામાં ધર્મ થાય છે તે ભગવાને પિતાના સમવસરણમાં રહેલા સર્વાનુભૂતિ અને સુનક્ષત્ર નામના શિષ્યોને કેમ ન બચાવ્યા ?
એનું સમાધાન એ છે કે-ભગવાન સર્વજ્ઞ હતા, તેથી કોનું આયુષ્ય કેટલું અવશેષ રહ્યું છે અથવા સમાપ્ત થઈ ચૂકયું છે તે ભગવાન પોતાના નિર્મળ કેવળ જ્ઞાનથી જાણતા હતા. સર્વાનુભૂતિ અને સુનક્ષત્ર શિષ્યાનું વર્તમાન આયુષ્ય સમાપ્ત થઈ ચૂક્યું હતું.
પ્રશ્ન–જેમ વર્તમાન આયુષ્ય સમાપ્ત થવાથી કે કોઈને બચાવી શકતું નથી; તેમજ આયુષ્ય બાકી હોય તો કોઈ કોઈને પ્રાણરહિત પણ કરી શકતું નથી.
ઉત્તર–એવી શંકા કરવી જ ઉચિત નથી, કેમકે ત્રિષષ્ટિશલાકાપુરૂષ, દેવતા અને નારકીઓ સિવાય બીજા બધા પ્રાણીઓનું આયુષ્ય બાકી હોય તે પણ વિષ, શસ્ત્ર, આદિ કારણોથી તેમનું અકાળ મૃત્યુ પણ થઈ શકે છે. એ વાત શાસ્ત્રસિદ્ધ છે. એટલે આયુષ્યને સદ્ભાવ હોવા છતાં પણ પ્રાણોનું વ્યપરોપણ થઈ શકે છે.
વધારે વિસ્તાર નહિ કરવાના હેતુથી આ પ્રકરણને અહીં જ સમાપ્ત કરીએ છીએ. પ્રાણિપ્રાણરક્ષણ અને તેની ઈચ્છાને અહિંસા કહે છે એ સિદ્ધાન્ત થયે.
અહિંસા કા સ્વરૂપ
અહિંસા શબ્દમાં જે હિંસા શબ્દ છે એને અભિપ્રાય શું છે ? આ સંબંધમાં કહે છે– પ્રમાદને વશ થઈને પ્રાણને અતિપાત કરવો તે હિંસા છે.
(૧) મદ્ય, (૨) વિષય, (૩) કષાય, (૪) નિદ્રા અને (૫) વિકયા, એ ભેદે કરીને પ્રમાદ પાંચ પ્રકારનો છે. અથવા (૧) અજ્ઞાન, (૨) સંશય, (૩) વિપર્યય, (૪) રાગ (૫) દ્વેષ, (૬)
સ્મૃતિભ્રંશ, (૭) ગદુપ્રણિધાન, (૮) ધર્મને અનાદર, એ ભેદે કરીને પ્રમાદ આઠ પ્રકારનો છે
હિંસા ત્રણ પ્રકારની છે – (૧) વ્યહિંસા, (૨) ભાવહિંસા, અને (૩) ઉભયહિંસા.
(૧) દ્રવ્યહિસ—િઆત્માના પરિણામ વિશુદ્ધ હોવા છતાં અકસ્માત્ ઈચ્છા વિના જંતુઓની વિરાધના થઈ જાય તે દ્રવ્યહિંસા છે. જેમકે–આહાર વિહાર આદિમાં પ્રવૃત્ત, સમિતિ અને ગુણિને ધારણ કરવાવાળા મુનિએ જ્યારે એક પગ ઉપાડે ત્યારે ઉપાડેલા પગની નીચે કાંઈ ભયને લીધે અથવા બીજા કેઈ કારણથી કેઈ બેઇદ્રિય આદિ લઘુકાય
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવ અચાનક પગ નીચે આવી જાય, અને મુનિ એની રક્ષા કરવાનો પ્રયત્ન પણ કરી રહ્યા હેય, તે પણ અચાનક દબાઈ જવાથી વિરાધના થાય. આ પ્રકારની હિંસા, શરીરના ગની ચપલતાને સર્વથા દૂર કરવી અત્યંત કઠિન હોવાને કારણે વ્યવહારનયમાત્ર છે.
(૨) ભાવહિંસા–પ્રાણથી રહિત કરવાની ઈચ્છારૂપ આત્માનું અવિશુદ્ધ પરિણામ એ ભાવહિંસા કહેવાય છે.
જેમકે-મગર નામના એક જળચર પ્રાણીની ભમ્મર પર ચેખા જેવા બારીક શરીરવાળે એક તંદુલ નામને મત્સ્ય થાય છે. એ મત્સ્ય અંતર્મુહૂર્ત ગર્ભમાં રહીને જન્મ લે છે. તેનું આયુષ્ય અંતર્મુહૂર્ત જેટલું હોય છે. તે ગર્ભજ જીવ હોવાને લીધે તેને મન થાય છે. તે મગરની ભમ્મર પર બેઠે બેઠે મગરનું કૃત્ય જુએ છે કે આ મગર જળમાંના જીને ખાવાને માટે પહેલાં પિતાના મહેલમાં પાણીને ખેંચે છે, પછી પાણીના વેગથી આવેલી માછલી એને મોંમાં રોકીને જ્યારે પાણીને કાઢી નાખે છે, ત્યારે દાંતના છિદ્રો દ્વારા પાણીની સાથે સાથે ઘણી નાની નાની માછલીઓ બહાર નીકળી જાય છે. એ નીકળી જતી મા લીઓને જોઈને તંદુલ મત્સ્ય વિચારે છે કે આ મગરના દાંતનાં છિદ્રોની વાટે ઘણીય માછલીઓ બહાર નીકળી જાય છે, પરંતુ જે મારું શરીર મગરના જેટલું મોટું હેત તે હું એમાંથી એક પણ માછલીને બહાર નીકળવા ન દેત બધીયનું ભક્ષણ કરી જાત. = આ પ્રમાણે એ પરમ કલુષિત અધ્યવસાયરૂપ ભાવહિંસાથી તેત્રીસ સગરનું નરકાયુષ્ય બાંધીને અંતમું દૂતનું આયુષ્ય સમાપ્ત કરે છે અને તમતમા નામની સાતમી નરકમૃથિવીની અંદર નારકીપણે ઉત્પન્ન થાય છે.
અથવા જેમ-મંદ મંદ પ્રકાશમાં કેઈ હિંસકે દેરડાને સર્પ સમજીને કૂર પરિણામથી મા, અથવા મારવાનો પ્રયાસ કર્યો, તે તેમાં દેરડું અચેતન હેવાથી જે કે પ્રાણનું વ્યપરોપણ થયું નહીં, તે પણ આત્મામાં અશુદ્ધ પરિણામને ઉદય હોવો એ પણ ભાવહિંસા છે. આ હિંસાથી નિશ્ચિતપણે ચતુર્ગતિમાં પરિભ્રમણ કરનારાં કમેને બંધ થાય છે
(૩) ઉભયહિસા–અશુદ્ધ પરિણામેથી જીવને ઘાત કરવો એ ઉભયહિંસા છે; કેમકે એ હિંસામાં આત્માના અશુદ્ધ પરિણામ તથા પ્રાણને નાશ બને રહેલા હોય છે. જેમકેકઈ પારધી હરણને મારવાની ઈચ્છાથી બાણ છોડે છે અને એ રીતે હરણને પ્રાણને નાશ થઈ જાય છે.
સંયમ કા સ્વરૂપ એવં મુખવસિત્ર કા સંબંધિ વિચાર
સંયમ–સાવવગથી સમ્યફ પ્રકારે નિવૃત્ત થવું તેને સંયમ કહે છે. સંયમ સત્તર પ્રકારનું છે. સમવાયાંગના સત્તરમા સમવાયમાં તે પ્રકારે કહ્યા છે. (૧) પૃથિવીકાય સંયમ, (૨) અપકાસંયમ, (૩) તેજસ્કાયસંયમ, (૪) વાયુકાયસંયમ, (૫) વનસ્પતિકાયસંયમ, (૬) હીન્દ્રિયસંયમ, (૭) ત્રીન્દ્રિયસંયમ, (૮) ચતુરિન્દ્રિયસંયમ, (૯) પંચેન્દ્રિયસંયમ, (૧૦) અવકાયસંયમ (૧૧) પ્રેક્ષાસંયમ, (૧૨) ઉપેક્ષાસંયમ, (૧૩) અપહત્યસંયમ (પરિષ્ઠાપનાસંયમ), (૧૪) પ્રમાજનાસંયમ, (૧૫) મનઃ સંયમ, (૧૬) વાસંયમ, (૧૭) કાયસંયમ.
(૧) પૃથિવીકાયસંયમ-હાથ પગ ઇત્યાદિથી સચિત્ત પૃથિવીનું સંઘટન (સ્પર્શ) વગેરેને વર્જવુ.
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨) અકાયસંયમ——સચિત્ત જલનુ' સંઘટન આદિ ન કરવું
(૩) તેજસ્કાયસયમ—રાંધવું', રધાવવુ' વગેરે કાઈ પ્રયેાજનને માટે અગ્નિના સ ́ઘટન આદિને વવું.
(૪) વાયુકાયસ’યમ—વસ્ત્ર, પાત્ર, પંખા, ફ્રેંક ઇત્યાદિથી ઉત્પન્ન થએલા વાયુદ્વારા વાયુકાયની વિરાધના વજેવી.
વજ્ર, પાત્રા ઇત્યાદિને અયતનાપૂર્વક રાખવાથી, અયતનાપૂર્વક લેવાથી, ફેંકવાથી પાડવાથી, તથા વસ્ત્ર-પાત્ર-પ ંખા વગેરેને હલાવીને વાયુકાયની ઉદીરણા કરવાથી તથા ખેાલતી વખતે મુખના ઉના વાયુથી વાયુકાયની વિરાધના થાય છે.
(૫) વનસ્પતિકાયસંયમ—વૃક્ષ, લતા માદિ હરિતકાયના સંઘટન આદિથી નિવૃત્ત
થવુ.
(૬-૭-૮-૯) દ્વીન્દ્રિયાદિસંયમ—દ્વીન્દ્રિય, ત્રીન્દ્રિય, ચતુરિન્દ્રિય, અને પંચેન્દ્રિય જીવાનુ સર્વથા ઉપમાઁન ન કરવું, તે તે પ્રકારના સંયમ, અર્થાત્ દ્વીન્દ્રિયસયમ, ત્રીન્દ્રિય સયમ, ચતુરિન્દ્રિયજ્ઞ'યસ અને પંચેન્દ્રિયસ’યમ કહેવાય છે.
(૧૦) અજીવકાયસચમ—મૂલ્યવાન વસ્ત્ર પાત્ર આદિને ગ્રહણ ન કરવાં, તથા કલ્પે તેવાં જ વસ્ત્ર પાત્ર આદિને યતનાપૂર્વક લેવાં તથા રાખવાં.
(૧૧) પ્રેક્ષાસ યમ—વસતી, વસ્ત્ર, પાત્ર, પાટ, પાટલા ઈત્યાદિને યતનાપૂર્વક તથા વિધિસર પ્રતિલેખન કરવાં.
(૧૨) ઉપેક્ષાસ યમ—સંયમમાગ માં અનુકૂળ-પ્રતિકૂળ પરીષહેાથી કલેશના અનુભવ કરનારા, અથવા અસયમમાં પ્રવૃત્તિ કરનારા, સ્વપરના આત્માઓને સંયમના ગુરુ તથા અસંયમના દ્વેષ સમજાવીને પછી સયમમાર્ગોમાં પ્રવૃત્ત કરવા અથવા વસ્ત્ર—પાત્ર આદિના ઉપલેાગ કરતી વખતે એકવાર પ્રતિલેખન કરવું એ પ્રેક્ષાસંયમ છે, અને વારવાર ચારે માજુએથી પ્રતિલેખન કરવું એ ઉપેક્ષાસ યમ છે.
(૧૩) અપહૃત્ય (પરિક્ષાપના) સંયમ—યતનાપૂવ ક ઉચ્ચાર-પ્રસવણુને પરઢવવા
ત્યજવાં.
(૧૪) પ્રમાજ નાસયમ—યતનાપૂર્ણાંક વસતી વસ્ત્ર પાત્ર આદિને પૂજવાં (પ્રમાજ વાં). (૧૫) મનઃ સચમ—અકુશળ મનના નિરાધ કરીને કુશળ મનની પ્રવૃત્તિ કરવી, અર્થાત્ આત ધ્યાન અને રૌદ્રધ્યાનના ત્યાગ કરીને ધર્મધ્યાન તથા શુકલધ્યાનમાં મનને લગાડવું.
(૧૬) વચનસ’યમ—અશુભ વચનના ત્યાગ કરીને શુભ વચન ખેલવાં. (૧૭) કાયસ’યસ—અયતનાને ત્યજીને યતનાપૂર્વકજ કાયાની પ્રવૃતિ કરવી. સંયમના સત્તર ભેદ ખીજે પ્રકારે પણ થાય છે. જેમકે પ્રાણાતિપાત આદિ પાંચ આસ્રવેાનુ વિરમ (૫), પાંચ ઇન્દ્રિયાના ઇષ્ટ વિષયેમાં રાગ ન કરવા, અનિષ્ટ વિષયામાં દ્વેષ ન કરવા (૧૦), ઉદયમાં ન આવેલા ક્રોધ આદિ ચાર કષાયાના નિરોધ કરવા અને ઉત્ક્રયમાં આવેલાને નિષ્ફળ કરવા. જેમકે ક્રોધના ઉદય થતાં ક્ષમા રાખવી, માનના ઉદય થતાં માવભાવ રાખવા, માયાના ઉદય થતાં સરલતા રાખવી, અને લાભકષાયના ઉદ્ય થતાં નિર્ભ્રાલતા ધારણ કરવી (૧૪), જ્ઞાન આદિ ગુણાનું અપહરણ (નાશ) કરીને આત્માને રિદ્ર બનાવનારા મનદંડ, વચનદ ડ અને કાયદનો ત્યાગ કરવા (૧૭).
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
૪
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૂર્વે વાયુકાયસંયમમાં જે કહ્યું છે કે–ખુલ્લે મઢે બેલવામાં મુખમાંથી નીકળતા ગરમ વાયુ વડે વાયુકાયના જીવોની વિરાધના થાય છે. ત્યાં કેટલાક લોકોનું કહેવું એવું છે કે આત્મા ચાર સ્પર્શવાળા ભાષાવર્ગણના પુદ્ગલેને ગ્રહણ કરે છે અને ચાર સ્પર્શવાળા પુદ્ગલથી વાયુકાયની વિરાધના થઈ શકતી નથી. કેમકે વાયુકાયના જીવે પણ ચાર સ્પર્શ વાળા હોય છે. એમનું એ કથન અધૂરું છે. વરતુતઃ વાત એવી છે કે આત્મા ગ્રહણ તે ચાર સ્પશવાળા પુદ્ગલેનું જ કરે છે, કિન્તુ બોલતી વખતે તેજસ શરીરને ગ્રહણ કરીને જ ભાષાપુદ્ગલે નીકળે છે. તેજસ શરીરના સંબંધથી ભાષા-પુદ્ગલ આઠ સ્પર્શવાળા થઈ જાય છે, અને આઠ સ્પર્શવાળા થવાથી, તેનાથી વાયુકાય આદિની વિરાધના અવશ્ય થાય છે.
મુખવસ્ત્રિકાવિચાર જે મુખમાંથી નિકળનારા વાયુથી વાયુકાયની વિરાધના થાય છે, તે મુનિ વાયુકાયને સંયમ કેવી રીતે પાળી શકે છે ? એ પ્રશ્નનો ઉત્તર એ છે કે વાયુકાયના સંયમને માટે જ તીર્થકર ગણધર ભગવાને મુખત્રિકા ધારણ કરવાનું બતાવ્યું છે. શ્રીભગવતી સૂત્રના સોળમા શતકના બીજા ઉદ્દેશામાં મુખવસ્ત્રિકા વિનાના ઇદ્ર મહારાજના ભાષણને પણ ભગવાને સાવધ બતાવ્યું છે :-જોગમ' ઇત્યાદિ.
તાત્પર્ય એ છે કે મુખવસ્ત્રિકા ધારણ કર્યા વિના ભાષણ કરવાથી વાયુકાયની વિરાધના અનિવાર્ય છે, તેથી કરીને એ ભાષા સાવદ્ય છે. એનું વ્યાખ્યાન કરતાં અભયદેવ સૂરિ લખે છે કે “ saicક્ષતનવા માપ મતિ બન્યા તુ રાઘા ?” અર્થાત્ જીની રક્ષા થવાથી ભાષા નિરવધ થાય છે અને એથી ભિન્ન ( જીની ઘાત કરવાવાળી ) ભાષા સાવા હોય છે. મૂળ પાઠનાં જુહુમારા પાકિસ્તાન' પદને અર્થ એ છે કે મુખ પર વસ્ત્ર ન ધારણ કરીને જ્યાં વસ્ત્ર ધારણું નથી, ત્યાં ભાષા સાવદ્ય છે અને જ્યાં વસ્ત્ર ધારણ થાય છે ત્યાં ભાષા નિરવદ્ય છે. ભાષા મુખમાંથી નીકળે છે તેથી મુખ પર ધારણ કરવામાં આવનારૂં વસ્ત્ર “મુખવસ્ત્રિકા” કહેવાય છે.
મૂળમાં “શક કહેવાથી ઇન્દ્રને બોધ થઈ શકતું હતું, પરંતુ દેવેન્દ્ર અને દેવરાજ વિશેષણે એ સિદ્ધ કરે છે કે જે દિવ્ય શક્તિમાન હોવા છતાં પણ મુખવસ્ત્રિકા ન ધારણ કરવાથી એની ભાષા સાવધ થાય છે તે ઔદારિક-શરીરધારીઓની વાત જ શી ? એની ભાષા પણ જરૂર જ સાવદ્ય જ થાય.
એ મુખવસ્ત્રિકા વાયુકાય આદિના પ્રાણીઓની રક્ષાને માટે ઉપયોગી, મુખ પર બાંધવા ગ્ય મુખની બરાબર, દેરાસહિત આઠપુટવાળે વસ્ત્રને ખંડવિશેષ છે. અહીં સંગ્રહ ગાથાઓ છે—“વા ૦” ઈત્યાદિ
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
અર્થાત–વાયુકાય આદિની રક્ષાને માટે જે સદા મુખ પર બાંધવામાં આવે છે, તે દેરાસહિત આઠવુટવાળું વસ્ત્ર “મુખવસ્ત્રિકા” કહેવાય છે. (૧) એ મુખવસ્ત્રિકા મુખ-પ્રમાણ હોય છે. એ મુનિનું ચિહ્ન સર્વ સંયમનું કારણ તથા પ્રશસ્ત ભાવનાની વૃદ્ધિનું કારણ છે. (૨) વળી કહ્યું છે કે
મુખે બાંધી તે મુહપતી હેઠે પાટે ધારી, અતિ હેઠી દાઢી થઈ જતર ગળે નિવારી. (૧) એક કાને ધજ સમ કહી, ખંધે પછેડી ઠામ, કેડે બેસી કોથળી, નાવે પુણ્યને કામ.” (૨)
(શ્રાવક-ઋષભદાસ-કૃત “હિત-શિક્ષા-પાસ” પૃષ્ઠ ૩૮ પં. ૧૬) “સુલભ બધી જીવડા, માંડે નિજ ષટ્કર્મ. સાધુ જન મુખ મેંપતી બાંધી હૈ જિન-ધર્મ” (૧)
(હરિબલ-મચ્છી-રાસ–મુનિ લબ્ધિવિજય કૃત પૃષ્ઠ ૭૩, દોહા ૫) અહીં એવી આશંકા કરી શકાય છે કે જ્યારે બોલવાનું કામ પડે ત્યારે હાથમાં કપડું લઈને મોં ઢાંકી લેવાથી વાયુકાય આદિ જીવોની રક્ષા થઈ શકે છે. જ્યારે બોલયા ન હોઈએ, ત્યારે પણ મુખવસ્ત્રિકા બાંધી રાખવાથી શો લાભ છે ?
એને ઉત્તર એ છે કે કેવળ બોલતી વખતે જ મુખમાંથી હવા નીકળતી નથી કે જેથી હાથમાં વસ્ત્ર લઈને મોં ઢાંકી લેવાથી જીવની રક્ષા થઈ જાય. કિન્તુ દીર્ઘ શ્વાસોચ્છવાસ લેવાથી, બગાસું ખાવાથી, સ્વભાવથી અકસ્માત્ તથા નિદ્રાવસ્થામાં હે ખુલ્લું રહેવાથી પણ હવા નીકળે છે. તેથી હાં પર હાથ વડે વસ્ત્ર લગાડલાથી જીવોની સમ્યક પ્રકારે સર્વદા રક્ષા થઈ શકતી નથી. વસ્ત્રથી મોં ઢાંકીને સૂતેલી વ્યક્તિ ઉંઘમાં જ્યારે પાસુ બદલાવે છે ત્યારે વસ્ત્ર ખસી જાય છે. તે સમયે સૂફમ, વ્યાપિ અને સંપતિમ જીવ તથા સચિત્ત રજ આદિ મુખમાં જવાથી કેવી રીતે રોકાઈ શકે ? તથા દીર્ઘ શ્વાચ્છવાસથી થનારી વાયુકાયની વિરાધનાને કેવી રીતે પરિહાર થઈ શકે ? તેને રોકવાનો ઉપાય જશે છે. ? હેમચંદ્રાચાર્ય કહે છે કે “મુ ઝ૦” ઈત્યાદિ
અર્થાત-મુખવત્ર સંપતિમ જીવોની રક્ષા કરે છે, મુખથી નીકળતા ઉણુ વાયુ દ્વારા વિરાધિત થતા વાયુકાયના જીની રક્ષા કરે છે, તથા મુખમાં ધૂળ પેસવા દેતું નથી, તેથી તે ઉપગી છે.
શ્રીઉત્તરાધ્યયન સૂત્રના ત્રીજા ઉદેશની ટીકામાં કહ્યું છે કે “તથા સwતિમ ઈત્યાદિ અથ-સંપાતિમ, સૂક્ષમ અને વ્યાપી જાની રક્ષાને માટે મુખત્રિકા સમજવી જોઈએ” (૧)
ઘનિર્યુક્તિ ૭૧૨ મી ગાથામાં કહ્યું છે કે– ત્તમ ઇત્યાદિ. અર્થાત “સંપાતિમ જીવ. સચિત્ત રજ, તથા રેણુની રક્ષા કરવાને માટે મુખવાસ્ત્રિકાનું કથન કરે છે. અને જ્યારે વસતિની પ્રમાર્જન કરે ત્યારે નાક અને મુખ બેઉ બાંધ.”
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
અથ—અન્ય સમયમાં સિફ મુખ જ બાંધે, એ તાત્પર્યાથે થયે, અગર એ અર્થ નહીં કરવામાં આવે તે શ્રીભગવતીસૂત્ર આદિ અનેક આગમને વિરોધ અનિવાર્ય બનશે.
એવી જ રીતે પ્રવચનસારે દ્ધારની પર૩ મી ગાથામાં કહ્યું છે તથા પ્રકરણરત્નાકરના ત્રીજા ભાગમાં, અને શ્રીઉત્તરાધ્યયન સૂત્રનો કમલ સંયમપાધ્યાયરચિત સર્વાર્થ-સિદ્ધિ નામની ત્રીજા અધ્યયની ટીકામાં પણ એવું જ કહ્યું છે, એવી જ રીતે વિશેષાવશ્યક વૃદુવૃત્તિમાં પણ કહ્યું છે.
જેઓ મુખ પર મુખવઝિકા બાંધતા નથી, તેમના મતમાં આગમ-વિરોધ અનિવાર્ય છે. ભગવતીસૂત્ર ૨ શ. ૧ ઉ. માં સ્કઇંક અનગારના અનશન સમયમાં “
ર ઘુ ” ના પાઠની વિધિમાં કહ્યું છે-“પુરથા” ઈત્યાદિ.
એમાં વિચારણીય વિષય એ છે કે અંજલિ બાંધીને, બેઉ હાથ શિર પર ધારણ કરીને, પદ્માસન, લગાવીને, પૂર્વ દિશા તરફ મુખ કરીને બેઠેલા &દક અનગારે “નમોહ્યું ” પાઠનું ખુલ્લા મુખે કેવી રીતે ઉચ્ચારણ કર્યું ? કેમકે બેઉ હાથ માથા પર રાખેલા હતા. અને ખુલે મુખે તો મુનિ બેલે નહિ, કારણ કે એમ બેલવું શાસ્ત્રથી નિષિદ્ધ છે.
અન્તકૃતશાંગના ૬ વર્ગમાં “અતિમુલત' શીર્ષક પંદરમા અધ્યયનમાં કહ્યું છે “તા ' ઈત્યાદિ.
આ કથન મુજબ ભિક્ષાચરી (ગેચરી) ને માટે ગએલા શ્રી ગૌતમ સ્વામીએ એક હાથમાં ભિક્ષાનું પાત્ર લીધું હતું એ વાત સ્વયંસિદ્ધ છે અને બીજા હાથની આંગળી અતિમુક્ત કુમારે પકડી લીધી હતી. એ પ્રકારે જે શ્રી ગૌતમ સ્વામીના બેઉ હાથ રોકાઈ ગયા હતાં, તે તે વખતે હાથવડે મુખવસ્ત્રિકા મુખ પર કેવી રીતે રાખી હોય ? કિતુ સૂમ, વ્યાપી, સંપાતિમ છ તથા સચિત્ત રજને પ્રવેશ રેકવાને માટે એ સમયે પણ મુખવસ્ત્રિકાની આવશ્યક્તા હતી.
આવશ્યક-સત્રમાં “મિ માસમો ઘ૪ ઈત્યાદિ ક્ષમાશ્રમણદાન સૂત્રની વ્યાખ્યામાં વ્યાખ્યાકાર હરિભદ્રસૂરિએ પણ કહ્યું છે કે–“જય' ઇત્યાદિ.
અહીં બેઉ હાથમાં રહરણ લઈને એમ કહેતાં હરિભદ્રસૂરિએ એમ પ્રકટ કર્યું છે કે મુખ પર મુખત્રિકા બાંધવાની ભગવાનની આજ્ઞા છે. નહિ તે જે બેઉ હાથમાં રજોહરણ લઈ લીધે એટલે મુખ પર મુખવસ્વિકા ધારણ કરવાને માટે અન્ય ઉપાય અસંભવિત છે, અને ખુલે મુખે બેસવાથી ક્ષમાશ્રમણ આપવાનું જ વ્યર્થ બની જાય. સાધુઓએ ખુલે મુખે બોલવું એ શાસ્ત્રવિરૂદ્ધ છે, એ સંબંધમાં તે કેઈન વાધો નથી. બીજી વાત એ છે કે ક્ષમાશ્રમણદાનમાં હે ક્ષમાશ્રમણ એ સંબંધનને પ્રવેગ કહેલો છે. તેથી કરીને ગુરૂને પિતાની તરફ અભિમુખ કરવાને માટે વિશેષ–પ્રયન-પૂર્વક પણ ઉચ્ચારણ કરવાની જરૂર છે. અવ્યકત ભાષાથી સંબોધન કરવાનો સંભવ નથી. એ રીતે જે બીજા ઉપાયથી મુખ ન ઢાંકી શકાય તે ઉપર લખ્યા મુજબ જીની વિરાધના થયા વિના રહે નહિ. એ ઉપરાંત ક્ષમાશ્રમણદાનમાં ગુરૂની આજ્ઞાની પછી બોલ્યું જાય' એવું
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉચ્ચારણ મુખવસ્ત્રિકા ખાંધ્યા વિના થઈ શકતું નથી. અને એ સમયે હાથથી મુખવસ્ત્રિકા ધારણ કરવાનું સંભવિત નથી, કારણ કે બેઉ હાથ રજોહરણને ગ્રહણ કરીને કપાળે અડાડવાના હોય છે.
જ્ઞાતાધમ કથાંગ સૂત્રના ચૌક્રમા અધ્યયનમાં કહ્યું છે કે—તવ ન’ ઈત્યાદિ. અર્થાત્— પાટ્ટિલાનાં ઘરમાં સાધ્વીએ ભિક્ષાને માટે ગઈ. તેણે પેાતાના પિતને વશ કરવાને માટે એક સાધ્વીને ચચાગ અને મત્રયાગ આદિ ઉપાય પૂછ્યા. ત્યારે સાધ્વીએ તત્કાળ મેઉં કાને હાથ મૂકીને કહ્યુ—હૈ દેવાનુપ્રિયે ! અમે નિગ્ર થ અવિકા છીએ. તેમજ યાવતુ શુભ્રહ્મચારિણી છીએ. માવી વાત સાંભળવી પણ અમને પતી નથી તેા પછી ઉપદેશ આપવાની તે વાત જ શી ?’
અનુચિત વાત સાંભળતી વખતે લેાકેામાં પણ ઝટપટ હાથથી કાન ઢાંકવામાં આવે એવું જોવામાં આવે છે. એવી હાલતમાં બેઉ હાથથી એ કાન ઢાંકી લેતાં, મુખવસ્ત્રિકા ખાંધ્યાં વિના ઉત્તર આપવા યુક્ત નથી હાતા જો મુખવસ્ત્રિકા બાંધ્યા વિના ઉત્તર આપવામાં આવે તે વાયુકાય આદિ જીવાની વિરાધના અવશ્ય થાય.
સુખવસ્ત્રિકા મયા વિના ષટ્કાયની વિરાધનાના પરિહાર થઇ શક્તા નથી. મુખમાં સૂક્ષ્મ સચિત્ત રજને પ્રવેશ થવાથી પૃથ્વીકાયની વિરાધના થાય છે. (૧) વરસાદ પડતાં સચિત્ત જલકણા અકસ્માત્ મુખમાં જવાથી અથવા માઢામાં ઝાકળ જવાથી અકયની વિરાધના થાય છે (૨) અડુ-તહી' ઉડતી અગ્નિની ચિણગારી કદાચ મુખમાં પેસી જાય તા તેજસ્કાયની હિંસા થાય છે. (૩) મુખમાંથી નીકળતા ગરમ શ્વાસથી બાહ્ય વાયુકાયની વિરાધના થાય છે (૪) જ્યાં અકાય છે ત્યાં વનસ્પતિ કાયપણુ હોય છે' (સલ્થ શરું તથ્ય ) એપ્રમાણથી મુખમાં સચિત્ત જલ પડવાથી વનસ્પતિકાયની પણ વિરાધના થાય છે. (૫) તથા સપાતિમ, વ્યાપી અને સૂક્ષ્મ જીવા પેસી જવાથી ત્રસકાયની પણ વિરાધના થાય છે (૬), મુખવસ્ત્રિકા બાંધવામાં જે સાધુ પ્રમાદી હાય છે તેને ષટ્કાયની વિરાધના અવશ્ય થાય છે કેમકે ભગવાને ઉત્તરાધ્યયનસૂત્રમાં કહ્યુ છે કે-“પ્રતિલેખન કરતી વખતે જો સાધુ પરસ્પર વાર્તાલાપ કરે, દેશકથા આદિ કથા કરે, પચક્ખાણ કરાવે, પે। તે વાંચે અથવા વંચાવે તેા તે ષટ્કા ચના વિરાધક થાય છે” જો એમ છે તે જે મુખવસ્ત્રિકા માંધ્યા વગર રહે છે તેને પ્રમાદઢોષ અને પ્રમાદજન્ય ષટ્કાયની વિરાધનાના દોષ કેમ નહીં લાગે ? અર્થાત્ અવશ્ય લાગે, મુખવસ્ત્રિકા નહીં ખાંધવામાં આગમેમાં દોષ બતાવ્યા છે તે તે પહેલાં કહી ચુકયા છીએ.
એ પ્રકારે જેમ નાવમાં નાનું છિદ્ર પડવાથી તે ની આદિમાં ડૂબી જવાથી ભારે હાની થાય છે, નાની સરખી હીરા કણીનું ભક્ષણ કરવાથી પ્રાણનો નાશ થાય છે, વીંછી જરા કરડવાથી આખા શરીરમાં ભય'કર થા થાય છે, કાંટા યા તીરની નાની સરખી અણી કેમ
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
८
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
અંગમાં પેસી જવાથી અંગમાં પીડા થવા લાગે છે, આંખમાં નનું સરખું કશું પેસી જવાથી આંખમાં તકલીફ થાય છે, નાનું સરખું નાક કપાઈ જવાથી આખા શરીરની સુ ંદરતા નષ્ટ થઈ જાય છે, આધાકમ આદિ આહારનુ એક કણ પણ મળી જવાથી બધા આહાર પૂતિક્રમ દોષથી દૂષિત થઈ જાય છે. જિનવચનેમાં લગાર પણ સંદેહ કરવાથી સમસ્ત ચારિત્રના નાશ થઈ જાય છે, તેમ થાડો વખત પણ સુખવસ્ત્રિકા આંધવાની ઉપેક્ષા કરવાથી ષટ્કાયની વિરાધના થાય છે. તેથી ચાતુર્માસિક પ્રાયશ્ચિત લાગે છે, નિશીથસૂત્રના ખારમા ઉદ્દેશાના આઠમા સૂત્રથી બારમા સૂત્ર સુધીમાં કહ્યુ` છે કે ‘ને મિનલૂ' ઇત્યાદિ,
વળી નિશીથસૂત્રના ભાષ્યમાં ‘સયમાત’ નામના દ્વારમાં ઝાકળ આદિ અપ્લાયની યતના કરતી વખતે કહ્યું છે કે વાલત્તાળ॰' ઇત્યાદિ,
આથી સિદ્ધ થાય છે કે સાધુએના મુખ પર મુખવસ્ત્રિકા બાંધેલી હતી. આ કારણને લીધે જ ‘નોસંતરિયાવમાણંતિ' આ પદની ચૂર્ણિ કરતાં ચૂર્ણિકાકારે કહ્યું છે કે સાધુ ઈશારાથી ન સમજે અને ખેલવુ જ પડે તેા તે મુખવત્રિકાની અંદર જ યતનાથી ખેલે
વળી 'વિધિપ્રપા' નામના ગ્રન્થમાં પણ ચારિત્રનાં અતિચારાની શુદ્ધિના પ્રકરણમાં મુખવસ્ત્રિકા વગર ખેલવાના નિષેધ કર્યાં છે !
તથા-પૂર્વોક્ત રીતથી ષટ્કાયની વિરાધના કરનારને ભગવાનની “ષટકાયની વિરાધનાના ત્યાગ કરવા” આ આજ્ઞાનેા ભંગ કરવાના દેષ લાગે છે. આ દોષ લાગવાથી અવિધિનુ વિધાન, અવિધિ-વિધાનથી મિથ્યાત્વ, મિથ્યાત્વથી ચારિત્રની વિરાધના અને ચારિત્રની વિરાધનાથી દીર્ઘ સંસારિત્વની પ્રાપ્તિ થાય છે. એથી આજ્ઞાભંગનુ ગુરૂતર પ્રાયશ્ચિત લાગે છે. બૃહત્કપભાષ્યમાં કહ્યું છે—‘અવાદે' ઇત્યાદિ.
સમસ્ત ચારિત્ર ભગવાનની આજ્ઞામાં જ રહેલ છે. ભગવાનની આજ્ઞાના ભંગ થવાથી મૂળગુણ ઉત્તર ગુણ આદિ ખધું નષ્ટ થઇ જાય છે. તેથી આજ્ઞાભંગમાં ગુરૂતર પ્રાયશ્ચિત્ત આવે છે. એ રીતે સિદ્ધ થયું કે મુખ પર મુખવસ્ત્રિકા બાંધવી એવુ બધાં જૈનશાસ્ત્રામાં પ્રતિપાદન કરેલુ છે. એટલા માટે ભગવતી-સૂત્રના ‘સુજ્જુમાયંગળિનૂદિત્તાન' એ વાક્યના અથ એમ સમજવા જોઈએ કે ‘મુખવત્રિકાને ત્યાગ કરીને અર્થાત્ ન ખાંધીને.' એજ પ્રમાણે અધી જગ્યાએ સમજવું.
પ્રશ્ન-આચારાંગ-સૂત્રમાં ઉચ્છ્વાસ આદિ લેતી વખતે સુખ ઢાંકવાને ઉપદેશ આપ્યા છે. એથી એમ પ્રતીત થાય છે કે મુખવસ્ત્રિકા હાથમાં જ રાખવી જોઈએ, દ્વારાથી ખાંધવી જોઈ એ નહિ. અમુક અમુક સમયે જ જ્યારે ઉચ્છ્વાસ આદિ આવે ત્યારે જ નાક ચા સુખ ઢાંકી લેવુ. જોઈએ, દેારાથી મુખવસ્ત્રિકા ધારણ કરવી ઉચિત હાય તેા પછી પુન: મુખ ઢાંકવાના ઉપદેશ વ્યથ થઇ જશે.
ઉત્તર-એવા પ્રશ્ન કરવા અજ્ઞાનતા છે. આચારાંગ-સૂત્રના પાઠ એવા છે—
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
૯
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભિક્ષુ શ્વાસોચ્છવાસ લેતી વખતે, ઉધરસ ખાતી વખતે છીંકતી વખતે, બગાસું ખાતી વખતે, ઓડકાર ખાતી વખતે તથા અધેવાયુનો ત્યાગ કરતી વખતે, પહેલાં મુખ અથવા મળદ્વારને હાથથી ઢાંકીને પછી યતના પૂર્વક શ્વાસ યાવત્ અધેવાયુને ત્યાગ કરે.”
અહીં ‘શાણી (મુખ) શબ્દ લક્ષણોદ્વારા ઘાણને પણ બેધક છે. ઉલ્લાસમાળે વા નિરમા યા છીયમને ' એ પદે લક્ષણમાં તાત્પર્યનાં ગ્રાહી છે. આવાં શબ્દથી
કેવળ મુખને અર્થ લેવામાં આવે તે હાથથી મુખ ઢાંકી લેવા છતાં પણ નાકથી નીકળનાર ઉછુવાસ આદિની ચેતના થઈ શકતી નથી.
આ સૂત્રથી ઉશ્વાસ લેતી વખતે આમ્યક અને પોષક (મલદ્વાર) ને હાથથી ઢાંકી લેવું જોઈએ એમ ભગવાન બતાવે છે, છતાં પણ નામધારી પંડિત મુખવસ્ત્રિકાથી ઢાંકવું જોઈએ એ અર્થ કાઢે છે. એમને અમે પૂછીએ છીએ કે તમે હાથનો અર્થ મુખત્રિકા કરે છે, તે એ અર્થ થાય છે, યા લક્ષ્ય છે કે વ્યંગ્ય છે ? પહેલે પક્ષ તે બરાબર નથી કારણ કે અભિધા શક્તિના ગ્રાહક વ્યાકરણ છેષ આદિમાં એ અર્થ નથી મળતો. અમરકેષમાં હાથનાં ત્રણ નામ આપ્યાં છે. (૧) પંચશાખ, (૨) શય અને (૩) પાણિ. તેની વ્યાખ્યામાં બતાવ્યું છે કે શાખા જેવી પાંચ આંગળીઓ હોય છે તેથી તેને “પંચશાખ' કહે છે. એમાં બધી વસ્તુઓ સૂએ (રાખવામાં આવે છે તેથી તેને “શય કહે છે. તે વડે બધે લેણદેણુ વગેરેનો વહેવાર થાય છે તેથી એને “પાણિ કહે છે જો વહુ જ (૩૦ ૪ ૨૩૩) એ સૂત્રથી જ થાય છે અને સાથે પ્રત્યયન સુન્ન થાય છે. એવી વ્યુત્પત્તિ કરવાથી ને વાચક જ બને છે.
બીજો પક્ષ પણ (લક્ષ્ય અર્થ માન) બરાબર નથી. લક્ષ્ય અર્થે ત્યાં માનવામાં આવે છે કે જ્યાં મુખ્ય (શાબ્દિક) અર્થ લેવામાં કઈ પ્રકારની બાધા આવે. અહીં હાથથી ઢાંકીને એ અર્થ કરવામાં કઈ બાધા આવતી નથી, તેથી લક્ષણ થઈ શક્તી નથી, એટલે એ લય અર્થ પણ નથી.
ત્રીજો પક્ષ ( વ્યંગ્ય અર્થ માન) પણ બાધિત છે. જ્યારે પ્રધાન અર્થે લેવાથી એક હાથથી મળદ્વાર ઢાંકવું અને બીજા હાથે ના–મુખને ઢાંકવુ ચુકત છે તે વ્યંગ્યાથ (મુખવસ્ત્રિકાના તાત્પર્યની કલ્પના કરવી) અનાવશ્યક અને અનુચિત છે. અધોવાયુ નીકળતી વખતે જ કોઈને છીંક આવવા લાગે તે એ અધેવાયુથી વાસિત મુખવસ્ત્રિકાથી મુખ અને નાક ઢાંકવાં એ બિલકુલ અનુચિત છે. અને એ અનૌચિત્યને સૌ કઈ સમજી શકે છે.
જે પાણિ' શબ્દમાં અજહલક્ષણ વૃત્તિ માનીને, “પાણિ (હાથ) થી પાણિમાં સ્થિત મુખવત્રિકાને અર્થ લેશે તેપણું અનૌચિત્ય દોષ દૂર થઈ શકતા નથી. બીજી વાત એ છે કે મુખ અને મળદ્વાર ઢાંકવાનું પાણિરૂપ એકજ સાધન બતાવ્યું છે. જે એને અર્થ મુખવસ્ત્રિકા કરવામાં આવે તે જ્યારે એકી સાથે અધેવાયુ અને દીર્ઘ ઉચ્છવાસ આવશે ત્યારે એક જ મુખવસ્ત્રિકા મળદ્વાર પર લગાડવામાં આવશે કે મુખ પર ? અને જે સાથે જ છીંક પણ આવશે તે તે નાક પર કેવી રીતે લગાડવામાં આવશે ? કારણ કે એક મુખવસ્ત્રિકાથી એકી સાથે બધાં દ્વાર ઢાંકી શકાતાં નથી. તેથી જ રિત્તિ ” એવું ભગવાનનું વચન બરાબર બંધ બેસશે નહિ. જે એવું સમાધાન કરવા ઈચ્છે કે એક
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
૧૦
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
હાથની મુહપત્તિથી મુખ અને બીજા હાથના પાયુવસ્ત્રથી મળદ્વાર ઢાંકી લેવાશે, તે તે ખરાખર નથી, કારણ કે સતતિન્યાયથી એવી કલ્પના કરવી શકય નથી.
અધાવાયુ અને છીંક આÊ એકીસાથે ન હાય તા પણ અધાવાયુની ચતના કરનારા વસ્ત્રને મુખવસ્ત્રિકા કહેવી એ માટી ભૂલ છે, કારણ કે સુખ અને મળદ્વાર એક ચીજ નથી. બેઉ અલગ અલગ છે. જો ખુલ્લે મુખે ખેલવાનું તાત્પય હાય તે ત્ત્પિત્તિત્તા શબ્દમાં ft ઉપસગ વ્યથ થઈ જશે કારણ કે અવ ઉપસર્ગ પૂર્ણાંક ધાતુથી પણ ચપ્ પ્રત્યય થાય છે.
‘ઢાંકેલાને ફરીથી ઢાંકવુ એ વૃથા છે, તેથી ઢાંકયા વગનાને ઢાંકવાને માટે આ ઉપદેશ આપ્યા છે.'—જો હાથમાં મુહુપત્તી રાખનાર એમ કહેશે તે એમ સિદ્ધ થશે કે એનુ મળદ્વાર સદા અનાવૃત ( ઉઘાડું) રહે છે. નહિ તે આવ્રતને ફરી આવરણ કરવાના ઉપદેશ વ્યથ બની જશે, તેથી કરી ત્રાસરું વા પોચા પાળિના પરિવેદિત્તા' એ ભગવદ્ વાકયના એવા અથ કાઢવા કે મુખવસ્ત્રિકા હાથમાં જ રાખવી જોઈએ, દારાથી સુખ પર બાંધવી ન જોઈ એ' એવી કલ્પના કરવી એ સાહસમાત્ર છે,
અમારે મતે સૂક્ષ્મ, બ્યાપી, સપાતિમ તથા વાયુકાય આદિ જીવાની વિરાધનાથી અચવાને માટે મુખવસ્ત્રિકા ખાંધી હાવા છતાં ઉચ્છ્વાસ આદિને સમયે મુખથી નીકળતા વાયુના વેગથી મુખવસ્ત્રિકા ખસી જવાની સભાવના રહે છે. તેથી એ સંભાવનાને દૂર કરવાને માટે મુખસ્ત્રિકાથી ઢાંકેલા મુખને પણ હાથથી ઢાંકવાની આવશ્યકતા છે. એજ રીઅે ચાલપટ્ટ હાવા છતાં પણું અધેવાયુના વિષયમાં સમજવું. ઉચ્છ્વાસ આદિ જો એકી સાથે જ થાય તે એક હાથથી સુખ અને નાક ઢાંકી લેવાં અને બીજા હાથથી અધેાવાયુની
યતના કરવી.
પાળિળા એ કે એકવચન છે તેપણ પાણિત્વ જાતિમાં અન્વય થવાથી બેઉ હાથનેા એધક થાય છે તેથી અમારે મતે તે શબ્દ અનુકૂળજ છે.
અહીં જઈ શબ્દના મુખ્ય અર્થમાં ખાધા નથી તેથી લક્ષણા પણુ માનવા ચેગ્ય નથી, કારણ કે લક્ષણા ત્યાં થાય છે કે જ્યાં મુખ્ય અર્થમાં બાધા ખાવતી હૈાય તેથી કરીને ઉકત સૂક્ષ્મ, ન્યાસી વગેરે વિવિધ જીવાની વિરાધનાથી ખચાને માટે સદૈવ દ્વારા સાથે મુખવસ્ત્રિકા બાંધવી એ સૂત્રથી વિરૂદ્ધ નથી, પરન્તુ પરિવેદિત્તા અહીં દ. ઉસના પ્રત્યેાગથી સ્પષ્ટ થાય છે કે મહાવીર પ્રભુએ મુહપત્તિથી પિહિત (ઢાંકેલા) મુખને પુનઃ ઢાંકુવાનું પ્રતિપાદિત કર્યું છે.
કોઈ ટાઈ એમ કહે છે કે વિપાકસૂત્રમાંમૃ ગાપુત્રના અધ્યયનમાં લખ્યું છેકે-‘તપ ñ સા’ ઇત્યાદિ. એના માશય એ છે કે મૃગાદેવી જ્યારે મૃગાપુત્રને આહાર દેવાને માટે ભેાંયરાનાં માડ ખેાલવા લાગી ત્યારે નાકમાં દુર્ગંધ આવતી નિવારવાને માટે ચાર પડવાળું વસ્ત્ર મુખ પર બાંધીને ભગવાન ગૌતમ સ્વામીને કહેવા લાગી કે-હે ભદન્ત ! આપ પણ સુખ-વસ્ત્રિકાથી મુખ બાંધી લ્યેા. મૃગાદેવીનુ સ્થન સાંભળીને ભગવાન ગૌતમ મુખવસ્ત્રિકાથી મુખ બાંધે છે ( માંધી લીધું. ) આથી એ તદ્ન સ્પષ્ટ થાય છે કે પહેલાં ગૌતમ સ્વામીના મુખ પર મુખવસ્ત્રિકા બાંધેલી નહેાતી, કિન્તુ હાથમાં હતી, તેથી મૃગાદેવીએ મુખવસ્ત્રિકા બાંધવાની પ્રાથના કરી હતી. એમનુ એ કહેવું ખરાખર નથી; કારણ કે મુખના ઉષા વાયુથી સ'પાતિમ, સૂક્ષ્મ અને વ્યાપી જીવાની રક્ષા કરવાને માટે તથા માહ્ય વાસુકાયની
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
૧૧
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
રક્ષા કરવાને માટે મુખવસ્ત્રિકા બાંધવી એવું બધાં જન–આગમમાં તાત્પર્યરૂપે વિધાન કરવામાં આવ્યું છે. તેથી એમના મુખ પર મુખવસ્ત્રિકા બાંધેલી નહોતી એમ કહેવું એ મિથ્યાત્વને જ પ્રતાપ છે અને બધાં શાસ્ત્રોથી વિરૂદ્ધ છે. તાત્પર્ય એ છે કે દુર્ગધથી બચવાને માટે મુખ બાંધવાની પ્રાર્થના ઉચિત નથી, કારણ કે મુખથી ગંધનું ગ્રહણ થતું નથી. એટલે અહીં મુખથી કેવળ મુખને જ અર્થ થતું નથી. જેમ “ગંગામાં શેષ (આહી
ની વસતી) છે” એ વાકયથી એવી મતલબ નથી નીકળી શકતી કે ગંગાની વચ્ચે પાણીના પ્રવાહમાં અહારોની વસતી છે, કેમકે એમ હાવું અનુ૫૫ન્ન છે. એટલે કે જ્યારે વાક્યના મુખ્ય (શાબ્દિક) અર્થમાં બાધા આવે છે ત્યારે લક્ષણાથી બીજી મતલબ લેવી પડે છે, કે ગંગાને કિનારે અહીંની વસતી છે. એ રીતે મુખવસ્ત્રિકા જે પહેલેથી બાંધી રાખેલી છે તે પુનઃ બાંધવાની પ્રાર્થના વ્યર્થ બને છે. તથા દુર્ગધ નાકમાં ન પેસવા દેવાને માટે મુખ બાંધવાની પ્રાર્થના કરવી યુક્ત નથી. કારણ કે મુખ બાંધી લેવા છતાં દુર્ગંધ આવવાનું રેકી શકાતું નથી. એટલે અહીં મુખ બાંધવાને અર્થ અયુકત હોવાથી મુખની નિકટ આવેલું નાક બાંધવાનું તાત્પર્ય લક્ષણથી વિદિત થાય છે લક્ષણને આશ્રય લે આવશ્યક હેવાથી જ આચારાંગ સૂત્રને “રે મવહૂ વાવ ” ઇત્યાદિ પાઠ બરાબર બંધ બેસે છે.
તેમાં પણ જે સાથ (મુખ) શબ્દમાં લક્ષણોને આશ્રમ લેવામાં ન આવે તે હાથથી મુખ ઢાંકી લેતાં મુખજન્ય ઉવાસ નિઃશ્રવાસ આદિની યતના સંભવિત થઈ શકે છે, કિત વ્રાણુજન્ય ઉછૂવાસ-
નિવાસ છીંકની યતના થઈ શકતી નથી. એટલે એ લેકના મતમાં આગમથી વિરોધ થાય છે એ સ્પષ્ટ છે.
પ્રશ્ન એ પ્રકારે મુખ પર મુખવસ્ત્રિકા બાંધવાનું તો સિદ્ધ થયું, પરંતુ દરે લગાવીને બાંધવાનું આગમમાં કયાંય મળી આવતું નથી. તેથી કરીને મુખવસ્ત્રિકાના છેડાથી પણ તેને બાંધી શકાય છે. દેરાની શી આવશ્યકતા છે.?
ઉત્તર—એવું કથન બરાબર નથી; કારણ કે એ સિદ્ધ થઈ ચૂકયું છે કે આગમમાં મુખવસ્ત્રિકા બાંધવાનું પ્રતિપાદિત કરવામાં આવ્યું છે તે નાના સરખા દોરાથી નિર્દોષતા પૂર્વક બંધનની સિદ્ધિ થતાં ચરિત્રને મલિન કરનારે બીજો પ્રકાર કામમાં લે એ અનુચિત છે, મુખવસ્ત્રિકાના છેડાથી શિરની પાછળ ન્યૂનતાને કારણે ગાંઠ ન બાંધી શકવાથી સુખવસ્ત્રિકાને ઉચિત પ્રમાણુથી વધારે (લાંબી) રાખવાની કલ્પના કરવી પડશે, અને એવી કલ્પના કરવાથી ઉસૂત્રપ્રરૂપણને દોષ લાગશે.
બીજી વાત એ છે કે દોરાથી જ મુખ પર મુખવસ્ત્રિકા બાંધવી ઉચિત છે અને એ જ વાત ભગવાનને પણ ઈષ્ટ છે. લોકેમાં કઈ વસ્તુને બાંધવાનું કાર્ય દેરાથી જ પ્રસિદ્ધ છે. તેમાં પણ યથાગ્ય સૂતરને દેરે વગેરે બાંધવાના કામમાં લેવામાં આવે છે, જેમકે ફૂલ, પુસ્તક યા કપડું બાંધનારા ક્રમશઃ કેમળ દોરાને જ કામમાં લે છે. - સામાચારી ગ્રંથમાં દેવચન્દ્રસૂરિએ લખ્યું છે: “સુવારિત્ર પ્રતિસ્ટેથ મુણે વર્ષો જિહેવાથતિ જોry' એ વાક્યમાં મુખત્રિકાને બાંધવારૂપ ક્રિયાનું કમ બતાવ્યું છે અને તે ઉચિત પણ છે. તેથી કરીને એ (ક્રિયા) મુખવત્રિકાને અનુરૂપ દેરારૂપ કરણની અપેક્ષા રાખે છે. તાત્પર્ય એ છે કે જે મુખવસ્ત્રિકા કર્મ છે તે કરણ પણ હોવું જોઈએ. અને એ કરણ અર્થાત્ જેવડે બાંધવારૂપ કિયા થાય છે તે દોરે જ હવે જોઈએ. ગાંઠ
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
૧૨
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
આંધવામાં કરણત્વની કલ્પના કરવી એ દેવચન્દ્રસૂરિથી વિરૂદ્ધ છે અને અયુકત છે, કારણ કે કત્વ અને કરણત્વના વિરાધ છે.
મુખવસ્ત્રિકા બાંધવાને કાનમાં છિદ્ર પડાવી લેવા એ તે। ભારે અજ્ઞાનતા છે, કારણ કે સાધુપણાને માટે કાઈ અવયવને છૈવુ' શાસ્ત્રમાં નિષિદ્ધ છે અને શસ્ત્રસાધ્ય હાવાથી દુષ્કર પણુ છે. એને બદલે નિર્દોષ રૂપે દારાના આશ્રય લેવા જ ઉચિત છે.
પ્રશ્ન-દોરાને આશ્રય લેવાથી દારા—સહિત સુખવસ્ત્રિકા મુખ પર ધારણ કરનારાઓની મુખવસ્ત્રિકા ભાષણ કરતી વખતે મુખમાંથી નીકળતા પાણીના કણેાથી ભીની થઇ જશે અને ભીની થવાથી અશુચિસ્થાન થઇ જવાના કારણે ત્યાં સમૂર્છિમાં જીવાની ઉત્પત્તિ થશે, હાથમાં મુખવસ્ત્રિકા ધારણ કરવાથી સમુચ્છિમ જીવાની ઉત્પત્તિ થતી નથી. તથા કરીને દેારાનુ ગ્રહણ કરવું એ દુરાગ્રહ થાય છે.
ઉત્તર—એમ કહેવુ ઉચિત નથી, કારણ કે મુખથી નીળતાં જળનાં કણાને ભગવાને જીવાત્પત્તિનું સ્થાન ખતાવ્યું નથી એમ પણ ન કહી શકાય કે એ જળકણુ ખેલ ( ક્ ) ના અંશરૂપ હાય છે અને તેથી અશુચિ—સ્થાન છે અને અશુચિસ્થાન હાવાથી જીવાત્પત્તિનાં સ્થાન છે. એ જળક@ામાં કફના અંશ સમજવા એ બ્રાન્તિમૂલક છે. ઘેજી શબ્દના અથ શ્લેષ્મ છે. આમાશય, હૃદય, કંઠ, શિર અને સંધિ એ શ્લેષ્મનું સ્થાન છે ભાવપ્રકાશમાં લખ્યું છે કે—
आमाशयेऽथ हृदये, कण्ठे शिरसि सन्धिषु ।
स्थानेषु मनुष्याणां श्लेष्मा तिष्ठत्यनुक्रमात् ॥
**
અર્થાત્— આમાશય હૃદય કંઠ, શિર અને સધિભાગ એ સ્થાનામાં મનુષ્યને અનુ ક્રમથી કક્ રહે છે”
સુશ્રુતસંહિતામાં શ્લેષ્મનું સ્વરૂપ અને ગુણુ આ પ્રકારે બતાવ્યા श्लेष्मा श्वेतो गुरुः स्निग्धः पिच्छलः शीत एव च । मधुरस्त्वविदग्धः स्यात् विदग्धो लवणः स्मृतः ॥
અર્થાત્શ્લેષ્મ ( ક ) સફેદ, ગુરૂ, ચિકણૢા, પિચ્છલ, અને શીત હોય છે. નહિ મળેલા યા કાચા કફ મધુર હાય છે અને પાકા યા બળેલા કફ ખારા હાય છે. ''
સુખજળનાં માત્ર એ ઉત્પત્તિ સ્થાન હાય છે : (૧) જીહ્વાનું મૂળ અને (ર) જીહ્વા (જીભ)ના અગ્રભાગ એ સુખજળ આવેલા અન્નના પિંડે મનાવવાનુ તથા કંઠની નળીની નીચે લઇ જવાનુ તથા પચાવવાનુ કારણ છે. તેથી યાગચિન્તામણિ ગ્રંથના પ્રથમ અધ્યાયમાં લાલુમાંલમેવો સ્થિ મજ્ઞયુજિ ધાતવઃ એમ કહીને સાત ધાતુએ ખતાવી છે તે પછી કઈ ધાતુને કા મળ છે તે બતાવવાને માટે કહ્યુ છે કે શિક્ષાનેયોહાનાં નહં વિસે આજ્ઞામ્। અર્થાત્-જીભ નેત્ર અને ગાલનુ' જલ–રસ ધાતુના મલ છે તથા રંજક પિત્ત રૂધિરના મલ છે. એ રીતે જીભ અને ગાલમાં ઉત્પન્ન થનારૂ જલ સુખનું જલ કહેવાય છે અને તેની કણિકા ભાષણ કરતી વખતે કોઈ-કોઈ વાર બહાર નીકળી જાય છે તે વાત સ્પષ્ટ છે. શ્લેષ્મ કોઈ ધાતુના મલ નથી, તે ત્રણ દોષામાંના એક દોષ છે. તેથી ચેાગચિન્તામણિમાં ધાતુઓના મલેાથી જૂદા પાડીને ત્રણ દોષ અલગ બતાવેલા છે. જીઆ શારીરક પ્રકરણ “Ek; સત્તાશયા’ઇત્યાદિ શ્લાક ૫.
એ રીતે સ્પષ્ટ થાય છે કે મુખનુ' જલ એ શ્લેષ્મથી ભિન્ન છે,
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
—
૧૩
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રશ્ન-બેલ' શબ્દને અર્થે ઘૂંક છે, અને ઘૂંક તથા મુખજલ એક જ છે. એટલે મુખજલમાં ખેલ શબ્દની પ્રવૃત્તિ થવાથી તે છત્પત્તિનું સ્થાન થશે જ.
ઉત્તર–એમ કહેવું બરાબર નથી. નિકીવન શબ્દ નિ–ઉપસર્ગ–પૂર્વક છg વિનાને ધાતથી બન્યું છે. એટલે સુખથી નીકળતે કઈ પદાર્થ નિકીવન કહેવાય છે. તેથી એમ સિદ્ધ થાય છે કે ત્યાગેલે ખેલ આદિ નિકીવન કહી શકાય છે, પરંતુ નિર્જીવન “ખેલ” નથી કહી શકાતે તેથી મુખથી નીકળતા જલકણમાં છત્પત્તિની સિદ્ધિ થતી નથી, કારણ કે છત્પત્તિનાં સ્થાનમાં નિષ્ઠીવન” શબ્દ આખ્ય નથી વસ્તુતઃ નિષ્ઠીવન શબ્દ ભાવઘુડત હેવાથી પ્રક્ષેપણુરૂપ નિરસન કિયાને વાચક છે. એમ માનવું યુદ્ધ છે. અર્થાત નિષ્ઠીવનને વાસ્તવિક અર્થ છે--ક્ષેપણ કરવું યા ત્યાગવું. તેથી “માધવનિદાને કર્તાએ રક્તજવરનાં લક્ષણે બતાવતી વખતે નીકલવાના અર્થમાં નિષ્ઠીવન શબ્દને પ્રવેશ કર્યો છે,
रक्तनिष्ठोवनं दाहो, मोहश्छईनविभ्रमौ ।
પ્રજાપઃ વિટ વૃer, વારે વૃન શા ભાવપ્રકાશમાં કેળીયાનું બહાર નીકાળવું અને નિષ્ઠીવન કહેલ છે– રાપર, ઈત્યાદિ.
તિઓ અકમ્બર' નામક યૂનાની વૈદ્યક ગ્રંથમાં પણ જીભના મૂલમાંથી મુખજલની ઉત્પતિ સ્પષ્ટરૂપે બતાવી છે, “જીભના મૂળમાં માંસને લે છે જેમાંથી લુઆબ અને મુખનું પાણી નીકળે છે અને જીભને તર રાખે છે અને ખાવાની ચીજોમાં મળ્યા કરે છે, અને “શરીરવિજ્ઞાન” નામના ગ્રંથમાં મુખજલના વિષયમાં લખ્યું છે કે એમાં પચાવવાની શક્તિ હોય છે.
“અશુચિસ્થાન હોવાથી મુખજલ જીત્પત્તિનું સ્થાન છે એમ કહેવું બિલકુલ અમૂલક છે. છત્પત્તિનાં જેટલાં સ્થાને છે એ બધાને નિર્દેશ પ્રજ્ઞાપના-સૂત્રમાં કરે છે :
૩ ૩ વા ઈત્યાદિ. “ઉચ્ચાર ( વિષ્ઠા)માં, પ્રસવણુ (હિસાબ)માં, કફમાં, નાકના લીંટમાં, વમન ઉલટીમાં પિત્તમાં, પરૂમાં; લેહીમાં, શુક-વીર્યમાં, શુક્રપુદ્ગલ પરિશાટમાં (શુક્રના સુકાયેલા પુદગલ ભીના થવામાં), પ્રાણીના મુડદામાં સ્ત્રીપુરૂષના સમાગમમાં, નગરની ખાળ (ગટરો) માં એ બધાં અશુચિનાં સ્થાનમાં સંમૂછમ મનુષ્ય ઉત્પન્ન થાય છે.” અહીં સર્વ અશુચિએનું તાત્પર્ય એ છે કે જ્યાં ઉચ્ચાર આદિ અનેક અશુચિઓની સ્થિતિ હોય તે સ્થાન.
મતલબ એ છે કે–પરકાય શસ્ત્રથી પરિણત થતાં પૃથ્વીકાય આદિ અચિત્ત થઈ જાય છે, એ રીતે જ્યારે ઉચાર આદિ પ્રસવણ આદિની સાથે મળી જાય છે, ત્યારે તેમાં સંમૂચ્છિમ જીવને ઉત્પન્ન કરવાની શક્તિ રહે છે કે નહિ ? શિષ્યના એવા પ્રશ્નની સંભાવના હવાથી ખુલાસો કરવાને માટે જુદું કહ્યું છે કે “સર્વ અશુચિઓનાં સ્થાને સિવાય અન્ય સ્થાનોમાં” આ વાક્યને અર્થ “ ઉકત અશુચિઓનાં સ્થાને સિવાય અન્ય સ્થાનમાં
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
૧૪
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
એ નથી. ઉપર મુજબ કથન કરવાથી એ સ્વયંસિદ્ધ થઈ ગયું કે જે ઉચ્ચાર આદિ સંમૂછિમ જીવની ઉત્પત્તિનાં સ્થાન છે તે એ સ્થાનમાં જે બે યા ત્રણ આદિ મળી જાય તે પણ તે ની ઉત્પત્તિનાં સ્થાને રહેશે. તેથી કરીને જે લેકે એમ કહે છે કે પૂર્વોક્ત અર્થ કરવાથી હવેણુ વેવ અનુક્રાણુ કહેવું વ્યર્થ અને અસંગત થઈ જશે, તેઓ પરાસ્ત થઈ ગયા. કારણ કે શિષ્યની પૂર્વોક્ત શંકાનું નિવારણ કરવા માટે એ કથનની આવશ્યકતા છે.
આ અર્થ ભગવાનનાં વચનામાંથી જ નીકળે છે. કારણ કે જે મુખથી નીકળનારા બધા પદાર્થો છત્પત્તિનાં સ્થાને હોત તે સંક્ષેપ કરવાને કેવળ એટલું જ કહી દેત કે મુનિજાપણુ ઘેલુ જેવા ઘેટુ અર્થાત્ મુખથી નીકળનારા બધા પદાર્થોમાં સંભૂમિ જી ઉત્પન્ન થાય છે. બહુ વા વંદુ જા જિતુ વા’ એ પ્રમાણે ભગવાન્ અલગ અલગ કહેત નહિ. તેથી કરીને સૂત્રમાં નિર્દેશેલા પદાર્થો સિવાય અન્ય કોઈ પદાર્થમાં જીની ઉત્પત્તિ થતી નથી. એ વાત સ્પષ્ટ પ્રતીત થાય છે અથવા જે ભાષણ કરતી વખતે નીકળતા થોડા જલકણમાં જીવની ઉત્પત્તિ થતી હોય તે શિષ્યને સ્પષ્ટ બંધ કરાવવાને ભગવાને જેમ બધા કલા ઉત્તર ના' ઇત્યાદિ અલગ અલગ નામ ગણાવ્યા છે તેમ કઢાણ શા” એ એક વધારે સૂત્રપાઠ રાખ્યો હોત. તેથી કરીને નિશ્ચિત છે કે મુખથી નીકળનારાં જલકણોમાં સંમૂછિમ જી ઉત્પન્ન થતા નથી, કારણ કે ભગવાને એને ઉત્પત્તિનું સ્થાન બતાવ્યું નથી.
તાત્પર્ય એ છે કે–જ્યાં સુધી શિષ્ય જાણી ન લે કે જીવની ઉત્પત્તિ સ્થાન કયાં જ્યાં છે, ત્યાં સુધી તે સંયમનું સમ્યફ પ્રકારે પરિપાલન કરી શકતું નથી. તેથી ભગવાને જી. ત્પત્તિનાં સ્થાનેનું ખુલાસાથી જ્ઞાન કરાવવાને અલગ અલગ નામે ગણાવ્યા છે. જે જીની ઉત્પત્તિનાં બધાં સ્થાને ગણાવવાની મતલબ ન હોય તે માત્ર રજુ વેવ અgજુઠ્ઠાણુ' (અશુચિનાં બધાં સ્થાનમાં) એટલું જ કહી દેત. કારણ કે ઉચ્ચાર પ્રસ્ત્રવણ આદિ બધાં અશુચિસ્થાને હોવાને કારણે સંમૂછિમ જીવોની ઉત્પત્તિનાં સ્થાન છે, એ વાત પ્રતીતિથી સિદ્ધ છે એવી સ્થિતિમાં અલગ અલગ નામે ગણાવવાં અહેતુક થઈ જાય. અગર એમ માને કે જીવની ઉત્પત્તિનાં થાન ગણાવવાની મતલબ છે તે જિજ્ઞાસુ શિષ્યને સંદેહ ત્યાં સુધી દૂર નહિ થઈ શકે કે જ્યાં સુધી તેમને સાફ ન બતાવી દેવામાં આવે કે કઈ કઈ જગ્યાઓમાં સંચ્છિમ જીવોને જન્મ થાય છે, તેથી કરીને અલગ અલગ ગણાવવું એ વૃથા નથી, કિન્તુ આવશ્યક હોવાથી સાર્થક છે. કારણે કરિંથવિનિg વા’ (ઉપસ્થનિતેષુ) એમ ન કહેતાં વારંવાર “પારા વા સુકુ ઘા ડુપુઝાઝાfreeવા તાપણુ વા થીસિસોપણુ વા' એ રીતે દરેકનાં અલગ અલગ નામે ગણાવીને ભગવાને કથન કર્યું છે. એવું કથન ન કરત તે એ સંશય પડત કે સ્ત્રી-પુરૂષના સંગ વિના કેવળ શુકશેણિત આદિમાં સંમૂર્ણિમ જી ઉત્પન્ન થાય છે કે નહિ ? એ પ્રકારના સદેહથી મુનિઓને સંયમ પાલન કરવાનું મુશ્કેલ થઈ પડત.
વાસ્તવમાં મુખમાંથી નીકળનારા જળકને અશુચિ કહેવા એ ખોટું છે, કારણ કે શાસ્ત્રમાં પ્રજ્ઞાપના સૂત્રોત ઉંચાર આદિને જ અશુચિ શબ્દથી ઓળખાવવામાં આવ્યા છે અને મુખમાંથી નીકળનારા જળકણના અર્થમાં અશુચિ શબ્દનો પ્રયોગ મળી આવતા નથી. વ્યવહાર સૂત્રના ભાગ્યમાં ત્રીજા ઉદેશમાં “શે મારે બહુ ઇત્યાદિ ૨૮૬ મી ગાથાનું વ્યા
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
૧ ૫.
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્થાન કરતી વખતે કહ્યું છે કે
અશુચિ બે પ્રકારની છે : (૧) દ્રવ્ય અશુચિ અને (૨) ભાવ અશુચિ. જે વ્યક્તિનું શરીર અશુચિથી લેપાયેલું હોય અથવા જે વિષ્કાને ત્યાગ કરીને (જાજરૂ જઈને) મળદ્વાર નથી તે એ વ્યકિતને દ્રવ્યથી અશુચિ કહે છે, ઈત્યાદિ.
તથા–એ વ્યવહારસૂત્ર ભાષ્યની ‘વે માવે અr રઘંમ વિમારિત્તિો ' એ ૨૮૭ મી ગાથાની વ્યાખ્યા કરતી વખતે કહ્યું છે કે –
વિષ્ઠા આદિથી લિસને દ્રવ્ય અશુચિ કહે છે. અહીં “આદિ શબ્દથી મૂત્ર અને કલેષ્મ આદિનું ગ્રહણ કરવું જોઈ એમ કહ્યું છે. પ્રજ્ઞાપનાસૂત્રમાં કહેલા ઉચ્ચાર આદિ જ અશુચિ શબ્દને અર્થ છે, એ આશયથી પ્રકૃતિમાં દ્રવ્યભાવને ભેદ બતાવતા છતાં પણ અશુચિ પદાર્થોમાં મુખથી નીકળતા જળકણેને ગ્રહણ કર્યા નથી.
આવશ્યક સૂત્રના વંદના નામક ત્રીજા અધ્યયનમાં હરિભદ્ર સૂરિએ ૧૧૧ મી ગાથાની વ્યાખ્યા કરતાં અશુચિ રાબ્દને અર્થ વિપ્રધાન સ્થાન એમ કર્યો છે. દર્શનશુદ્ધિ નામક ગ્રંથમાં પણ એવું જ પ્રતિપાદન કર્યું છે. ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રમાં ૧૯ મા અધ્યયનની બારમી ગાથાની વ્યાખ્યા કરતાં ભાવવિજયગણિએ કહ્યું છે કે શુમ્ય = સુરાખ્યાં રમવમ = કાજામ અશુચિરંમવા આ સૂત્રની સર્વાર્થસિદ્ધિ નામક ટીકામાં કમલસંયમ ઉપાધ્યાયે એવું વ્યાખ્યાન કર્યું છે કે-અશુરિમવમ્ સુપિક્સલે શુશોણિતપનમ્ !
સૂત્રકૃતાંગ સૂત્રના દ્વિતીય શ્રુતસ્કંધના બીજા અધ્યયનમાં નરકના વર્ણનમાં ૬૬ મા સૂત્રમાં રજુ શબ્દની ટીકામાં શીલાંગાચાયે કહ્યું છે કે નવો નિદાનપાનવતા અહીં કલેદ પરસેવાને કહ્યો છે. એ વાત સૌ જાણે છે કે મુખથી નીકળતા જળકણ અને પરસેવે એક નથી-બેઉ જુદા-જુદા છે. પરસેવામાં પણ સંમૂર્ણિમ જીવ ઉત્પન્ન થતા નથી, કારણ કે સંમૂછિમ જીવન ઉત્પત્તિસ્થાનની ગણત્રી કરતી વખતે ભગવાને પરસેવે કહેલું નથી. પિંડનિયુકિતમાં પૂતિકર્મદેષના ભેદ દ્રવ્યપૂતિના ઉદાહરણમાં અશુરિ જય શબ્દને વિષ્ટા-ગંધવાળા અર્થમાં પ્રયોગ કર્યો છે.
માનવધર્મશાસ્ત્રમાં ભાષણ કરતી વખતે નીકળતા જળકને અશુચિ કહ્યા નથી. મનુસ્મૃતિના પાંચમા અધ્યાયમાં કહ્યું છે–
મક્ષિા વિષ છાયા, જૌથ્યઃ સૂર્યક્રમ
रजो भूर्वायुरग्निश्च, स्पर्श मेध्यानि निर्दिशेत् ॥५-१३३।। દેરે ધારણ કરવાને જ હિંસાનું કારણ માનીને હાથથી અથવા શિરની પાછળ ગાંઠ વાળીને મુખવઝિકા ધારણ કરનારાઓએ પણ આ પ્રમાણેનું શરણું લેવું જોઈએ, જે એ બતાવવાને માટે અહીં આપવામાં આવ્યાં છે કે-ભાષણ કરતી વખતે મુખથી નિકળતા જલકમાં સંમમિ જીવ ઉત્પન નથી થતા, અન્યથા વ્યાખ્યાન વાંચતી વખતે બબ્બે ત્રણ-ત્રણ કલાક સુધી બેસે છે, ત્યારે મુખવસ્ત્રિકા ધારણ કરવી આવશ્યક હોવાથી મુખથી નીકળતા જલકથી મુખવસ્ત્રિકા ભીની થઈ જશે અને એ આપત્તિ નિવારવાનું શક્ય નથી.
લોકેમાં ખુલે મુખે પુસ્તક વાંચનારના તથા બીજાઓ સાથે વાર્તાલાપ કરનારના
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુખમાંથી જલકણ નીકળીને પુસ્તક પર તથા ખીજાના શરીર પર પડતા જોવામાં આવે છે. તે પછી મુખની પાસે જ રહેનારી મુખવસ્ત્રિકા પર કણુ નહિ પડે, એવી કલ્પના કરવી એ દુરાગ્રહને પ્રકટ કરે છે.
પ્રશ્ન—સૂક્ષ્મ, વ્યાપી, સરૈયાતિમ તથા વાયુકાય આદિ જીવેાની વિરાધનાથી મચવાને માટે જ જો સદા દ્વારા સાથે મુખવસ્ત્રકા આંધવામાં સાવધાની રાખવામાં આવે છે. તા ભાજન કરતી વખતે એ જીવાની વિરાધનાથી કેવી રીતે ખચી શકાય ? કારણ કે એ વખતે ભૂખવસ્ત્રિકા છેડી નાખવાની જરૂર પડે છે.
ઉત્તર—ચિત્ત રાખીને સાંભળે.. આ (દશવૈકાલિકના) જ ચાથા અધ્યયનમાં ભગવાને કહ્યું છે કે નયં મુન્નતો આસંતો પાવ મેં ન યંત્ર' અર્થાત્ યતનાપૂર્વક હાર કરવાથી પાપકમના બધ થતા નથી. પૂર્વોકત પ્રમાણેાથી મુખવસ્ત્રિકા બાંધવી એ સિદ્ધ થયા છતાં પણ એને કાઢી નાંખ્યા વિના મુન્નતો શબ્દથી ખાધ્ય ભાજનક્રિયા થઇ શકતી નથી. તેથી એવુ તાપ નીકળે છે કે ભેાજન કરતી વખતે મુનિએ મુખવસ્ત્રિકા હટાવી દેવી જોઈ એ. એટલે ‘યં મુગતો પદના અર્થ કલ્પને અનુસાર પ્રાપ્ત થએલા મત પ્રાંત ખાદિ આહાર મંડલ-દોષાનો ત્યાગ કરીને ભાગવતાં” એ પ્રમાણે સમજવા જોઇએ. એમ ન સમજવું જોઇએ કે મુખવત્રિકા ખાંધી રાખીને આહાર કરે. એટલે ઉક્ત-યતનાપૂર્વક ભાજનકાળમાં સુખવસ્ત્રિકાને ત્યાગ કરવા એ આગમને અનુકૂળ છે. તેથી યાપક ના બંધ થતા નથી. એ માશયથી ભગવાને પાવ જન્મ ૬ વષર્ કહ્યું છે.
*
એ પ્રકારે ભગવાન્ તીકમ્ ગધરાનાં વચનેની પર્યાલેચના કરવાથો સલ સ ́શયરૂપ અધકાર દૂર થઇ જવાને લીધે પ્રકાશમાન એવા હૃદયમાં, વાયુકાય આદિની વિરાનાને દોષ ટાળવાને માટે દેરાસહિત મુખવત્રિકાનુ` આંધવું તે આહ્લાદપૂર્વક સ્થાનને ધારણ કરે છે.
રાગદ્વેષ રૂપી દ્વેષથી દુષિત, ભગવચનામૃતના રસાસ્વાદથી વંચિત એવા પુરૂષાના અનેક દુર્વિકલ્પાથી પરાસ્ત એવા ચિત્તમાં આ અને દુર્લક્ષ્ય સમજીને તેમને માટે હાથથી ન પ્રાપ્ત થતારી વસ્તુની પ્રાપ્તિને માટે સાપાન (સીડી)ના જેવું આલંબન આગળ રાખીને આ બધું સપ્રમાણ પ્રતિપાદિત કરવામાં આવ્યું છે.
અહીં વિનીત શિષ્યની બુદ્ધિના વિકાસને માટે પ્રમાણુરૂપે આપેલા ગ્રંથાની નામાવલી સંસ્કૃતટીકામાં આપવામાં આવી છે, ત્યાંથી પાઠકાએ જોઈ લેવી. ઇતિ મુખવસ્ટ્રિકાવિચાર સમાપ્ત
તપ કે ભેદોં કા નિરૂપણ
તપ—જેથી જ્ઞાનાવરણીય આદિ આઠે કમ ભસ્મીભૂત થઈ જાય તેને તપ કહે છે. તપ એ પ્રકારનુ છે. (૧) ખાદ્ય અને (૨) આભ્યંતર. બાહ્ય તપ છ પ્રકારનું છે (૧) અનશન, (૨) ઊનાદરી, (૩) ભિક્ષાચર્ચા, (૪) રસપરિત્યાગ, (૫) કાયકલેશ, (ૐ) સલીનતા.
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
૧૭
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧) અનશન—ઇહલેાક પરલેાક સ ંબંધી કામના રહિતપણે, ચતુર્થાં ભક્ત, ષષ્ઠ ભક્ત, અષ્ટમ ભક્ત ( સળ'ગ એક ઉપવાસ, એ ઉપવાસ, ત્રણ ઉપવાસ ) આદિ છ માસી તપ સુધી અથવા જીવનપર્યંત સંપૂર્ણ આહારને પરિત્યાગ કરવા એ અનશન-તપ કહેવાય છે. (૨) ઊનાદરી—જેટલા અન્નથી ઉત્તર ભરાય તેથી એક કાળિયા માત્ર પણ એછે આહાર કરવા તે ઊનાદરી તપ કહેવાય છે. તેથી સ્વાધ્યાય, ધ્યાન, આદિ ક્રિયાઓને સારી રીતે નિભાવ થાય છે.
(૩) ભિક્ષાચર્યા—જેથી સ્વાધ્યાય, ધ્યાન આદિ ક્રિયાઓમાં વિઘ્ન ન આવે, એ પ્રકારે શાસ્ત્રાનુકૂલ વિધિથી વિશુદ્ધ ભિક્ષાને માટે પર્યટન કરવું એ ભિક્ષાચર્યો તપ કહેવાય છે. (૪) રસપરિત્યાગ—દૂધ, દહીં, ઘી, તેલ, મીઠાઈનો ત્યાગ કરવા એને રસપરિત્યાગ
કહે છે.
(૫) કાયલેશ—ટાઢ, તાપ, આર્દિને સહન કરવાં. અથવા કેશલેાચ કરવા એ કાય કલેશ તપ કહેવાય છે.
(૬) સંલીનતા—સ્રી-પશુ-પ’ડક–રહિત વસતીમાં (સ્થાનમાં) કાચબાની પેઠે અંગેાપાંગ સકાચીને રહેવું તે સલીનતા તપ કહેવાય છે.
આભ્યંતર તપના પણ છ ભેદો છે. (૧) પ્રાયશ્ચિત્ત, (૨) વિનય, (૩) વૈયાવૃત્ય, (૪) સ્વાધ્યાય, (૫) ધ્યાન, (૬) વ્યુત્સગ .
(૧ પ્રાયશ્ચિત્ત-લાગેલા અતિચારાની વિશુદ્ધિ કરવી એ પ્રાયશ્ચિત તપ છે; જેમકે માલેાચના, પ્રતિક્રમણ વગેરે કરવાં.
(૨) વિનય—ગુરૂ આદિની આરાધના કરવી એ વિનય છે. ગુરૂ આદિ આવે ત્યારે ઊભા થવું, આસન આપવું, વંદના કરવી, એમના મનને અનુકૂળ પ્રવૃત્તિ કરવી વગેરે અનેક પ્રકારે વિનય થાય છે.
(૩) વૈયાનૃત્ય —અશન પાન આદિ લાવીને મુનિએને સહાય આપવી આદિ વૈયાનૃત્ય (વૈયાવચ્ચ) તપ કહેવાય છે.
(૪) સ્વાધ્યાય—શ્રુતજ્ઞાનની આરાધના કરવી એ સ્વાઘ્યાય છે. સ્વાધ્યાયના પાંચ ભેદે છેઃ (૧) વાચના, (ર) પૃચ્છના, (૩) પરિવતના, (૪) અનુપ્રેક્ષા, અને (૫) ધર્મકથા. શિષ્યાને આગમ ભણાવવા અને પાતે ભણવું એ વાચના. કહેવાય છે. સદૂભાવપૂર્વક
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
૧૮
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંશય દૂર કરવા માટે, અથવા તત્ત્વને નિશ્ચય કરવા માટે પૃચ્છા કરવી–પૂછવું એ પ્રચ્છના કહેવાય છે. શુદ્ધ ઉચ્ચારણ કરીને વારંવાર આવૃત્ત કરવું તે પરિવર્તન કહેવાય છે. ભણેલા અર્થનું વારંવાર મનન કરવું એ અનુપ્રેક્ષા છે. ધર્મની ચર્ચા અથવા ઉપદેશ કરે એ ધર્મકથા કહેવાય છે.
(૫) ધ્યાન–વાયુને સ્પર્શ નહિ થવાથી જેમ દીવાની જત સ્થિર રહે છે, તેવી રીતે મનને કોઈ એક અવલંબનમાં સ્થિર કરી લેવું એ ધ્યાન કહેવાય છે. ધ્યાન આd, રૌદ્ર, ધર્મ અને શકલ એવા ભેદે કરીને ચાર પ્રકારનું છે, તે પણ અહીં, ધર્મ અને શુકલ એ બે શુભ ધ્યાન જ ઉપાદેય છે. એ બે ધ્યાન તપમાં અંતગત છે, પહેલાં બે અશુભ ધ્યાન કર્મબંધનાં કારણ છે.
(૬) વ્યુત્સર્ગ–કાયા આદિના વ્યાપારને તદા કષાય આદિને ત્યજીને ઉપગ સહિત રહેવું એ વ્યુત્સર્ગ કહેવાય છે.
એ પ્રમાણે બાહ્ય અને આત્યંતરના ભેદ મળીને તપના એકંદર બાર ભેદ થાય છે.
પ્રશ્ન-અહિંસા, સંયમ અને ત૫ રૂપ ધર્મને ઉત્કૃષ્ટ મંગલ બતાવેલ છે, પરંતુ અનશન આદિ તપ ભેજનાદિને ત્યાગ કરવાથી થાય છે, તેથી એ દુઃખ છે અને દુખ મોક્ષનું કારણ થઈ શકતું નથી; કારણ કે દુઃખ અસાતવેદનીય કર્મના ઉદયથી ઉત્પન્ન થાય છે. ભગવાને પણ એમ જ પ્રતિપાદન કર્યું છે કે-“ભૂખ તરસ આદિ પરીષહ વેદનીય કર્મના ઉદયથી જ થાય છે.... કર્મને ક્ષય તે મોક્ષનું કારણ હોઈ શકે છે. પરંતુ એવું કયાંય સાંભળ્યું નથી કે કર્મને ઉદય પણ મોક્ષનું કારણ છે. એ વાત કોઈ શાસ્ત્રમાં નથી તેમજ લેકમાં પ્રસિદ્ધ નથી; તેથી જે તપ કર્મોદયજન્ય હાઈને મોક્ષનું કારણ થઈ શકો નથી તો તેને ઉત્કૃષ્ટ મંગલ કેમ કહ્યો છે ? જે દુઃખરૂપ તપને મોક્ષનું કારણ માનવામાં આવે તે અનેક દોષો આવે છે, જેમકે-જે પુરૂષ રોગથી અત્યંત પીડા પામી રહ્યો હોય તેને મોક્ષ થઈ જ જોઈએ, રાજદંડથી દુઃખ ભોગવવા વાળા ચેર ડાકુઓને મોક્ષ થે જોઈએ, ઘોડા પર ચાબુકનો માર પડે છે તેથી તે દુઃખી થાય છે, તેથી તેને પણ મોક્ષ મળવો જોઈએ. એ જ પ્રમાણે ક્ષેત્રવેદનાથી દુખી એવા નારકી જાને તથા એક શ્વાસોચવાસમાં સાડી સત્તરવાર જન્મ-મરણનાંખો અનંતકાળ સુધી પામનારા નિગોદિયા છોને પણ મુક્તિની પ્રાપ્તિ થવી જોઈએ. વધારે શું કહીએ ? જગતનાં બધાં પ્રાણીઓ જન્મ, મરણ, ઈષ્ટનો વિગ, અનિષ્ટને સંગ વગેરે તરેહ તરેહનાં દુખેથી દુઃખી છે. એટલે એ બધાંને મોક્ષ મળી જ જોઈએ, કારણ કે દુઃખને અહીં મોક્ષના કારણ રૂપ માન્યું છે,
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
જે અનશન આદિ તપ કરે છે તેને ભૂખ-તરસ આદિ પરીષહ થાય છે. પરીષહથી તીવ્ર દુઃખ થાય છે. દુઃખથી ચિત્તને વિક્ષેપ થાય છે. ચિત્તના વિક્ષેપથી અશુભ ધ્યાન થાય છે. અશુભ ધ્યાનથી કનેા અંધ થાય છે. કમ'ખ'ધનથી ચારે ગતિમાં પરિભ્રમણ કરવુ પડે છે. એ રીતે એ માટુ અમંગળ છે. જે પ્રખળ અમ'ગળ છે તે અહિંસા અને સંયમથી યુક્ત થવા છતાં પણ ઉત્કૃષ્ટ મગળ થઈ શકતું નથી. અમૃતમાં વિષ મેળવવાથી શું વિષ અમૃત થઇ શકે છે ? કદાપિ નહિ. તેથી તપને માક્ષનું કારણ માનવુ એ ઉચિત નથી.
ઉત્તર—તપને દુઃખ કહેવું એ ચુકત નથી. તે દુઃખરૂપ નથી કારણ કે એ સાતાવેદ નીય ક` કે જે આત્માના જ એક વિભાવ પરિણામ છે અને પીડારૂપ છે, તેને દુઃખ કહે છે. અનશન આદિ તપ પીડારૂપ પરિણામ નથી, તેથી તેને દુઃખ કહી શકાય નહિ. ખીજી વાત આ છે. શંકાકારે કહ્યું કે તપ માનુ કારણ નથી, કારણ કે તે દુઃખ છે; પરન્તુ અહીં “ તપ માક્ષનું કારણ નથી” એ પ્રતિજ્ઞા છે અને “ કારણ કે તે દુઃખ છે” એ હેતુ છે. હેતુના પ્રયાગ સદા એવા કરવા જોઇએ કે જે પ્રતિવાદીને મતે પણ સિદ્ધ હોય. જો “તે દુઃખ છે” એ હેતુ સિદ્ધ હાત તે શંકાકારનું સાધ્ય સિદ્ધ કરી શકાત, પરંતુ એ સિદ્ધ નથી; કારણ કે પહેલાં બતાવી ચૂકયા છીએ કે તપ એ દુઃખ નથી. એટલે એ હેતુ સ્વરૂપથી જ સિદ્ધ છે. તપ દુઃખરૂપ નથી, બલ્કે દુઃખ ઉપર વિજય મેળવવા એ તપ કહેવાય છે.
અનશન આદિ તપથી થનારા ક્ષુધા આદિ પરીષહ આત્માના વધતા જતા વિશુદ્ધ પરિણામથી જીતાઈ જાય છે. ક્ષુધા એ દુઃખ અવશ્ય છે. પરંતુ તેને તપ કહી શકાય નહિ, મહેકે ક્ષુધા પર વિજય પ્રાપ્ત કરવા એ તપ કહેવાય છે. ક્ષુધાને જીતવી એ દુઃખ નથી પરન્તુ સુખ છે એટલે તપ સુખરૂપ છે, કેમકે તપશ્ચર્યા કરનારાઓને ભૂખની પરવા જ નથી હાતી. તેથી શ કાકારનું એ કહેવું ખરાખર નથી કે--તપથી પીડા ઉત્પન્ન થાય છે.' આ કથનથી એ વાત સારી રીતે સિદ્ધ થઇ ગઈ કે ક્ષુધા આદિ પરીષહ વેદનીય કર્માંના ઉદયથી થાય પરન્તુ તે પીડા ઉત્પન્ન કરી શકતી, નથી. અને જો તેથી પીડા ઉત્પન્ન નથી થતી. તે ચિત્તમાં વિક્ષેપ પણ થઇ નથી શકતા. ઉલ્ટું ક્ષુધા આદિને જીતવાથી ક્રમની નિરા થાય છે અને આવતાં કર્માંના નિરોધ થવાથી સંવર પણ થાય છે. તેથી ભગવાન્ મહાવીર સ્વામીએ ક્ષુધા આદિ પરીષહુ અને તપને જુદાં-જુદાં કહેલાં છે.
એક નીજી વાત એમ છે કે-સિદ્ધ ભગવાન કદાપિ આહાર લેતા નથી. જો અનશનને દુ:ખ માની લેવામાં આવે તે તેમને પણ દુઃખી જ માનવા પડે. જો સિદ્ધ પણ દુઃખી હાય તો મેાક્ષમાગ ની પ્રરૂપણા કરનારૂં શાસ્રવ્ય ખની જાય, અને એ શાસ્ત્રાને અનુસરીને કસ્યામાં આવતી ક્રિયાએ પણ વ્યથ થાય, કારણ કે દુઃખી થવાને કાઈ બુદ્ધિમાન તૈયાર નહિ થાય. મતલબ એ છે કે-જેમ પાતાના રાગ દૂર કરવાને માટે રાગી પાતાની મેળે જ લાંઘણુ કરવામાં પ્રવૃત્ત થાય છે; અથવા હીરા, મેાતી, માણેક, સેાનુ. ચાંદી આદિની પ્રાપ્તિ માટે મનુષ્ય દુસ્તર સમુદ્રને તરે છે; અથવા પોતાની ઇચ્છાથી જ મેાતી આદિની પ્રાપ્તિ માટે ઊંડા સમુદ્રમાં ડુબકી મારે છે, મેટાં મોટાં ઘીચ અને ભયાનક જંગલામાં ટાઢ તાપનાં અનેક કષ્ટ ઉઠાવે છે, દુર્ગમ રસ્તાઓમાં લાભને માટે ભટકતા ફરે છે. તે પણ પેાતાનાં મનમાં તેને દુઃખ માનતા નથી કે પીડાને અનુભવ કરતા નથી, જો લઘન કરવામાં અને ડુબકી મારવા આદિમાં કષ્ટના અનુભવ થતા હાત તા કેાઈએ દખાવ્યા કે આગ્રહ કર્યા વિના પેાતાની જ ઇચ્છાથી મનુષ્ય ઉત્સાહ પૂર્વક કેમ પ્રવૃત્તિ કરત ? એજ રીતે મુનિરાજ પણ પેાતાના આત્માની વિશુદ્ધિને માટે પાતાની મેળે જ પ્રસુતિ ભાવથી અનશન આદ તપશ્ચર્યા કરે
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
૨૦
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે. એમ કરવામાં તેને જરા પણ દુઃખ થતું નથી.
(૧) જગતમાં પિતાનાં કરેલાં કર્મોને કારણે કેટલાક જીવે નરકમાં જઈને પરમાધમી. દ્વારા ભાલાં આદિથી છેદાય-ભેદાય છે. કેટલાંક ઘામાં તલ અથવા સરસવની પેઠે પિલાય છે. કેટલાકે તાંબા પીતળનાં વાસણોની જેમ કુટાય-પીટાય છે. કેટલાકે લાકડાની પેઠે કરવતથી વહેરાય છે. કેટલાકને તીક્ષણ કાંટાનાં બિછાનાં પર સુવાડવામાં આવે છે. કેટલાકને કપડાની પેઠે શિલા પર પછાડવામાં આવે છે, અને અનંત ભૂખ-તરસ આદિ નાના પ્રકારના અસહ કલેશ પમાડવામાં આવે છે. એ પ્રમાણે તરેહ તરેહનાં દુઃખેને અનુભવ એ જ કરે છે.
(૨) તિર્યંચ ગતિમાં પણ કોઈ કેઈ તિર્યંચ દુઃખ સાથે ટાઢ-તાપ સહન કરે છે, કેટલાક પર ભારે બોજો લાદવામાં આવે છે, કે કોઈ ચાબુકના માર ખાય છે, કેઈ કોઈને કાતીલ શાથી છેદવામાં આવે છે, કઈ કઈ ખૂટિએ બંધાએલા ભૂખ-તરસ આદિ નાના પ્રકારનાં દુઃખ જોગવતા જોવામાં આવે છે.
(૩) જે ભાગ્યોદયથી મનુષ્યગતિ મળી જાય તો તેમાં પણ સેંકડો દુઃખ ભોગવવાં પડે છે. એમ કરવામાં તેને જરા પણ દુઃખ થતું નથી.
(૧) જગતમાં પિતાનાં કરેલાં કર્મોને કારણે કેટલાક છે નરકમાં જઈને પરમાધમી. દ્વારા ભાલાં આદિથી છેદાય-ભેદાય છે. કેટલાંક ઘાણીમાં તલ અથવા સરસવની પેઠે પિલાય છે. કેટલાક તાંબા પીતળનાં વાસણની જેમ કુટાય-પીટાય છે. કેટલાકે લાકડાની પેઠે કરવતથી વહેરાય છે. કેટલાકને તીક્ષણ કાંટાના બિછાનાં પર સુવાડવામાં આવે છે. કેટલાકને કપડાની પેઠે શિલા પર પછાડવામાં આવે છે, અને અનંત ભૂખ-તરસ આદિ નાના પ્રકારના અસહ્ય કલેશ પમાડવામાં આવે છે. એ પ્રમાણે તરેહ તરેહનાં દુઃખને અનુભવ એ જ કરે છે.
(૨) તિર્યંચ ગતિમાં પણ કોઈ કેઈ તિર્યંચ દુઃખ સાથે ટાઢ-તાપ સહન કરે છે, કેટલાક પર ભારે બે લાદવામાં આવે છે, કઈ કઈ ચાબુકના માર ખાય છે, કેઈ કોઈને કાતીલ શાથી છેદવામાં આવે છે, કઈ કઈ ખૂંટિએ બંધાએલા ભૂખ-તરસ આદિ નાના પ્રકારનાં દુઃખ ભોગવતા જોવામાં આવે છે.
(૩) જે ભાગ્યેાદયથી મનુષ્યગતિ મળી જાય તે તેમાં પણ સેંકડો દુઃખ ભોગવવાં પડે છે. તે માણસ આંધળો થઈ જાય છે, કેઈ બહાર બની જાય છે, કેઈ લંગડે થાય છે. છે શ્વાસ યા ખાંસીને રેગ થાય છે. કેઈ દરિદ્રતાનાં દુઃખોથી દીન-હીન થઈને અનેક પ્રકારની દુર્દશાને અનુભવ કરે છે. વૃદ્ધાવસ્થામાં પત્ની પુત્ર આદિ તેને તિરસ્કાર કરે છે. છેવટે ભૂખ-તરસ આદિનાં દુઃખે પણ વેઠીને તેને મરણ શરણ થવું પડે છે.
() કદાચ દેવગતિ પામીને દેવતા થઈ જાય છે ત્યાં પણ તરેહ તરેહનાં દુઃખ વિદ્યમાન હોય છે. કેઈ દેવતાની વિભૂતિ અધિક હોય છે, કેઈની ઓછી હોય છે. ઓછી વિભૂતિવાળા અધિક વિભૂતિવાળા દેવતાને જઈને ઈષ–ષ કરે છે. એમ કરવાથી મનમાં અત્યંત સંતાપ થાય છે. એ સંતાપને શમાવવાને જ્યારે તે પોતાને અસમર્થ જુએ છે ત્યારે તે દ:ખી થાય છે. તેથી સંસારમાં કયાંય પણ સુખ જોવામાં આવતું નથી.
જેવી રીતે અપાર સાગરમાં ચંચલ તરંગે ઉત્પન્ન થાય છે, તેવી રીતે સંસારમાં જન્મ, મરણ, બુઢાપે, માનસિક ચિંતાઓ, શારીરિક વ્યાધિઓ. ઈષ્ટ વસ્તુઓને વિગ અનિષ્ટને સગ આદિ અનેક પ્રકારનાં નવાં નવાં દુખો ઉત્પન્ન થતાં રહે છે. એ વિવિધ પ્રકારનાં
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
- ૨૧
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
દાઓને સારી પેઠે સમ્યગાન દ્વારા જાણવાથી એવી જિજ્ઞાસા થાય છે કે આ દુખસમૂહથી આપણે કેવી રીતે છૂટીશું ? એ રીતે છૂટવાને ઉપાય શોધતાં મુનિ મહાત્મા જીનેન્દ્ર ભાગવાને પ્રતિપાદિત કરેલા મોક્ષના માર્ગ પર આરૂઢ થઈ જાય છે. પછી ક્રમશઃ શુકલધ્યાન દ્વારા કેવલજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરીને અવ્યાબાધ અનંત આમિકસુખ અને પુનરાગમન રહિત મોક્ષને પ્રાપ્ત કરે છે. પોતાના મનમાં એ વિચાર કરીને તપમાં લીન થનાર તપસ્વીજન ભૂખતરસના થડા દુખને લગારે ગણતા નથી. તેમની સામે અનંત સુખના સ્થાન મોક્ષનું ધ્યેય સદા રહે છે અને એ ધ્યેયની પ્રાપ્તિમાં ક્ષુધા આદિ પરીષહથી થનારૂં દુઃખ નહિવત બને છે. તે પિતાના અંતઃકરણમાં એ તુછ દુઃખાનું સ્મરણ પણ કરતા નથી. તાત્પર્ય એ છે કે-અનશન આદિ તપ, પરમપદ મોક્ષના અનંત અવિનાશી સુખનું પ્રબલ કારણ હોવાથી મુનિઓના આત્માના પરિણામોમાં વિકાર ઉત્પન્ન કરી શકતું નથી. અને એ દચિક ભાવમાં પણ નથી અર્થાત્ તપ ક્ષાયોપથમિક-ભાવમાં છે. આ વિષયનું પ્રતિપાદન પહેલા વિસ્તારથી કરવામાં આવ્યું છે. હવે એ વાત સારી રીતે સિદ્ધ થઈ ચૂકી કે તપ મોક્ષના કારણ છે અને ઉત્કૃષ્ટ મંગલરૂપ ધર્મ છે.
ધમ ઉત્કષ્ટ મંગલ છે, પરંતુ ધર્મમાં એ કર્યો વિચિત્ર મહિમાં છે કે જેથી તેને ઉક મંગલ કહ્યો છે ? આ પ્રશ્નનું સમાધાન કરવાને કહે છે – - જે પ્રાણીના મનમાં અહિંસા, સંયમ અને પરૂપ ધમને નિરંતર નિવાસ રહે છે. તે ધર્માત્મા પ્રાણીને ભવનવાસી, વ્યન્તર, જ્યોતિષી અને વૈમાનિક એ ચારે નિકાયના દેવતા નમસ્કાર કરે છે અર્થાત તેમનું સંમાન કરે છે. ગાથામાં આવેલા “અપિ” શબ્દથી સ્પષ્ટ થાય છે કે જ્યારે દેવતા પણ ધર્મોમાં પ્રણનું સંમાન કરે છે તે રાજા, મહારાજા, સમ્રાટ અને ચકવતી આદિની તે વાત જ કયાં રહી ? તેઓ પણ તેમના ચરણમાં પડે છે. એ રીતે ઉકષ્ટ ધમની આરાધના કરનાર પ્રાણુ દેવો વડે વંદનીય બને છે. જે કોઈ ત્રણ કરણ અને ત્રણ વેગથી એ ધર્મની આરાધના ભલી પેઠે કરે છે તે અવશ્ય એવી સિદ્ધિ ગતિ (મોક્ષ) ને પ્રાપ્ત કરે કે જે પરમકલ્યાણરૂપ છે, અચલ છે, તેમાં કઈ પ્રકારનો રોગદોષ નથી, જેને કદાપિ અંત આવતો નથી જેમાં પહોંચવાથી ક્ષય થતો નથી અને કોઈ પ્રકારની બાધા–પીડા થતી નથી. અહા ! એ મેક્ષની શી વાત કહીએ, જેની આગળ નરેન્દ્ર ઈદ્ર અહમિંદ્ર આદિનુ સુખ એવું તુચ્છ છે કે જેમ ધાન્ય આગળ ફેતરાં તુચ્છ છે.
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રશ્ન–સંયમ તપ આદિ સર્વ ધર્મોનું મૂલ અહિંસા છે, તેથી સંયમ અને તપને સમાવેશ અહિંસામાં જ થઈ જાય છે. તે સંયમ અને તપને જુદા-જુદા કેમ કહ્યા છે ? સાંભળે–
ઉત્તર–જુદા જુદા કહેવાનું કારણ એ છે કે તપ વિના સંયમની જોઈએ તેવી નિર્મળતા થતી નથી અને સંયમ વિના અહિંસાનું બરાબર પાલન થઈ શકતું નથી. એ કારણથી અહિંસાનું પ્રતિપાદન કરીને તેને નિર્મળ બનવવાને માટે તપનું જુદું કથન કરવામાં આવ્યું છે, એથી ત્રણેનું જુદું-જુદું કથન ઉચિત છે.
સંયમ અને તપના અર્થમાં બીજી પણ વિશેષતા છે અને તે એ કે-સંયમથી સંવર થાય છે, પણ તપથી સંયમ અને નિર્જરા બેઉ થાય છે.
અથવા એમ સમજવું જોઈએ કે સંયમ અને તપ એ બેઉ રાજાના આત્મરક્ષકેની પિઠ અહિંસાવતના રક્ષક બને છે. જ્યાં સુધી સંયમ અને તપ ન થાય ત્યાં સુધી અહિંસાનું સમ્યક પાલન થઈ શકતું નથી.
એક સમાધાન બીજું પણ છે. અહિંસામાં પ્રાણના પોપણની નિવૃત્તિની પ્રધાનતા છે. અને સંયમમાં શ્રોત્ર આદિ ઈન્દ્રિના નિગ્રહની પ્રધાનતા છે. એ રીતે એમાં અનેક પ્રકારની મોટી મોટી વિશેષતાઓ જોઈને સૂત્રકારે પૃથફ કથન કર્યું છે. તપના સ્વરૂપમાં તે એટલે ભેદ છે કે કેઈને સંદેહ થઈ શકે નડિ. પિતાની અથવા બીજાની દ્વારા પ્રાણુના
પોપણની નિવૃત્તિ કરવી તેને અહિંસા કહે છે, અને ભૂખ તરસ ટાઢ તાપ આદિને સહેવાં તે તપ કહેવાય છે.
પ્રશ્ન–ભગવાને અહિંસા સંયમ અને તપ એ ત્રણેમાં તપને છેલ્લું કેમ કહ્યું?
ઉત્તર–કરોડો ભેમાં સંચિત કરેલાં અત્યંત કઠોર કર્મ તપની દ્વારા શીધ્ર નષ્ટ થઈ જાય છે. એથી દુસ્તર સંસારરૂપી સાગરને શીધ્ર પાર કરવાની અભિલાષા રાખનારા, અહિંસા અને સંયમની આરાધનામાં તત્પર રહેનારા, મોક્ષાભિલાષીઓએ અવશ્ય ઉગ્ર તપસ્યા કરવી જોઈએ. એ ઉદેશથી ભગવાને તપને છેલ્લું જુદું કહ્યું છે. ૫ ૧ -
ધમનું રક્ષણ શરીરથી થાય છે. અને શરીરને નિર્વાહ આહારથી થાય છે. આહાર પ્રથિવી આદિ છ જવનિકાયના આરંભ વિના નથી બની શકતો, અને જ્યાં આરંભ છે ત્યાં ધર્મ નથી' એમ સર્વજ્ઞ ભગવાને કહ્યું છે. ઠાણુગ (સ્થાનાંગ) સૂત્રના બીજા ઠાણામાં એ વાત સ્પષ્ટ છે. અર્થાત્ આરંભ અને પરિગ્રહ એ બેઉના યથાથ સ્વરૂપને આત્મા, પરિજ્ઞાથી સમ્યફ-પ્રકારે જાણે કે એ બેઉ જન્મ જરા મરણના દાતા, ચતુતિરૂપ અનંત સંસારમાં પરિભ્રમણ કરાવનારા, છેદન-ભેદન-આધિ-વ્યાધિ-કલેશરૂપ દુખેના કારણે તથા આત્માના વિરાદ્ધ સ્વરૂપના ઘાતક છે. પરંતુ જ્યાં સુધી પ્રત્યાખ્યાનપરિશદ્વારા ત્રણ કરણ અને ત્રણ
ગથી તેને ત્યજી ન દેવાય ત્યાં સુધી જિનેન્દ્રભગવાને પ્રરૂપેલા ધર્મને સાંભળવા ગ્ય પણ થવાતું નથી, પછી પાળવાની તો વાત જ કયાં ? તાત્પર્ય એ છે કે આરંભ અને પરિવહન ત્યાગ કર્યા વિના ધર્મનું પૂરું પાલન થઈ શકતું નથી તેથી ધર્મના આરાધક મુનિઓને નિરવ આહારની વિધિ કહે છે-“ક તુમ” ઈત્યાદિ.
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગોચરી વિધિર્મે ભ્રમર કા દ્રષ્ટાંત
જેમ ભ્રમર ભ્રમણ કરીને અનેક વૃક્ષ લતા આદિનાં પુષ્પાના ચાડ થાડા રસ માર્યાદા પૂર્ણાંક લે છે, વધુ લેતા નથી, અને એવી રીતે લે છે કે કોઈ પણ પુષ્પને જરાએ પીડા થાય નહિ, એમ તે પેાતાના આત્માને તૃપ્ત કરી લે છે. પ્રશ્ન—વૃક્ષ અને લતા પર જ પૂલ થાય છે, શૈા હેતુ છે.
તા વળી કુમ (વૃક્ષ) શબ્દ કહેવાને
ઉત્તર-જેમ ભમરા બધાં વૃક્ષેા અને લતાનાં ફૂલાના રસ પીએ છે, ઊંચ-નીચના ભેદભાવ રાખતા નથી કે-આ વૃક્ષ પર આછાં ફૂલે છે અને આના પરવધારે છે; એ પ્રમાણે સાધુપણ દ્રવ્ય-ભાવથી ઉંચ-નીચના ભેદભાવ ન રાખીને સમાન દૃષ્ટિથી ગૃહસ્થેનાં કુળામાં ભિક્ષા વૃત્તિને માટે ભ્રમણ કરે છે. એ આશયને પ્રકટ કરવા માટે ગાથામાં રૂમ (વૃક્ષ) શબ્દ આપેલે છે.
અથવા એમ સમજવું કે ગાથામાં દ્રુમ શબ્દની સાથે છઠ્ઠી વિભક્તિના પ્રયાગ કરવામાં આન્યા છે. છઠ્ઠી વિભક્તિને અથ સંબંધ થાય છે. એથી આ દૃષ્ટાંત દ્રુમમાં લાગેલાં પુષ્પાના રસને ગ્રહણ કરનારા ભમરાનું જ સમજવું જોઈએ. ખીજા ભમરાએ)નુ નહિ. એટલે એ અથ થાય છે કે જેમ ભ્રમર, ધ્રુમ (વૃક્ષ) સંબંધી પુષ્પરસને જ ગ્રહણ કરે છે. ખીજા રસને નહિ, તેમ સાધુ પણ ગૃહસ્થથી સબંધ રાખનારા અર્થાત્ જેની ઉપર ગૃહસ્થના અધિકાર હોય તે આહારનેજ ગ્રહણ કરે છે, જે આહારના કોઈ ગૃહસ્થ સ્વામી નથી ડાતા તેને સાધુ ગ્રહણ કરતા નથી.
પુષ્પ શબ્દના પ્રસૂન કુસુમ આદિ અનેક પર્યાય શબ્દો હાવા છતાં ગાથામાં પ્રસૂન કે કુસુમ આદિ અન્ય શબ્દ ન આપતાં પુષ્પ શબ્દ જ આપ્યા છે. એમાં સૂત્રરના આશય ખીલેલાં ફૂલાના છે એમ સ્પષ્ટ થાય છે, કારણ કે ખીલેલા ફૂલનું જ નામ પુષ્પ છે. એથી ભ્રમર, જેમ ખીલેલા ફૂલા પર જ બેસે છે અને તેનું રસપાન કરે છે, તેમ સાધુ પણ એવા ગૃહસ્થા પાસેથી આહાર લે છે કે જેમના ભાવ સાધુને આહાર આપવાના હાય અને જે કુળ દુગુ་છિત ન હોય.
ભ્રમરનાં પણ ષપદ દ્વિક આદિ અનેક નામે છે, તેમાંથી ખીજે કેાઈ શબ્દ ન આપતાં ‘ભ્રમર' શબ્દ આપ્યા છે, ભ્રમર શબ્દના અથ થાય છે ભ્રમણુ કરનાર--એક સ્થાન
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
૨૪
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર બેસી ન રહેનાર; એ શબ્દ આપવાને આશય એ છે કે સાધુએ અહીં-તહીં ભ્રમણ કરીને થોડો થોડો આહાર લેવો જોઈએ, જેથી ગૃહસ્થ ફરી આરંભ ન કરે, મર્યાદા અર્થ. વાળે આ ઉપસર્ગ આપવાનું તાત્પર્ય એ છે કે જેટલા આહારની આવશ્યકતા હોય એટલે જ લે. વધારે નહિ
ગથાના ઉત્તરાર્ધમાં “y' એ એકવચનથી એમ સૂચિત થાય છે કે જેમ ભમરો એક પણ પુષ્પને પીડા ઉપજાવતા નથી. તેમજ સાધુએ કેઈપણ દાતાને કષ્ટ ન ઉપજાવવું.
* જેમ મેઘ, કેઈને ઉદેશ્ય કરીને પાણી વરસાવતું નથી. અથવા જેમ વૃક્ષ, પિતાના નામ-ગોત્ર કર્મના ઉદયથી જ કાઈને ઉદ્દેશ્ય કર્યા વિના સ્વભાવથી જ ફલ-ફલ ઉત્પન કરે છે. તેમ ગૃહસ્થ પિતાના સુધા-વેદનીય કર્મના ઉદયથી જ્યારે આવશ્યક્તા લાગે છે ત્યારે ભાજન બનાવે છે. અથવા જેમ જ્યાં ભમરા ન જઈ શકે તે સ્થળે પણ વૃક્ષ ફલે છે, તેમ જ સાધુ જ્યારે તપસ્યા કરે છે ત્યારે, અને જ્યાં સાધુ નથી હોતા તે ગ્રામ નગર આદિમાં પણ દિવસે યા રાત્રિએ ગૃહસ્થ નાનાપ્રકારના ભેજન તે બનાવે જ છે; એથી “ગૃહસ્થ જે ભોજન બનાવે છે તે સાધુઓને નિમિત્ત હોય છે. એમ ન સમજવું જોઈએ.
પ્રશ્નભ્રમરનું ઊંદાહરણ વિષમ છે, કારણ કે તે સાધુઓની સાથે બરાબર બંધ બેસતું નથી. ભ્રમર વૃક્ષની આજ્ઞા પ્રાપ્ત કર્યા વિના જ પુષ્પને રસ પીએ છે. સાધુ યાચના કરીને જ ભિક્ષા લે છે ભ્રમર એક દિવસમાં એક જ વૃક્ષની પાસે વારંવાર જાય છે અને પુષ્પરસને પીએ છે, સાધુ એક દિવસમાં વારંવાર એક ગૃહસ્થના ઘેરથી ભિક્ષા નથી લઈ શકતા. ભ્રમર અસંજ્ઞી હોય છે; સાધુ સંજ્ઞી હોય છે, ભ્રમર અવ્રતી હોય છે; સાધુ વ્રતી હોય છે, ભ્રમર અપ્રત્યાખ્યાની હોય છે, સાધુ પ્રત્યાખ્યાની હોય છે. ભ્રમર અસંયત હોય છે, સાધુ સંયત હોય છે. ઈત્યાદિ અનેક ભિન્નતાઓ રહેલી છે.
ઉત્તર–એ શંકા બરાબર નથી, કારણકે દષ્ટાન્ત બધી જગ્યાએ એકદેશીય જ હોય છે. પીડા ઉપજાવ્યા વિના અનેક પુષ્પામાંથી થોડો થોડો રસ લે” એટલા અંશમાં જ આ દૃષ્ટાન્ત સમજવું જોઈએ. આ વિષયનું સ્પષ્ટીકરણ સૂત્રકાર પોતે જ મહુર્ણમા એ પાંચમી ગાથામાં કરશે. ૨)
હવે વિશેષ ખુલાસે કરવાને દાસ્કૃતિક કહે છે –
આ પ્રમાણે અઢી દ્વીપમાં જેટલા શ્રમણ મુક્ત, સાધુએ છે તેઓ બધા દાતા દ્વારા આપવામાં આવતા આહારની એષણામાં એવો પ્રયત્ન કરે કે જેમ ભ્રમર પુના રસના શોધનમાં લીન થાય છે.
શ્રમણ, શમન, સમનસ્, સમણ, એ બધા શબ્દોને પ્રાકૃત ભાષામાં “સમણ” રૂપ અર્થ થાય છે. શ્રમણ નો અર્થ એ છે કે-જે અનશન આદિ તપ કરે છે.–પરીષહ સહે છે, સંસારમાં પરિભ્રમણ કરાવનારા ઈનિદ્રાના વિષયથી ઉદાસ રહે છે, અથવા જે પાંચ ઈદ્રનું તથા મનનું દમન કરે છે, “શમન' ને અર્થ એવો થાય છે, કેકષાય-ક્રોધ માન માયા અને લેભ, તથા નેકષાય-હાસ્ય રતિ અરતિ શોક ભય જુગુપ્સા સ્ત્રીવેદ પુરૂષવેદ અને નપુંસ
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
-
પ.
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
વેદ રૂપી અગ્નિને શાન્ત કરી નાખે છે. ભયંકર વિશાળ ભવાટવીમાં પટન કરતાં ભાગરૂપી અગ્નિની ભભકતી જ્વાલામાંથી ઉત્પન્ન થતાં સંતાપના સમૂહને શુદ્ધ ભાવનાથી શાન્ત કરી નાંખે છે. ‘સમનસૂ' શબ્દને અથ એવા છે કે-જેનું મન સ્વ અને પરમાં સમાન હોય, અથવા જેનાં મનાયેાગ હંમેશ શુદ્ધ રહે. ‘સમણુ' શબ્દના અર્થ એવા થાય છે કે-જે સમ્યક્ પ્રકારે પ્રવચનનું પ્રતિપાદન કરે છે અથવા ચારે કષાયને જીતી લે છે,
પરિગ્રહના બંધનથી રહિત અર્થાત્ ધમનાં ઉપકરણા પ્રવાય એક સેાય કે તણખલા જેટલે। પણ પરિગ્રડું ન રામનારાઓને મુક્ત કહે છે.
પેરિગ્રહના એ ભેદ છે. (૧) બાહ્ય અને (ર) આભ્યંતર. પહેલા બાહ્ય પરિગ્રહ ધન– ધાન્યાદિ નવ પ્રકારના છે. બીજો આભ્યતર પરિગ્રડ-(૧) મિથ્યાત્મ, (૨)વેઢ, (૩) પુરૂષવેદ. (૪) નપુ ંસકવેદ, (૫) હાસ્ય, (૬) રતિ, (૭) મતિ, (૮) શાક (૯) ભય, (૧૦) જુગુપ્સા (૧૧) ક્રોધ, (૧૨) માન, (૧૩) માયા, અને (૧૪) લાભ, એ ભેદોએ કરીને ૧૪ પ્રકારના છે.
સ્વ અને પરના મેાક્ષ સંબધી સુખને સાધનારા સાધુ કહેવાય છે. એવા સાધુ, આપવામાં ભાવતા અશન આદિની એષણામાં પ્રવૃત્ત થાય છે, આહાર પાણીની વિશુદ્ધિમાં લીન રહે. અહી સુધી દૃષ્ટાન્ત અને ક્રાર્યાંન્તિકની પરસ્પર સમાનતા ખતાવી છે. હવે તેમાં જે અંતર રહેલુ છે તે બતાવે છે. તે અંતર એ છે કે-જેમ ભ્રમર પુષ્પામાં અનુરક્ત થાય છે તેમ ગૃહસ્થે આપેલા અશન પાન આદિના શેાધનમાં સાધુ પ્રવૃત્ત થાય બેટિક, શાય, તાપસ, ગૈરિક અને આજીવિક આદિ પણ જનતામાં શ્રમણ કહેવાય છે, તેનુ નિરાકરણ કરવા માટે ગાથામાં મુન્ના (મુદ્દા) કહ્યુ છે નિહૂનવ આદિ પણ વ્યવહાર કરીને મુક્ત કહેવાય છે, તેથી તેનુ નિરાકરણ કરવાને સાદુળો (લાધવ) પદ આપેલુ છે. ભ્રમર અણુઆપેલા પુષ્પના રસનું પાન કરે છે, કિન્તુ શ્રમણ અણુપેલાં ભાજનનુ ગ્રહણ કરવાની ઈચ્છા પણ કરતા નથી, પછી ગ્રહણ કરવાની વાત જ કર્યા રહી ? આ ભેદને પ્રક્ટ કરવાને માટે જ્ઞાન શબ્દ, સચિત્ત આહારનું નિરાકરણ કરવાને માટે મત્ત શબ્દ, અને આધાકમી આદિ દેાષવાળા આહારના વ્યવચ્છેદ કરવાને માટે ઘળા શબ્દ ગાથામાં આપવામાં આવેલ છે.
આ એ ગાથાઓમાં દૃષ્ટાંત અને ક્રાન્તિક બતાવીને એમ પ્રકટ કરવામાં આવ્યું છે કે સાધુઓએ કેવા પ્રકારની ભિક્ષા લેવી જોઇએ, માટે ભિક્ષાના ભેદો કહે છે——
ભિક્ષા એ પ્રકારની છે લૌકિક ભિક્ષા અને લેાકેાત્તર ભિક્ષા. લૌકિક ભિક્ષાના પણ એ ભેદો છે. (૧) દીનવૃત્તિ, (૨) પૌરૂષઘ્ની, પેાતાનુ પેટ ભરવામાં અસમર્થ દીન, હીન, અનાથ લૂલા, લંગડાની ભિક્ષા દીનવૃત્તિ કહેવાય છે. પાંચ આસવાનું સેવન કરનારા, પાંચે ઇન્દ્રિચેાના વિષયામાં ચિત્તને સદા આસકત રાખનારા પાંચ પ્રકારના પ્રમાદેશમાં પ્રવૃત્તિ કરનાર1, ભાગરૂપી આમિષમાં અભિલાષા રાખનારા, બાળ-બચ્ચાંને ઉત્પન્ન કરનારા, એવા નકામા મનુષ્યોને આપવામાં આવતી ભિક્ષા પૌરૂષની કહેવાય છે, કારણ કે તેથી એમનુ પૌરૂષ
નષ્ટ થઈ જાય છે.
લેાકેાત્તર ભિક્ષા એ પ્રકારની છે. (૧) અપ્રશસ્ત, (ર) પ્રશસ્ત. અલસન્ન અને પાર્શ્વ સ્થ આદિની ભિક્ષા અપ્રશસ્ત અને પંચ મહાવ્રતધારી, ષટ્કાયરક્ષક, પાંચ સમિતિ ત્રણ ગુપ્તિનું પાલન કરનારા મુનિની તથા પ્રતિમા-( પઢિમા )-ધારી શ્રાવકાની ભિક્ષા પ્રશસ્ત કહેવાય છે.
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
૨૬
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રતિમા–(પડિમા) ધારી શ્રાવકેની ભિક્ષા પ્રશસ્ત એ કારણથી છે કે એ શ્રાવક હોવા છતાં સાધુના જેવી ઉત્કૃષ્ટ ક્રિયાનું પાલન કરે છે. આ ભિક્ષાને “સર્વસમ્પત્કરી' પણ કહે છે, કારણ કે તેથી આત્માની સમસ્ત સમ્પત્તિ જ્ઞાન દર્શન સુખ આદિની પ્રાપ્તિ થાય છે. એ ભિક્ષાનાં બીજા છ નામ પણે કહેલાં છે. (૧) માધુકરી (ભ્રામરી), (૨) બેચરી, (૩) ગડુલા, (૪) અક્ષાંજના, (૫) ગર્તાપૂરણી, અને (૬) દાહ શમની.
(૧) માધુકરી (જામરી)નું સ્વરૂપ પહેલાંની ગાથામાં કહ્યું છે. | (૨) ગોચરી-જેમ ગાય જ્યાં ઓછું ઘાસ જુએ છે ત્યાં છે કોળિયો લે છે, અને જ્યાં વધુ ઘાસ જુએ છે ત્યાં પહેલાથી વધુ મટે ગ્રાસ (કોળી) લે છે, ઘાસને મૂળમાંથી ઉખાડતી નથી. એ રીતે ભિક્ષુ એક સ્થાનેથી જ પૂરાં અશન પાન આદિ ગ્રહણ ન કરે, કિંતુ ગૃહસ્થને ફરીથી આરંભ-સમારંભ ન કરે પડે એ વિચાર કરીને અશનાદિ લે, તેને ગોચરી કહે છે, અથવા જેમ વિવિધ બહુમૂલ્ય વસ્ત્રાભૂષણથી સજજ થએલી સુન્દર યુવતી સ્ત્રી ગાયને ઘાસ નીરવા આવે છે, તે ગાય તેની સુંદરતા જેતી નથી. પરતું ઘાસ પર જ દષ્ટિ રાખે છે, તે પ્રમાણે ભિક્ષુ આહારાદિ આપતી સ્ત્રીનું સૌંદર્ય, સુવેશ, આભૂષણ આદિનું નીરીક્ષણ ન કરે, કિંતુ અશનાદિની શુદ્ધિ પર જ દષ્ટિ રાખે તેને ગોચરી કરે છે.
(૩) ગલેપા-જેમ ગુમડા ઉપર જરૂરી કરતાં વધારે લેપ કરવાથી લેપ આમ-તેમ ફેલાઈ જાય છે અને આસપાસનો નીરગ પ્રદેશ પણ ખરાબ થઈ જાય છે. અને જે ગૂમડા ઉપર બિલકુલ ૫ ન કરવામાં આવે તે રેગ શાન્ત થાય નહિ, એવી જ રીતે સાધુ જે પ્રમાણથી અધિક આહાર કરે તે પ્રમાદ આદિ દેષ ઉત્પન્ન થવાથી સ્વાધ્યાય આદિ ક્રિયાઓનું પૂરું પાલન કરી શકતો નથી, અને બિલકુલ શેડો આહાર કરે તે ક્ષુધાવેદનીયની શાન્તિ નહિ થવાથી વૈયાવૃત્ય આદિ સાધુની ક્રિયાઓ થઈ શકતી નથી તેથી નિર્દોષ અને પરિમિત આહાર લે એ “ગડુલેપા” ભિક્ષા કહેવાય છે.
(૪) જેમ કેઈ માણસ ગાડામાં બેસીને ઈચ્છિત સ્થાન પર જવા ઈચ્છે છે. પરંતુ ગાડાને બિલકુલ તેલ ન ઉંજે તે એ ગાડું ચાલી શકતું નથી અને જે વધારે પડતું તેલ ઉંજે તે તે વૃથા જાય છે. એટલું જ નહિ પણ હાનિકારક પણ નીવડે છે. એ રીતે મોક્ષ પુરી સુધી પહોંચવાને માટે શરીર–શકટ (ગાડ) ને આહારાદિ રૂપ તેલ બિલકુલ ન ઉજવામાં આવે તે સંયમ-યાત્રાને સમ્યફ નિર્વાહ થઈ શકતો નથી, અને અધિક આહાર આપવામાં આવે તે રેગાદિ થવાથી વિનય કૃત આદિ સમાધિ થઈ શકતી નથી. તેથી પરિમિત આહાર લે એ “અક્ષાંજના' ભિક્ષા કહેવાય છે.
(૫) ગપૂરણ-જેમ કે ગૃહસ્થને ઘેર જવા-આવવાના માર્ગ પર કેઈ કારણથી ખાડો પડી જાય છે તે તેને દેખતાં જ તે ગૃહસ્થ શીધ્ર માટી, પથરના ટુકડા, વગેરે જે કાંઈ મળે તે લઈને ખાડાને પૂરી નાખે છે. પણ એમ નથી વિચારતો કે સારી ઈટ અને પથરાઓથી જ પૂરીએ. જે ન પૂરે તે ભારે આપત્તિ આવી પડવાની સંભાવના રહે છે. એ રીતે મુનિ સુધા–વેનીયને લીધે અંત-પ્રાંત આદિ નિરવઘ આહાર લઈને ખાલી ઉદર ભરી લે છે. તેને ગપૂરણી કહે છે.
(૬) દાહ શમની–જે સમયે ઘરમાં અગ્નિ ભભૂકી ઉઠે તે સમયે ઘરને ધણી જલ્દી જલ્દી પાણી, કાદવ, ધૂળ, માટી વગેરે જે કાંઈ મળી જાય તે નાંખીને આગ બુઝાવે છે. તે
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
વખતે તે એમ નથી વિચારતે કે જ્યારે ગંગા-સિંધુનું નિર્મળ નીર મળશે ત્યારે આગને બુઝાવીશ. એ રીતે સંયમની રક્ષાને માટે મુમુક્ષુ ભિક્ષુ લુખી, તુચ્છ, આદિ નિર્દોષ ભિક્ષાથી સેંધાને શાન્ત કરી લે છે. તેથી તેને “દાહોપશમની” કહે છે. (૬) iડા
ભિક્ષાગૃહણ વિષયક શિષ્ય શ્રી પ્રતિજ્ઞા
“પ્રશસ્ત ભિક્ષાજ સાધુએ ગ્રહણ કરવી જોઈએ. બીજી નહિ,” એમ સાંભળીને શિષ્ય ગુરૂ સમીપે નિવેદન કરે છે--વશે જ વિત્તિ ઈત્યાદિ.
આ ગાથાના પૂર્વાર્ધમાં બે જ આવ્યા છે. એકને અર્થ છે જેમ” અને બીજાને અથ છે એમ એ રીતે તેને અર્થ એમ થશે કે-હે ભગવાન્ ! અમે એમ જ (એજ પ્રકારે ) પ્રશસ્ત ભિક્ષા ગ્રહણ કરીશું કે જેમ ( જે પ્રકારે) ત્રમ યાં રસ્થાવર જીવને કઈ પણ પ્રકારની બાધા ન પહોંચે કારણ કે ગૃહસ્થાએ પિતાને માટે યા પોતાના કુટુંબને માટે બનાવેલું આહા૨ લઈને જ સાધુ પોતાની સંયમ-યાત્રાને નિવાહ કરી લે છે. એ વાતને વધુ સ્પષ્ટ કરવાને માટે ભ્રમરના દષ્ટાંતને ફરીથી બેવડાવે છે કે-જેમ ભ્રમર પુપોમાંથી રસ ગ્રહણ કરીને પણ કઈ પુષ્પને પીડા ઉપજાવતા નથી. (ગા. ૪)
મધુકરના ઉદાહરણમાંથી જે નિષ્કર્ષ નીકળે તેને સૂત્રકાર કહે છે–મgricણમા, ઇત્યાદિ.
સાધુઓં કા સ્વરૂપ કથન
જે ભ્રમરાની પેઠે અનિયત (કુળની નેસરાય રહિત) ભિક્ષા લે છે, કર્તવ્ય અને અકર્તવ્યને વિવેકી છે, નિવાસસ્થાન તથા કુટુમ્બ પરિવાર આદિમાં મમતાના બંધનથી બદ્ધ થયો નથી, તરેહ-તરેહના અભિગ્રહો ધારણ કરીને અનેક ઘરોથી લીધેલા અંત-પ્રાંત આદિ આહારમાં અનુરક્ત રહે છે, ઈન્દ્રિયો અને મનના વિકારોનું દમન કરે છે, તે નિર્દોષ ભિક્ષા લઈને ત્રણ યોગ, પાંચ ઇન્દ્રિ, નવ પ્રકારનું વિશુદ્ધ બ્રહ્મચર્ય અને અહિંસાની સાધના કરનારે સાધુ કહેવાય છે,
ભ્રમરાની પેઠે અસંજ્ઞા પણ હોય છે, તેથી બુદ્ધ (કવ્યાકતવ્ય-વિવેકથી યુક્ત) પદ આપેલું છે. પ્રતિમા (પડિમ) ધારી શ્રાવક (સંયતાસંયત) પણ ભ્રમરાની સમાન અને
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
બુદ્ધ હોય છે, તેથી અનિદરથા પર આપ્યું છે.
પહેલાં કહેવામાં આવ્યું છે કે ભ્રમરાનું ઉઢાહરણ એક-દેશીય છે. કેઈ કહે છે કેએનું મુખ ચંદ્રમા જેવું છે.” પણ મુખમાં ચંદ્રમાના બધા ગુણે હોતા નથી. અર્થાત કેઈ ગુણ સમાન હોય છે, કેઈ અસમાન હોય છે. ભ્રમરાનું ઉદાહરણ પણ કાંઈ અંશમાં મળતું છે, કેઈ અંશમાં અણુમળતું છે. જે અંશમાં અણુમળતું છે તે સૂવકારે નriffset અને હૃતા વિશેષણેથી પ્રકટ કર્યું છે. ભ્રમર માત્ર કુસુમેના સ્વાદિષ્ટ રસને જ પીએ છે, તેથી એ દાન્ત (ઈન્દ્રિયોને જીતનાર ) નથી. આ દષ્ટાંતથી દાર્દાન્તિકની અસમાનતા છે.
સુધર્મા-સ્વામી જંબૂ-સ્વામીને કહે છે-હે જબૂ! ઉપર જે પ્રથમ અધ્યયનને ભાવ કહ્યો છે તે અંતિમ તીર્થકર ભગવાન મહાવીર પાસેથી જે મેં સાંભળે તે જ કહ્યો છે. મેં પિતાની બુદ્ધિથી કલ્પના કરેલ નથી કહ્યો. પિતાની બુદ્ધિથી કલ્પના કરી કહેવાથી શ્રુતજ્ઞાનની આશાતના થાય છે. અને છઘનું જ્ઞાન પણ અધૂરું છેય છે, તેથી ભગવાન દ્વારા પ્રતિપાદિત પ્રવચન જ મેં તને સંભળાવ્યું છે. કહ્યું પણ છે કે
સુખના અભિલાષી પુરૂષોએ શ્રુતજ્ઞાનની આશાતનાને ત્યાગ કર જોઈએ, કારણ કે છદ્મસ્થાની દષ્ટિ પૂર્ણ હોતી નથી. આ અર્થને ઉત્તમ શબ્દથી પ્રકટ કર્યો છે.” (૫)
ઇતિ “કમપુપક” નામના પહેલા અધ્યયનનો
ગુજરાતી-ભાષાનુવાદ સમાસ (૧).
શ્રામય મેં અધિકારી કા લક્ષણ
અધયયન બીજું પહેલા અધ્યયનમાં ધર્મનું સ્વરૂપ અને મહામ્ય કહ્યું છે. તે કેવળ જૈન શાસનમાં મળી આવે છે. તેથી, પહેલાં કહેલા ધર્મનું પાલન કરવાને માટે જેણે જૈન શાસન અર્થાત ચારિત્ર ધર્મ સ્વીકાર્યો હોય પરંતુ નવદીક્ષિત હોવાથી કેઈવાર ધૈર્ય છૂટી જવાથી એ કદાચ ચારિત્રથી સ્મલિત ન થઈ જાય, તેટલા માટે આ અધ્યયનમાં “સાધુએ હૈયા ધારણ કરવું જોઈએ.” એ કહેવામાં આવશે. પરંતુ ધૈર્ય ત્યારે જ રહી શકે છે કે જ્યારે કામવિકારને જીતી લેવામાં આવે. તેથી શાસ્ત્રકાર સૌથી પહેલાં એ વિષયનું પ્રતિપાદન કરે છે– ૪૦ ઇત્યાદિ
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવ જે ઇન્દ્રિયના વિષયની કામના (અભિલાષા) કરે છે તેને “કામ' કહે છે. જે સાદ, એ કામોને ત્યાગ નથી કરતા, તેઓ અપ્રાપ્ત વિષયની પ્રાપ્તિરૂપ અશુભ અધ્યવસાયને અધીન થઈને ડગલે ડગલે ખેદને અનુભવ કરતાં શું કદાપિ શ્રમણતાને પ્રાપ્ત કરી શકે છે ? કદાપિ નહિ.
ઈષ્ટ, અનિષ્ટ સચિત્ત, અચિત્ત આદિ બધી વસ્તુઓ પર સમતા–ભાવ રાખ, હાસ્ય આદિ છએ નોકષાયને ત્યાગ કરવો. પાંચ સમિતિ અને ત્રણ ગુપ્તિનું પાલન કરવું ગુપ્ત બ્રહ્મચારી થવું, ત્રણ ભેગોને સાધવા, શ્રુતજ્ઞાનરૂપી જળથી અંતઃકરણને શુદ્ધ રાખવું સભ્યફત્વથી યુક્ત રહેવું, સંયમરૂપી કવચ (બખ્તર) થી સજજ રહેવું દોરાસહિત મુખવસ્ત્રિકાને મુખ પર બાંધીને રહેવું, યતના–ધર્મને ધારણ કરવું, ભેગરૂપી આમિષથી વિરકત રહેવું, કરણ સિત્તેરી અને ચરણસિત્તેરીના પારગામી થવું, નિર્દોષ ભિક્ષાથી જ સંયમયાત્રાને નિર્વાહ કરે, તીર્થકર ભગવાનની આજ્ઞાનું આરાધન કરવું, આત્મજ્ઞાની થવું, પરિગ્રહને ત્યાગ કરે. યાત્રામાત્રાને જાણવી, કાચબાની પેઠે ઈન્દ્રિયેનું ગેપન કરવું, અપ અશન પાનને ગ્રહણ કરવાં. અલ્પ ઉપઈિ રાખવી, કષાયને ત્યજવા, આસવરહિત થવું, સંસારરૂપી સાગરથી પાર ઊતરવું, પાપરહિત થવું, નિગ્રંથ પ્રવચનમાં પ્રવીણ થવું, માયા મિથ્યાત્વ અને નિદાનરૂપ શલ્યોને કાપવાં, સન્નિધિને ન રાખ, ઉરગાદિની ઉપમાથી યુક્ત થવું પાપની પ્રરૂપણ કરનારાં શાનો ઉપદેશ ન કર, મનને સ્વચ્છ રાખવું અને અતિચારરહિત ચારિત્રને પાળવું તથા મૃગ જેમ સિહથી સદા દૂર ભાગે છે તેમ પાપકર્મ જેની પાસે ન ઉભાં રહે તે “શ્રામસ્થ” (સાધુતા) કહેવાય છે. એવું પ્રામાણ્ય ત્યાં સુધી પ્રાપ્ત નથી થતું કે
જ્યાં સુધી તે કામગનો ત્યાગ કરે નહિ, જેનું ચિત્ત કામના સંક૯પવિક૫થી વ્યાકુળ રહેતું હોય છે તેની ક્રિયાઓ ભાવશૂન્ય દ્રવ્ય-ક્રિયાઓ હોય છે, કેવળ દ્રવ્ય-ક્રિયાઓનું પાલન કરવાથી કે શ્રમણ થઈ શકતો નથી. આ વિષયમાં સંગ્રહ ગાથાઓ છે, જેને અર્થ પહેલાં આવી ગયેલ છે. (૧)
ત્યાગી કા સ્વરૂપ કથન
ઉપર કહેવાઈ ગયું છે કે શબ્દ આદિ ઈન્દ્રિયવિષયામાં પ્રવૃત્ત એ સાધુ શ્રમણ્ય (ચારિત્ર)નું પાલન કરી શકતું નથી. હવે દ્રવ્યક્રિયાઓ કરતાં પણ જે સાધુના ચિત્તમાં કલુષતા હોય તે તે વાસ્તવમાં ત્યાગી નથી, એ કહે છે–
અથવા પહેલી ગાથામાં એક વિશેષ પ્રણાલીથી એમ પ્રતિપાદન કર્યું છે કે–શબ્દાદિવિષયોને ત્યાગી જ શ્રમણ્ય (સાધુતા) પાળી શકે છે, કિંતુ રેગાદિ કારણોથી પણ શબ્દાદિ વિષયને નથી જોગવી શકતો તો શું તે સમયે એ પણ ત્યાગી કહેવાઈ શકે છે? નથી
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
૩૦
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
કહેવાતે એ વિષય હવે કહે છે :–વરચયઇત્યાદિ
જે મનુષ્ય રોગાદિથી આક્રાન્ત હોવાને કારણે પરાધીન છે અને પરાધીનતા (અસમથતા) ને કારણે વસ્ત્ર, કસ્તૂરી, કેશર, ચંદન આદિ ગંધ, કુંડલ, કડાં આદિ આભૂષણ, સ્ત્રી, શમ્યા. અને ૪ શબ્દથી સવારી, આસન આદિનું સેવન કરતા નથી તેઓ ત્યાગી અર્થાત્ સંસારના સંબંધોને ત્યાગ કરવાવાળા નથી કહેવાઈ શકતા કારણ કે અસાર સમજીને મમતા છોડવી-રૂચિ ન રાખવી એ જ ત્યાગ કહેવાય છે. રેગાદિથી ગ્રસિત મનુષ્ય ઉપર કહેલા વિષાની મમતા છેડતા નથી, તેથી તેઓ ત્યાગી કહેવાતા નથી. (૨) - ત્યાગી કોને કહે છે? એ વિષે સૂત્રકાર કહે છે કે ' ઇત્યાદિ.
જે મહાપુરૂષો પૂર્વપુણ્યના ઉદયથી પ્રાપ્ત થએલા મનોહર અને ઈષ્ટ શબ્દાદિ વિષયને વિવિધ-વૈરાગ્યભાવના ભાવીને ત્યજી દે છે તેનાથી વિમુખ બની જાય છે, અને રોગાદિથી પીડિત ન હોવાને કારણે સ્વાધીન (સમર્થ) હોવા છતાં પણ વિવિધ-વૈરાગ્ય-ભાવના ભાવીને બધા ભેગેને ત્યજી દે છે, તેઓ જ ત્યાગી કહેવાય છે. (૩)
કામરાગ કે દોષોં કા વિચાર
સંયમ-માર્ગમાં વિહાર કરતા ત્યાગી મુનિનું મન, સ્ત્રી આદિને જોવાથી જે વિચલિત (ડામાડોળ) થઈ જાય તે તેને રોકવાને માટે ઉપાય બતાવે છે–ત્તમv૦” ઈત્યાદિ.
રાગદ્વેષ રહિત સમતાપૂર્વક વિચરતાં શ્રમણ્યમાં સ્થિત મુનિનું મન સ્ત્રી આદિને દેખતાં મેહનીય કર્મના ઉદયથી કદાચિત્ પહેલાં ભગવેલા ભોગેનું સ્મરણ થઈ જવાથી અથવા વિષય સેવનની ઈચ્છા થવાથી સંયમરૂપી ઘરની બહાર નીકળી જાય છે તે સમયે સાધુએ વિચારવું જોઈએ કે હું જેની અભિલાષા કરું છું તે સ્ત્રી નથી મારી કે નથી હ તેનેૉ. એવા વિચાર કરીને એ સ્ત્રી પ્રત્યેના વિષયને રાગભાવ દૂર કરે જોઈએ. તાત્પર્ય એ છે કે–સ્ત્રીના વિષયમાં મનની પ્રવૃત્તિ થવાથી ચારિત્રની મલિનતા આદિ અનેક દોષ ઉત્પન્ન થાય છે. એ દેને વિચાર કરીને મુનિ પિતાના મનને તે તરફથી પાછું હટાવતાં સમપ્રેક્ષાનું અવલંબન કરીને એ રાગરહિત થઈ જાય કે જે તે સ્ત્રીને દેખતાં પહેલાં હતે.
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
કામરાગ નિવારણ કા ઉપાય
દેને વિચાર આ પ્રમાણે કરે-હે મન ! ચારિત્રના પ્રાણ સમાન બ્રહ્મચર્યને જીવનપયત પાળવાની તે પ્રતિજ્ઞા કરી છે. પહેલાં કરેલી પ્રતિજ્ઞાને હવે પરિત્યાગ કરતાં તને શરમ નથી આવતી ? જે સમયે તું સંસારરૂપી તીવ્ર દાવાનળથી સંતપ્ત થશે અને લેકમાં કોઈ પણ તને બચાવી ન શકયું, તે સમયે શ્રીજીનેન્દ્ર ભગવાને પ્રરૂપેલા ચારિત્ર ધર્મને તે
સ્વીકાર કર્યો અને જે હેય વિષાથી વિમુખ થઈને બધી જંજાળને છેડી દીધી, તેજ વિષયને વમનચાટનારા શ્વાનની પેઠે ફરીથી તે સ્વીકાર કરવા ચાહે છે ? તે અધમ મન ! તારા પિતાના સ્વરૂપને તું વિચાર કર.
અરે મન ! જે બ્રહ્મચર્યના મહિમાથી જ, લેકમાં પુજાતા સુરેન્દ્ર અસુરેન્દ્ર અને નરેન્દ્રોની દ્વારા તું પૂજ્ય સંમાનનીય થયા છે. એવા અપારમહિમાવાળા બ્રહ્મચર્યને પણ તું કેમ ભૂલી ગયા છે ? કહ્યું પણ છે–
“બ્રહ્મચર્યથી દીર્ઘ આયુષ્ય, સુંદર આકાર, અને દૃઢ સહનન પ્રાપ્ત થાય છે. બ્રહ્મચર્યથી જ મનુષ્ય દિવ્ય તેજસ્વી અને મહાશકિતશાલી થાય છે.” (૧) | હે જીવ! કિપાકફળ જેવા વિષયગ, સુંદર, સુરૂપ, સુશબ્દ અને સુસ્પર્શ અવિવેકી ઇને ભલે મનહર લાગે, પરંતુ તું તે સંયમીઓમાં શ્રેષ્ઠ બનવા ઈચ્છે છે, તે પછી એમાં અનુરાગ કરવાથી જે ભયંકર ફળ ઉત્પન્ન થાય છે તેને કેમ ભૂલી જાય છે ? તેથી તારી એ ઉચ્ચ અભિલાષા શું હાસ્યાસ્પદ નહિ થાય ? અવશ્ય થશે.
અરે મૂઢ! જેમ વ્યાધે (શિકારીએ) ફેલાવેલી જાળમાં કુરંગ (હરણ) ફસાઈ જાય છે. રસ્તામાંના ખાડામાં તુરંગ (ઘેડ) પડી જાય છે, બળતા દીવાની જવાળામાં પતંગ હોમાઈ જાય છે, તેમ સ્ત્રીના હાસ્યવિલાસ અને હાવભાવની ચતુરાઈ જઈને કેમ તારા આત્માને નરકમાં પાડે છે ?
અહો ! આ રાગના બંધનની આગળ લેઢાની બેડી પણ તુચ્છ છે. જુઓ ! ભમર કઠિનમાં કઠિન કાષ્ઠને કાપી નાંખવામાં કુશળ હોય છે પરંતુ સૂર્યને અસ્ત થતાંની સાથે જ બીડાયલા કમળ-પુષ્પના અનુરાગના બંધનમાં બંધાયલે પિતાના આત્માની રક્ષા કરવામાં સમર્થ નથી બનતે. તે હે મન ! એવા રાગમાં ફસાવાની ઈચ્છા કેમ કરી રહ્યો છે ? | હે જીવ ! ઉપર ઉપરથી મનહર માલુમ પડતા, અત્યંત અપવિત્રતાનું સ્થાન વિજળીની પેઠે પલ-પલમાં ચપળ રૂપલાવયવાળા સ્ત્રીના શરીરમાં તને કઈ સુંદરતા દેખાય છે કે જેથી હું તેને માની રહ્યું છે કે–આ બીજના ચંદ્રમાની કલા છે. અમૃતના અવયવોથી બનેલી છે, ચંદ્રમાને ફાડીને નીકળી પડી છે, નીલ કમળનાં દળ (પાંદડીઓ)ની સમાન વિશાળ નેત્રવાળી તથા લીલાયુકત ચનથી લેકને અવલંબન આપનારી મહર દેખાય છે.
૧ સૂર્ય અસ્ત પામ્યા પછી કમળની અંદર ગોંધાઈ ગએલો ભમરે તકલીફ સહન કરીને આખી રાત વિતાવે છે, પરંતુ અનુરાગ (પ્રીતિ) ને કારણે કમળની કોમળ (મુલાયમ) પાંદડીઓને કાપી નાખીને એ તકલીફ દૂર કરવાનું સાહસ નથી કરી શકતો.
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
હું આત્મન્ ! યાદ કર કે, જે વિના વિચારે કોઈ વિષયમાં પ્રવૃત્તિ કરે છે તેની ભારે. દુતિ થાય છે. તું પેાતાના કલ્યાણને ચાહે છે તે વિલાસિનીઓના વિલાસના સારી પેઠે વિચાર કરી લે. એટલું વિચારી જો કે આ શરીર કયાંથી ઉત્પન્ન થયું છે ? એનું શું કારણ છે ? તે કેવી રીતે ટકે છે ? અને એમાંથી કેવા કેવા ગંધાતા (ધૃણાજનક) પદાર્થો નીકળતાજોવાનાં આવે છે ?
અસ કર, રહેવા દે; આ શરીરમાં અનુરાગ ન કર, મળમૂત્રથી ભરેલા સ્થાનમાંથી મા શરીર ઉત્પન્ન થયું છે, રજ-વીય એનું કારણ છે, ખાધેલુ’-પીધેલુ` ભેાજન, એની સ્થિતિનુ નિમિત્ત છે, અને તેનાં નવ દ્વારા વાટે મળ-મૂત્ર આદિ ધૃણિત પદાર્થો નીકળ્યા કરે છે. વધારે શુ કહીએ ? કામળ અને મનેહર કપડાંથી બાંધેલી મળમૂત્રની ગાંસડીમાં પામર પ્રાણી પણ અનુશંગ નથી કરતા, તે પછી અશુચિ આદિ ભાવનાઓનું સમીચીન ચિંતન કરવામાં ચતુર મુનિની તે શી વાત ? તેએ તે તેની તરફ ઉંચી આંખે જેતા પણ નથી. કહ્યુ છે કે
શરીરને સેંકડો ઘડા પાણીથી ચાહે તેટલુ ગુલાખ આદિની સુગધથી સુગંધિત કરેા, પરંતુ આ લખ્યું ! તેને કેવી રીતે પવિત્ર બનાવશે ! અને ફેલાવશે ? ” (૧)
હું આત્મન્ ! તું સ્ત્રીઆદિની મમતાથી વિરક્ત થા વિરક્ત થા, માહુના ત્યાગ કર ત્યાગ કર, આત્માના સ્વરૂપને જાણુ, ચારિત્રના અભ્યાસ કર અભ્યાસ કર પેાતાને પિછાણુ, અને મેાક્ષ સુખને માટે પુરૂષાર્થ કર પુરૂષાર્થ કર` ' (૨)
“અશુદ્ધ પદાર્થથી ભરેલાં, ઝુ-આદિ કીડાઓથી વ્યાસ, સ્વાભાવિક દુધિને કારણે અંદર પણ ધૃણિત અને મળ-મૂત્રથી વેષ્ટિત (સ્ત્રીઓના) શરીરમાં તે રમણ કરે છે કે મૂઢ છે, અને બુદ્ધિમાન પુરૂષ તે તેને અત્યંત નિકૃષ્ટ સમજીને તેનાથી અલગ રહે છે. (૩)
જે
જો કે વિષયેના સંગ સંસારભીરૂ પુરૂષાને માટે ત્યાજ્ય છે અને તેને ત્યાગ થવા કઠિન છે, તેા પણ બ્રહ્મચર્યના મહિમાનું સ્મરણ કરનારા મુનિએને એક માત્ર સ્ત્રીસ’ગના
१ यहां प्रत्येक कर्त्तव्यको दुहरानेसे अत्यन्त तीव्र प्रेरणा प्रगट होती है ।
૧. અહી પ્રત્યેક બ્યને એવડાવવાથી અત્યંત તીવ્ર પ્રેરણા પ્રકટ થાય છે.
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
હવરાવેા, ધુએ, અને કેશર કસ્તૂરી શરીર તા મળ-મૂત્રનુ' ભાજન છે. કેવી રીતે તેના પરાગ ( ફેરમ ) ને
૩૩
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
ત્યાગ કરવાથી, અન્ય વિષયને સંગ ત્યજ હોવા છતાં પણ અપિઆપ નિવૃત્ત થઈ જાય છે. અર્થાત બ્રહ્મચર્યમાં દૃઢ રહેનારાઓ પર કેઈ પણ વિષય પિતાને પ્રભાવ પાડી શકો નથી. જે પુરૂષ સ્વયમ્ભરમણ મહાસમુદ્રને પાર કરી ચૂક્યો છે તેને માટે ગંગા જેવી નાની નાની નદીઓ પાર કરવામાં શી મોટી વાત છે? ભગવાને પણ ઉત્તરાધ્યયન-સૂત્રના ૩૨ મા અધ્યયનમાં પ ચ ર એ ગાથાથી એજ પ્રતિપાદન કર્યું છે.
જેવી રીતે જે નાગણીની દૃષ્ટિમાં વિષ હોય છે તેને જોવાથી જ જીવનનો અંત આવી જાય છે, તેવી રીતે સ્ત્રીને અનુરાગપૂર્વક જેવાથી ચારિત્રરૂપ જીવન નષ્ટ થઈ જાય છે.
અથવા એ કેવી ગાઢ અંધકારમય રાત્રિ છે કે જેમાં ચારે કષારૂપી ઘુવડોનું રાજ્ય છે, અરે ચારિત્રરૂપી શરીરને ગળી જવાને માટે અજ્ઞાનરૂપી પિશાચ સદા તાકી રહેલે છે. હે મિત્ર મન ! જ્ઞાનના પ્રકાશથી રાગરૂપી અંધકારનું નિવારણ કર, અને સ્ત્રીરૂપી રાત્રિથી ઉત્પન્ન થતા ઉપસર્ગોને હઠાવવામાં મને સહાય કર.
બ્રહ્મચર્યને ત્યાગ કર એ મુનિઓને માટે મહાન અનર્થકારક છે; એટલે સુધી કે બ્રહ્મચર્ય ત્યજવાની ઈચ્છા થતાં જ અનેક દોષ એવી રીતે આવીને ખડા થાય છે, જાણે કે અનેક અસ્ત્ર-શસ્ત્ર લઈને પ્રબળ શત્રુઓ આવી પહોંચ્યા હોય. પહેલાં તે આર્તા–ધ્યાન અને રૌદ્રધ્યાન હદયમાં સ્થાન જમાવી લે છે. તેને સ્થાન મળતાં જ પ્રમાદ, સાહસ, અજ્ઞાન, અધર્મ અસિદ્ધિ આદિ અનેક દેશે આવી ઊભા રહે છે.
અબ્રહ્મચારીની સમીપે પ્રમાદનાં બધાં કારણે હાજર રહે છે. એથી પ્રમાદ, વગર વિચારે કાર્ય કરવાથી સાહસ, બધિરૂપી બીજનું વિનાશક હોવાથી અજ્ઞાન, અધોગતિમાં લઈ જવાને કારણે અધમ, અને આઠે કર્મોનું જનક હોવાથી અસિદ્ધિ અને એવા જ બીજા અનેક દે શત્રુની પેડે ચિત્તરૂપી ઘરમાં સંયમરૂપી રત્નને લૂંટી લેવાને ઇચ્છાનુસાર પ્રવેશ કરે છે.
વિષયરાગ બધાં પાપનું મૂળ કારણ છે; ચારિત્ર વૃક્ષને કાપનારો કુહાડે છે.
જેમ કાગળ સફેદ વસ્ત્રને મલિન કરી નાંખે છે તેમ આત્માને મલિન કરનાર છે મક્તિના માર્ગની અર્ગલા છે, નરક નિગદનાં દુખનું નિશાન છે, અને વિવિધ વ્યાધિઓનું ઉત્પત્તિસ્થાન છે. તેથી કરીને તપ અને સંયમને પાળવામાં ચતુર એવા તપસ્વી લેકો આ (વિષયરાગ)ને બિલકુલ છેડીને તેથી દૂર જતા રહે છે.
જે મંત્ર, દેવો અને દાનવો પર પણ પિતાને પ્રભાવ તુરત બતાવી આપે છે, તે મંત્ર પણ સ્ત્રીજનિત રાગ પર પ્રભાવ પાડી શકતો નથી, એ મોટા આશ્ચર્યની વાત છે. સ્ત્રીઓનું ચરિત્ર એટલું પ્રભાવશાળી હોય છે કે તેની સામે મંત્ર પણ પ્રભાવહીન બની જાય છે. તે તેના વિષયમાં ઉત્પન્ન થનારા રાગરજજુને કાપવા માટે મુનિઓએ ક ઉપાય કરવો જોઈએ?
હે હૃદય-સુહૃદુ ! સ્ત્રીઓની સમીપે રહેવાનું છેડી દેવું એજ એના વિષયમાં ઉત્પન્ન થતા પ્રેમપાશને કાપવાનો ઉપાય છે. કહ્યું છે કે હે મન ! મુનિઓના આત્માનું કલ્યાણ કરનારા રહસ્યને શ્રવણ કર. તે આ પ્રમાણે છે
“સ્ત્રીઓને સંપર્ક (સંસર્ગ) સર્વથા ન કરવો જોઈએ, કારણ કે શમરૂપી કવચ પહેરેલા ઉત્તમ પુરૂષોના અંતઃકરણને પણ સ્ત્રીઓ પોતાની આંખેરૂપી છુરીની ધારથી છિન્નભિન્ન કરી નાખે છે. ૧
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રવચનમાં પ્રવીણ, વિનયવાન અને ગંભીર આત્મજ્ઞાનવાન હોવા છતાં પણ વિરલ વ્યક્તિ જ સદ્ગતિને પ્રાપ્ત કરી શકે છે. કારણ કે સંસારમાં એક એવી કુંચી મજુદ છે કે જે જલદી નરકનું દ્વાર ખેલી નાંખે છે. એ કુંચી કઈ છે ? સ્ત્રીની વાંકી ભમ્મર. થરા
ખરૂં છે. અનાદિકાલીન સંસારમાં, જી પાસે પોતાના શરીરની પણ સ્વાધીનતા નથી. અપકૃષ્ણ-મનુષ્ય પશુ પક્ષી સાપ આદિમાં હીન શરીરને જે પ્રાણી ચાહતા જ નથી, તેમને પણ એ શરીર ધારણ કરવાં પડે છે. અને તેના સંગથી અનિષ્ટ સ્થાનને નિવાસ, અન્ન. પાનની અપ્રાપ્તિ, તાપ ટાઢ, કરા વરસાદ, હવા ડાંસ-મચ્છર આદિથી ઉત્પન્ન થતાં અનેક પ્રકારના દુઃખ ભોગવવા પડે છે. જે એવા શરીરને ધારણ કરવાનું પિતાની ઈચ્છા પર જ નિર્મર હોત તે કઈ પણ પ્રાણી એવા દુઃખદાયી શરીરને ધારણ ન કરત.
જેવી રીતે શરીર ધારણ કરવામાં જીવ સ્વાધીન નથી. તેવી રીતે તેને ત્યજવામાં પણ સ્વાધીન નથી. સંસારમાં જે પ્રાણીઓ સુખસંપન્ન છે તેઓ વર્તમાન શરીરને ત્યાગ કરવા ઈચ્છતા નથી, તે પણ એમનું મૃત્યુ થઈ જાય છે. અને મૃત્યુની કામના કરનારા દુઃખી
જી વિષ આદિ ભક્ષણ કરી લે છે તે પણ કઈ કઈ વાર બચી જાય છે. એ ઉપરથી સિદ્ધ થયું કે આપણું શરીર પણ આપણને આધીન નથી. - જે શરીર પર પ્રાણને અધિકાર હોત તે ફૂલથીય કેમળ તથા સુંદર અવયવાળા અતીતકાલીન દેવાદિના શરીરના વિરોગને કેમ રેકી રાખત નહિ? સાચી વાત એ છે કે દેહ ગેહ આદિ કઈ પણ વસ્તુ કોઈની નથી. જીવ અજ્ઞાનને કારણે “આ મારો છે એ એ મારી છે એ પ્રકારની મમતા રાખે છે. એટલે શરીર પર મમતા રાખવી એજ અજ્ઞાનમૂલક અને પરિગ્રહરૂપ હોવાને કારણે કર્મબંધનું કારણ છે. એવું સમજીને વિવેકીજન પિતાના શરીર પર પણ સ્નેહ રાખતા નથી, તે પછી બીજાના દેહ પર કેમ સનેહ કરે ? એમ વિચારીને મનમાં ઉત્પન્ન થયેલા રાગાદિને, “એ મારી નથી” કે “હું તેને નથી” એવી ભાવનાથી દૂર કરીને, મુનિ સંયમઘરથી બહાર નીક્ળેલા મનને પાછું સંયમઘરમાં લાવે. (૪). - પૂર્વ ગાથામાં, ઉત્પન્ન થએલા રાગને પરિત્યાગ કરવાનું કહ્યું, કિન્તુ રાગનો ત્યાગ તપ આદિ બાહ્ય ક્રિયાઓ વિના થઈ શકતો નથી. એટલા માટે એની પ્રરૂપણ કરે છે. માયાવયાહીઈત્યાદિ.
હે શિષ્ય ! તપસ્યા કર-આતાપના લે, સુકુમારતાને ત્યાગ કર ઈદ્રિયોના વિષયમાં રાગ ન કર, રાગના ત્યાગથી દુઃખ નાશ થઈ જ જાય છે. તું શ્રેષને અંશ પણ રહેવા ન દે. અને રાગને છેડી દે, તેથી તું સંસારમાં સુખી અથવા પરિગ્રહ ઉપસર્ગો સાથેના યુદ્ધમાં વિજયી થઈશ. તાત્પર્ય એ છે કે-હે શિષ્ય ! શ્રામણ્યોગ (સંયમરૂપી ઘર) થી બહાર ન નીકળી જાય તે ટાઢ-તાપ આદિ પરીષહ અને ઉકુટુક આસન આદિનો આશ્રય લઈને, તથા અનશન આદિ તપ કરીને શરીરને સુકાવી નાખ, શરીરની કોમળતાને ત્યાગ કર. અર્થાત પિતાના શરીરને ટાઢ-તાપ આદિ પરીષહ સહેવાને ચગ્ય બનાવી લે. શારીરિક
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
રા
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુખાની સામગ્રીમાં મન ન લગાડ. જેની કામના કરવામાં આવે છે તેને કામ કહે છે. એ કામેા (શબ્દ, રૂપ, ગંધ, રસ, સ્પશ આદિ ઇન્દ્રિય-વિષયા) ની અપેક્ષા ન રાખ, એમ કરવાથી દુઃખાનું અસ્તિત્વ રહી શકશે નહિ, એનેા નાશ જ સમજ, કેમકે કામ જ દુ:ખતુ' કારણ છે.
શકા-હે ગુરૂ મહારાજ ! જેમ ભેાજન કરવાથી ભૂખ શાન્ત થઈ જાય છે. અને પાણી પીવાથી તરસ છીપે છે, તેમજ વિષયેાનું સેવન કરવાથી વિષય સેવનની ઇચ્છા શાન્ત થઇ જાય, તા પછી તાપના આદિ બાહ્ય તપ કરવાની શી જરૂર ?
ઉત્તર~~~ડે શિષ્ય ! એવી શકા કરવી ઉચિત નથી, કાણુ કે વિષયાની વાસના (ઈચ્છા) જ બધા અનર્થાતું મૂળ છે. અને ચારિત્રરૂપી વૃક્ષના મૂળને ઉખાડનારી છે. તે રાગદ્વેષને દૃઢ કરે છે. પરદેશ ગયેલા કોઈ ઇમિત્ર જીવતા હાય પરંતુ તેના મૃત્યુના સમાચાર મળે તે। સગાં-સંબંધીએ રાવા લાગે છે. અને જો તે મરી જાય પણ મરવાના સમાચાર ન મળે તા કાઈ પણુ રાતું નથી; એથી સમજાય છે કે ચિત્તના વિકારજ સુખદુઃખનું મુખ્ય કારણ છે.
એ કારણથી જ્યાંસુધી મનમાંથી વિષયવાસનાને સમૂળા ત્યાગ નથી થતા ત્યાંસુધી આઠે કર્મોની ઉત્પત્તિને રોકી શકાતી નથી કારણ કે તેનુ મૂળ વિષયવાસના છે. કહ્યું પણ છેકે“ભલે કાઈ ગમે તેટલાં શાસ્ત્રોતુ મનન કરી લે, અથવા ખોજાઓને શીખવે. પરન્તુ જ્યાંસુધી વાસનાના ત્યાગ કરીને સમિતિ શ્રુપ્તિ આરૂિષ સંયમની આરાધના કરી લેતા નથી, ત્યાંસુધી મેાક્ષ પ્રાપ્ત કરી શકતા નથી,” (૧)
જેમ પક્ષી આકાશમાં સ્વચ્છન્દ વિહાર કરે છે, તેમ અનુપમ અલૌકિક આન ંદમય માક્ષમાગ માં વિહાર કરનારા સંયમી પણ અપ્રતિબંધ વિહારી હેાય છે. પરતુ જેવી રીતે જાળમાં ફસાયેલા પક્ષીઓ ઉડવાના યત્ન કરે છે. પશુ ઉડી શકતાં નથી, તેવી રીતે વિષયના સેવાનની આશારૂપ વાસનાથી વાસિત અંતઃકરણવાળા મુનિએ મોક્ષમાર્ગને ન પામતાં અ પ્રતિબંધ વિહારથી વંચિત રહે છે, હું શિષ્ય ! આ વિષયવાસનાને એવી વિશાળ નદી સમજ કે જેને પાર પામવા અત્યંત કઠણ છે. કહ્યુ' છે કે—
આશા નદીના જેવી છે, તેમા મનેરથરૂપી જળ ભરેલું છે. તૃષ્ણારૂપી તર’ગેા ઉછળી રહ્યાં છે, રાગરૂપી ગ્રાહ એમાં નિવાસ કરે છે, નાના પ્રકારના વિચારે તેમા પક્ષીરૂપ છે, અ ધીરતારૂપી વૃક્ષને ધ્વંસ કરવાવાળી છે. ચિન્તા એના તટ છે. એ નદીને પાર કરવી અત્યંત કઠણ છે. જે મુનીશ્વર એ નદીને પાર કરે છે તે જ સુખી થાય છે,” (૧) અને વળી શ્રવણ કરે
વિષયાને શાપાશ ક્રુત્યાજ્ય છે. જેએ એ પાશથી મુક્ત થઈ જાય છે તે જ મેાક્ષમાર્ગના અધિકારી અને છે-બીજા નહિ, પછી ભલે તે બધાં શાસ્ત્રાના પાર'ગત કેમ ન હાય ?” (૧)
હે શિષ્ય ! એ રીતે વિષય ભાગવવાની ઈચ્છા જ મહાન અને ઉત્પન્ન કરે છે. તે વિષયાના સેવનની ખાખતમાં તે કહેવું શુ' ? બસ, તું સમજી લે કે-જેમ સુખ પામ વાની ઇચ્છાથી પતંગા દીપકમાં હામાય છે, અથવા કોઇ ભેળા માણસ લાકડું સમજીને ગ્રાહ ( મગર ) ને પકડી લે અને તેને આધારે નદી પાર કરવા ઈચ્છે તા કદાપિ તેને મના રથ સફળ ન થાય પરન્તુ તેને પ્રાણુ ત્યજાતે જ વખત આવે, તેમ “ વિષય ભાગવવાથી વિષયાની વાસના મટી જશે. ” એમ વિચારવું એ ખરાબર નથી.
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
૩૬
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભૂખ-તરસનું દૃષ્ટાંત પણ અહી બંધ બેસતું નથી, કારણ કે વિષય-સેવનથી કામ શાન્ત થતું નથી, પરન્તુ વધારે ને વધારે વધે છે, કહ્યું છે કે- કામેનું સેવન કરવાથી કામ કદાપિ શાન્ત થતું નથી, જેમ ધી નાખવાથી અગ્નિ શાન્ત થતો નથી. પરંતુ વધતો જાય છે. ” (૧) તેમજ-જગતમાં પણ જોવામાં આવે છે કે-અગ્નિમાં જેમ-જેમ ધન નાંખવામાં આવે છે, તેમ-તેમ તે વધારે પ્રબળ થતા જાય છે, એકવાતું નથી. અથવા દાદરને ખજવાળવાથી દાદર મટતી નથી પણ વધતી જાય છે.
ઉકત દષ્ટાંતમાં બીજી પણ વિષમતા છે તે કહે છે- જેમ ભૂખ આદિને શાન્ત કરવામાં ભેજન આદિ કારણ છે, તેમ વિષય–સેવનની ઈચછાને શાન્ત કરવામાં વિષયોનું સેવન કારણે છે, એમ માનીને તમે વિષય-સેવનને ઉપાદેય કહે છે તે બરાબર નથી, સૌ એમ તે માને છે કે-અન્વય-વ્યતિરેકથી કાર્ય કારણભાવનો નિશ્ચય થાય છે, કારણ હોવાથી જ કાર્યનું ન બનવું અન્વય કહેવાય છે અને કારણના અભાવમાં કાર્યનું ન બનવું એ વ્યતિરેક કહેવાય છે, જેમ સર્વવિરતિરૂપ ચારિત્ર હોવાથી જ સાધુતા હોય છે. અને સર્વવિરતિરૂપ ચારિત્રના અભાવમાં સાધુતા રહેતી નથી. આ અવય વ્યતિરેકથી સમજાય છે કે વિરતિ સાધુત્વનું કારણ છે. જ્યારે ભેજન કરવામાં આવે છે ત્યારે શુઘાની તાત્કાલિક શાંતિ થઈ જાય છે, ભેજને કુર્યા વિના શાન્તિ થતી નથી, તેથી અન્વય-વ્યતિરેક દ્વારા ભેજન તાત્કાલિક સુધાનિવૃત્તિને પ્રતિ કારણ બને છે. આ કારણથી ક્ષુધા પિપાસા આદિ શાન કરવાને માટે ભેજન આદિ કરવામાં આવે છે. સાધુ જીવનપર્યન્ત વિષયસેવનની અભિલાષાની શાન્તિની ઈચ્છા રાખે છે. આ શાન્તિને માટે પ્રવૃત્તિ કરનારા મુનિઓએ કદાપિ વિષયસેવન કરવું જોઈએ કારણ કે વિષયવાસના વિષયસેવનને સમયે રાગ-ભાવની વૃદ્ધિ કરે છે, અને ઇન્દ્રિયોને સબળ બનાવીને એવી નાના પ્રકારની દુર્ભાવનાઓ ઉત્પન્ન કરે છે કે-“આ ભેગ કદાપિ નષ્ટ ન થાય. ઉત્તરોત્તર વઘતે જાય, એને ભેગવવમાં કાંઈ વિદત ન આવે, ઈત્યાદિ એટલે કે વિષયસેવનથી વિષયની અભિલાષા શાન્ત થતી નથી, બલકે પ્રતિક્ષણ અધિક-અધિક વધતી જાય છે, તે એટલે સુધી કે એ વિષયલાલસા પુરૂષને કેવળ નકામો બનાવી દે છે. અને તે પુરૂષાર્થ–સાધનમાં સર્વથા અસમર્થ બની જાય છે, કે જેવી રીતે ફેંદામાં (હેડમાં) ફલાયેલે પુરૂષ કાંઈ પણ પુરૂષાર્થ કરી શકતા નથી. તેથી કરીને અહીં કાર્ય-કારણભાવને નિશ્ચય કરાવનારાં અન્વય
વ્યક્તિ રેકને અભાવ હોવાથી જીવનપર્યત વિષયલાલસાની શાન્તિની પ્રતિ વિષયસેવન કારણ થઈ શકતું નથી, એટલે જીવનપર્યન્ત વિષયાભિલાષાની શાન્તિને ચાહનારા મુનિઓને માટે એ ઉપાદેય નથી. | એ પ્રકારે પૂર્વાર્ધમાં સૂત્રકાર બાહ્ય વિષયને ત્યા બતાવીને ઉતરાર્ધમાં અંતરંગ વિષયોના ત્યાગને ઉપદેશ આપે છે કે-હે શિષ્ય ! શબ્દાદિ-વિષયમાં દ્રષ તથા રાગને દૂર કર. એમ કરવાથી જન્મ-મરણસ્વરૂપવાળાં વિનશ્વર સંસારમાં સુખી, અથવા અનુકૂલપ્રતિકૂલ પરીષ તથા ઉપસર્ગના સંગ્રામમાં વિજયી થઈશ. (૫).
છોડે હુએ ભોગોં કા પુનઃ અંગીકાર કરનેમેં સર્પકા દ્રષ્ટાંત
આ વિષયને દૃષ્ટાંત દ્વારા સ્પષ્ટ કરે છે– ઈત્યાદિ.. સાપ બે પ્રકારના થાય છે. (૧) ગંધન અને (૨) અગંધન, ગંધન સર્પ એ કહેવાય છે
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર: ૧
૩૭
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
કે જે મંત્રાદિના બળથી વિવશ થઈને ડંખેલા સ્થાનમાં નાંખેલું ઝેર તેમાંથી પાછું ચૂસી લે છે. પણ અગધન સર્પ તેથી વિપરીત પ્રકાર હોય છે. એ અગધન કુળમાં ઉત્પન્ન થએલે સાપ અગંધન સર્પ કહેવાય છે. એ સર્ષ અસહય અને બળતી આગમાં પ્રવેશ કરે છે પરંતુ એકવાર વમનકરલા ઝેરને પાછું ચૂસી લેતું નથી,
હે શિષ્ય ! જ્યારે તિર્યંચ સપ પણ મૂકેલા ઝેરને પાછું ગળી જવા ઈચ્છતે નથી તે તું તે પ્રવચનમાં પ્રવીણ છે. એટલે નિઃસાર સમજીને ત્યજેલા વિષયેનું સેવન તારે તે ભૂલે ચૂકયે પણ ન કરવું જોઈએ.
અગ્નિના “હિર' આદિ ત્રણ વિશેષણે આપેલાં છે, તેનો હેતુ એ છે કે-જે અગ્નિમાં પ્રવેશ કરતાં જ તત્કાળ ભમ થઈ જવાય એ પ્રકારના અગ્નિમાં પણ અગધન કુળના સર્પ પ્રવેશ કરે છે, પરંતુ ત્યજેલા વિષને ગ્રહણ કરતા નથી. એ પ્રમાણે કુલીન પુરૂષો પણ ત્યજેલા વિષયાને પ્રાણસંકટમાં પણ ગ્રહણ કરતા નથી અર્થાત્ તેઓ દુષ્કર્મ કરીને ક્ષણ ભર પણ જીવવા ઈચ્છતા નથી. (૬)
જ્યારે બાવીસમા તીર્થંકર ભગવાન શ્રીઅરિષ્ટનેમિપ્રભુએ દીક્ષા ગ્રહણ કરી, ત્યારે તેમના નાના ભાઈ રથનેમિએ રાજી મતીની ઈચ્છા કરી, પરન્ત સતીશિરોમણિ જમતી કામની વાસનાથી વિરક્ત થઈ ચૂકી હતી. તેણે એક દિવસ સુગંધિત અને સ્વાદિષ્ટ ખીર ખાધી અને એક વાડકામાં તેનું વમન કરીને તે રથનેમિને આપવા લાગી અને બોલી “લ્ય ખીર ખાઓ !” રથનેમિ એ સાંભળીને ક્રોધાવિષ્ટ થઈ ગયે અને બોલ્યા “હું ક્ષત્રિયેના વંશનું ભૂષણ થઈને વમેલી ખીર કેમ ખાઈશ ?' રાજીમતી કહેવા લાગી અહે શ્રેષ્ઠ-ક્ષત્રિય ! તમે વમેલી ખીર નથી ખાતા, તે તમારા મોટાભાઈ શ્રી અરિષ્ટનેમિએ વમેલી એટલે ત્યજેલી એવી મને કેમ ચાહે છે ? મારા માટેની ઈચ્છા કરતાં તમને શરમ નથી આવતી ?” હદયને
ખે એવી સતી રામતીની વાત સાંભળતાં જ રથનેમિને સંસારથી વિરક્તિ આવી ગઈ એમણે દીક્ષા લીધી. કેટલાક દિવસ પછી રાજીમતીએ પણ દીક્ષા લીધી.
કોઈ એક સમયે સડાસતિશ્રી રામતી અનેક સાધવીઓના પરિવારથી વિંટાઈને વિતક પર્વત પર પધારેલા ભગવાન શ્રી અરિષ્ટનેમિપ્રભુને વંદના કરવા ગઈ, ત્યારે માર્ગમાં અચાનક મૂસળધાર વરસાદ વરસવા લાગ્યો. તેનું આખું શરીર અને વસ્ત્રો પાણીથી પલળી ગયાં. સંજોગવશ રાજીમતીએ એજ ગુફામાં પ્રવેશ કર્યો કે જે ગુફામાં રથનેમિ પહેલેથી આવીને રહ્યા હતા. જે સ્થાન પર રથનેમ બેઠા હતા તે સ્થળ પર દષ્ટિ ન પડવાને લીધે તે રામતીને દષ્ટિગોચર ન થયા. તેથી તે એકાન્ત પ્રદેશ જાણીને પોતાના ભીજાયેલા લગડાં ફેલાવી દીધાં. ત્યારે તે રાજમતીને વસ્ત્રરહિત જોઈને રથનેમિનું ચિત્ત ચલિત થઈ ગયું. એમના મન પર કામવિકારે આક્રમણ કર્યું. તે સંયમમાર્ગથી ભ્રષ્ટ થઈ ગયા. રથની નેમિ (પૈડું) ની પેઠે તેમનું ચિત્ત ભમવા લાગ્યું. રથનેમિને એ પ્રમાણે કામાતુર જોઈને રતિ જેવી રમણીય રાજીમતીએ જે કાંઈ કહ્યું તે વાત સૂત્રકાર ત્રણ ગાથામાં કહે છે – કાજુ, ઇત્યાદિ.
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
૩૮
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
હું યશના અભિલાષી ! તને ધિક્કાર છે, જે અસંયમ જીવનના સુખને માટે વગેલાને ખાવા ઇચ્છે છે, એ પ્રકાહના જીવનથી તે મરવું જ વધારે સારૂં છે. યશ અર્થાત્ સંયમ અથવા ક્રીતિની ઇચ્છા કરનારા !, અથવા હું અસંયમ અને અપયશના કામી ! તને ધિક્કાર છે, તું અત્યંત નિદાને પાત્ર છે. અથવા હું કામી ! જગતમાં તારી એ પ્રકારની જે કીતિ ફેલાઇ છે કે આ રથનેમિ મુનિ અત્યંત ઉત્કૃષ્ટ સંચમનુ પાલન કરનારા મહાત્મા છે,’ એ કીતિને ધિક્કાર છે, કેમ કે તમે અસંયમરૂપ જીવિતને માટે, ભગવાન્ અરિષ્ટનેમિએ ત્યજેલી એવી મને, અથવા સંયમપાલનને માટે ત્યજેલા વિષયાને પાછા ચાહે છે. તમારે મરી જવું જ સારૂં છે, પરન્તુ અસંયમની વાંછના કરવી સારી નથી, (૭)
અદં ચ ઈત્યાદિ. હે રથનેમિ ! હું (રાજીમતી) ભેાગરાજની પૌત્રી અને ઉગ્રસેનની પુત્રી છું, અને તમે અ ંધકવૃષ્ણુિના પૌત્ર તથા સમુદ્રવિજયના પુત્ર છે, એ રીતે આપણે બેઉ નિમળ કુલામાં ઉત્પન્ન થયાં છીએ. આપણે ગંધન કુળમાં ઉત્પન્ન થએલા સર્પોનાં જેવાં ન થવુ જોઈએ. માટે વિષય આદિને ત્યજીને અન તે સુખના કારણભૂત નિરતિચાર સયમનું પાલન કરો. (૮)
ના સ૦ ઇત્યાદિ, જો તમે જે જે સ્ત્રીઓને જોશેા તે બધી પર વિકારરષ્ટિ નાખશે તા આંધીથી ઉડેલી હુંડ નામની વનસ્પતિ અથવા શેવાલની પેઠે અસ્થિર થઇ જશે. અર્થાત્ જન્મમરણથી ઉત્પન્ન થતા જગતરૂપી અટવીમાં ભ્રમણુ કરવાનાં કષ્ટોને દૂર કરનારા સંયમણેાથી ભ્રષ્ટ થવાને લીધે સસારરૂપ અપાર સમુદ્રમાં વિષયવાસનારૂપી હવાથી ચંચળ ચિત્તવાળા થઇને ભ્રમણ કરતા ફરશેા. (૯)
રાજીમતી કે દ્વારા પ્રતિબોધ કો પ્રશ્ન હુઆ રથનેમી કા સંયમમેં સ્થિર ભાવ રહને સે પુરૂષોત્તમત્વ કી સિદ્ધિ
રાજીમતીથી એવા પ્રતિબેાધ પામીને રથનેમિ સંયમમાં સ્થિર થઇ ગયા. એ વિષયનુ પ્રતિપાદન સૂત્રકાર કરે છે-તોત્તે॰ ઇત્યાદિ.
જેમ અકુશથી હાથી બરાબર માર્ગ પર આવી જાય છે, તેમજ રથનેમિ સંયમવતી રામતીનાં વૈરાગ્યપૂર્ણ વચન (સદુપદેશ) સાંભળીને જિનેન્દ્ર ભગવાનના પ્રવચનરૂપ ધર્મ માર્ગ માં સ્થિર મની ગયા. અર્થાત્ જેમ મહાવતના અકુશથી મદોન્મત્ત હાથીના મઢ ચૂપ થઇ જાય છે, અને તે રાહુ પર આવી જાય છે, તેમ રાજીમતીરૂપી મહાવતનાં વચનરૂપી અકુશ થી રથનેમિરૂપી હાથીના વિષયવાસનારૂપી મદ દૂર થઇ ગયા અને તે જિના ધમ માર્ગોમાં પ્રવૃત્ત થઈ ગયા. (૧૦)
ઉપસ’હાર-ય ત્તિ॰ ઇત્યાદિ.
હેય અને ઉપાદેય વસ્તુઓને સમ્યક્ પ્રકારે સમજનાશ સંબુદ્ધ, વિષયેામાં પ્રવૃત્તિના દોષાના જ્ઞાતા, ભગમના રહેસ્યને જાણનારા અથવા ચારિત્રના ફળને પ્રાપ્ત કરનારા પ્રવિ
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
૩૯
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
શક્ષણ મુનિજનો એમ જ કરે છે, અર્થાત ભેગથી નિવૃત્ત થાય છે, કે જેવી રીતે પુરૂષામાં ઉત્તમ રથનેમિએ ભેગની નિવૃત્તિ કરી.
પ્રશ્નજેમણે સંયમ લઈને પણ વિષયવાસનામાં લીન થઈને પરમ અનુચિત-કઈ ગૃહસ્થ પણ ન કરે એવી, સાક્ષાત પોતાના ભાઈની ભાર્યા પર કુદષ્ટિ કરીને ભેગની પ્રાર્થના કરી, વિષયભેગોની ઈચ્છા-માત્ર પણ ચારિત્રને મલિન કરનારી અને આત્માને દુર્ગતિ દેનારી છે, તે પછી ભગવાને તેવા વિષયાનુરાગી રથનેમિને પુરૂષામાં ઉત્તમ કેવી રીતે કહ્યો?
ઉત્તર–કર્મોની ગતિ વિચિત્ર હોય છે. મેહકમના ઉદયથી જે તે વિષયભેગની અભિલાષા ઉપન થઈ, તેપણ વિષયરૂપી દાવાનળથી ઉત્પન્ન થયેલા સંતાપથી સંતપ્ત થઈને બેભાન બનેલા રથનેમિનું ચિત્તરૂપી વૃક્ષ, વૈરાગ્ય રસની વૃષ્ટિ કરનારા રામતીનાં વચનરૂપી મેઘથી સિંચિત થયા પછી, તરત જ સંયમરૂપી અમૃતરસનું આસ્વાદન કરવામાં તત્પર બની ગયું. “વિષયે અત્યંત કડવાં ફળ દેનારા અને આત્માને ચતુર્ગતિમાં પરિભ્રમણ કરાવનારા છે એ પ્રકારની પરમ વૈરાગ્યભાવના દ્વારા એકાન્ત સ્થાનમાં વિષયનું સાન્નિધ્ય હોવા છતાં પણ ઇનિદ્રયનિગ્રહ કરીને વિષયને વિષતુલ્ય સમજીને તત્કાળ ત્યજી દીધા અને ઉગ્ર તપ સંયમનું પાલન કર્યું, તેથી ભગવાને તેમને પુરૂષોમાં ઉત્તમ કહ્યા છે.
પ્રશ્ન–હે ગુરો ! પ્રવચન અનાદિ અને નિત્ય છે. કારણ કે આચારાંગ આદિ બત્રીસે શાસ્ત્ર અનાદિકાળથી ચાલ્યા આવે છે, અને આ દશવૈકાલિક સૂત્ર પણ એ બત્રીસમાનું જ છે, તે આધુનિકરથનેમિ અને રાજુમતીનું ઉદાહરણ આવવાથી તે એ સૂત્ર સાદિ અને અનિત્ય સિદ્ધ થાય છે.
ઉત્તર–હે ! શિષ્ય પર્યાયાર્થિક નયની અપેક્ષાથી પ્રત્યેક પદાર્થ અનિત્ય છે. એ નયની અપેક્ષાએ દશવૈકાલિક પણ અનિત્ય છે. પરંતુ દ્રવ્યાર્થિક નયની અપેક્ષાથી તે નિત્ય છે. અર્થાત દશવૈકાલિકમાં પ્રરૂપેલે મુનિને આચાર સર્વોક્ત છે. બધા સવોનું કથન એકસરખું જ હોય છે. જે આચારનું પ્રરૂપણ ચરમ તીર્થંકર શ્રી મહાવીર સ્વામીએ કર્યું છે તેની જ પ્રરૂપણ અનાદિ કાળથી બધા સર્વજ્ઞ કરતા આવ્યા છે. એટલે દ્રવ્યાર્થિક નયની અપેક્ષાથી આ દશવૈકાલિક અનાદિ અને નિત્ય છે. (૧૧)
ઇતિ “શ્રામણ્યપૂર્વક' નામના બીજા અધ્યયનને
ગુજરાતી-ભાષાનુવાદ સમાસ (૨)
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
૪૦
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિયોં કે આચાર નિરૂપણ મેં મહર્ષિયોં કે સ્વરૂપ નિરૂપણ
અધ્યયન ત્રીજું બીજા અધ્યયનમાં એ નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું હતું કે-સાધુએ ધીતા (દઢતા) ધારણ કરવી જોઈએ, એ ધીરતા આચારમાં હોવી જોઈએ. અનાચારમાં નહિ; તેથી “ક્ષુલ્લકાચારકથા' નામક આ ત્રીજા અધ્યયનમાં અનાચારના નિરૂપણપૂર્વક મુનિઓના આચારનું નિરૂપણ કરવામાં આવે છે ખુદ ઈત્યાદિ.
સંયમમાં સારી રીતે સ્થિત, સંસારથી મુક્ત, સ્વ પર ઉભયનું ત્રાણ (રક્ષણ) કરનાર અર્થાત્ પ્રત્યેકબુદ્ધ-પોતાના આત્માના ત્રાતા, તીર્થંકર પરના ત્રાતા, અને સ્થવિરઉભય-(સ્વ-પર) ના ત્રાતા હોય છે, તેથી એ સર્વ વ્યાયી કહેવાય છે. એ નિર્ગથ મહર્ષિઓને એ (આગળ બતાવવામાં આવનારા બાવન અનાચાર) આચરવા ગ્ય નથી.
પાંચ આસોથી વિરમણ, પાંચે ઈન્દ્રિયને નિગ્રહ, ક્રોધાદિ ચાર કષાયોને જીતવા, ત્રણ દંડને ત્યાગ કરવારૂપ સંયમમાં દૃઢ આત્માવાળા, પ્રસિદ્ધ વિશેષ પ્રકારની પરમાર્થ ભાવના ભાવીને શરીર આદિની મમતાથી મુક્ત, અથવા એ વિષય-કષાય ભવ-ભ્રમણના દુઃખરૂપી વૃક્ષને સીંચનારા છે, માતા-પિતા ભાઈ-બંધ કુટુમ્બ પરિવાર એ સર્વની મમતા સંસારબંધનનું કારણ છે, પૃથ્વીકાય આદિ છે જીવનિકાયમાં મારો આત્મા અનંતવાર ઉત્પન્ન થઈને નાના પ્રકારની પીડા એનો અનુભવ કરી ચૂકી છે. વાસ્તવમાં કોઈપણ મારું નથી, આ રાગાદિ દેષ જીવરૂપી હરણને માટે વ્યાધ (પારધી ) ની સમાન હોવાને કારણે મહાન શત્ર છે, ખેદની વાત છે કે હું એ વેરીઓને વશ પડીને પોતાના પરમ અસ્પૃદય સ્વરૂપ મોક્ષના સાધનમાં પણ અસમર્થ બની ગયું છું. મને ધિક્કાર છે. કહ્યું છે કે
કેવું કર્ણમધુર ગીત છે, કેવું નેત્રને લેભાવનારું નૃત્ય છે, કે જિહ્વાને પ્રિય સ્વાદ છે, કેવી નાકને આકર્ષિત કરનાર સુગંધ છે, અને સ્ત્રી આદિને સ્પર્શ કે સુખકારી છે, એ પ્રમાણે અનુભવ કરાવીને પરમાર્થનું સત્યાનાશ વાળનારી પિતાને સ્વાર્થ સાધવામાં ધૂર્ત એ દગાબાજ પાંચે ઈક્રિએ, હાય મને મારી આત્મિક-સંપત્તિથી વંચિત કરી નાંખે -મને લુંટી લીધો.” (૧) "
એ પ્રકારની ભાવનાઓ દ્વારા રાગાદિ શત્રુઓથી સર્વથા મુક્ત થનારા, સંસાર ભ્રમથી ભયભીત ભવ્ય જીવોની તથા આત્માની રક્ષા કરનારા, બાહ્ય અને આત્યંતર પરિગ્રહરૂપી ગ્રંથિથી રહિત, મહાન ઋષિ તીર્થકર આદિ, યા જન્મ જરા-મરણનાં દુઃખોથી રહિત હોવાને કારણે એકાંત આનંદસ્વરૂપ મોક્ષને પ્રાપ્ત કરનારા મુનિઓને માટે, આગળ કહેવામાં આવનારા બાવન અનાચાર્ (અનાચીણું) છે. અર્થાત્ એ બાવન અનાચાર મુનિઓને સેવવા યોગ્ય નથી. અહીં છઠ્ઠી વિભક્તિવાળાં અનેક વિશેષણ આપવામાં આવ્યાં છે, એ બધામાં પહેલાં-પહેલાંના વિશેષ કારણ છે અને પછી-પછીનાં કાર્ય છે. જેમકે-સંયમમાં સારી રીતે
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્થિત રહેવાને કારણે વિપ્રમુક્ત હોવાથી સ્વ-પરના ત્રાતા (રક્ષક) છે, ત્રાતા હોવાને કારણે નિગ્રંથ છે, નિગ્રંથ હોવાને લીધે મહર્ષિ છે.
શંકા-આ ગાથામાંથી એ તાત્પર્ય નીકળ્યું કે- મહાપુરૂષોએ જેનું જેનું આચરણ નથી કર્યું છે તે અનાચરણીય છે, અને તેમણે જેનું જેનું આચરણ કર્યું તે બધું આચરણ કરવા ગ્ય છે. જે એમ છે તે તીર્થકર ભગવાન દેવનિર્મિત આઠ મહાપ્રાતિહાર્યોથી યુક્ત હોય છે, તેમ આપણે પણ આપણા માટે બનાવેલા પદાર્થોથી યુક્ત કેમ ન થવું ?
સમાધાન–હે વત્સ ! એમ નથી, કારણ કે તે વીતરાગ હોવાથી કપાતીત છે, અને આપણે કલ્પસ્થિત છીએ. એ કપાતીત જિનેશ્વરનાં તીર્થકર–ગોત્રનામપ્રકૃતિના ઉદયના મહિમાથી આઠ મહાપ્રાતિહાય કેવળ ભાસિત થાય છે; પરન્તુ દેવતાઓ તરફથી સમર્પિત થતાં નથી, એટલે ઔપપાતિક સૂત્રના માતા ચ ઇત્યાદિ વ્યાખ્યાનમાં કહ્યું છે કે આકાશસ્થિત ચક્ર, છત્ર અને ચામરાથી ભગવાનૂ લક્ષિત થાય છે. અહીં લક્ષિત' કહેવાથી એમ સાફ સાફ બતાવ્યું છે કે-બીજાઓને છત્ર-ચામરાદિયુક્ત ભગવાનૂ લક્ષિત થાય છે. પરંતુ તે ચક-છત્રાદિ અન્ય (દેવ) કૃત નથી હોતાં. જેમ અર્ધમાગધીભાષારૂપ પણ તીથકરની વાણી સમવસરણમાં આવેલા દેવ-મનુષ્ય-તિયાને પોતપોતાની ભાષાના સ્વરૂપમાં જ પ્રતીત થાય છે, કિન્તુ વસ્તુતઃ તે તેવી નથી હોતી. એટલે એ કલ્પાતીતની તલનામાં નહિ પહોંચેલા આપણે છીએ તે એમણે કહેલા કપમાં જ રહેવું જોઈએ. નહિ કે તેમનું અનુકરણ કરવું જોઈએ. (૧)
(૫૨) અનાચીર્ણ
હવે (પર)-અનાચીણું દર્શાવે છે-તિ ઈત્યાદિ.
(૧) શિક, (૨) કીતકૃત, (૩) નિયાગ, (૪) અભ્યાહત, (૫) રાત્રિભોજન, (૬) સ્નાન, (૭) ગંધ, (૮) માવ્ય, (૯) પંખે ચલાવ
(૧) સાધુ આદિને માટે જે આહાર બનાવવામાં આવ્યું હોય તેને શિક કહે છે.
(૨) સાધુને માટે મૂલ્ય ખચીને જે આહારાદિ ખરીદ કરવામાં આવેલ હોય તેને કીતકૃત કહે છે.
(૩) ગૃહસ્થનું નિમંત્રણ મેળવીને કેઈવાર પણ આહાર લે અથવા પ્રતિદિન એકજ ઘેરથી આહાર લે એ નિયાગાપિંડ કહેવાય છે.
(૪) પિતાના ગામથી, પરગામથી અથવા ઘેરથી સાધુની સામે લાવવામાં આવે આહાર અભ્યાહત-પિંડ કહેવાય છે.
અભ્યાહુતને માટે માથામાં બહુવચન આવ્યું છે તેને એ હેતુ છે કે-જેટલા અભ્યાહત (સામે લાવેલા) હોય તે બધા અનાચાર છે.
(૫) રાત્રે આહાર લે, દિનમાં લઈને રાત્રે ખાવે, ઈત્યાદિ રાત્રિભક્ત કહેવાય છે.
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૬) દેશથી (ઘેડે ભાગે) સર્વથી (આખે શરીરે) સ્નાન કરવું એ નાન-અનાચાર કહે વાય છે.
(૭-૮) ચંદન, કેવડો, અત્તર આદિની સુગંધ તથા ફૂલ માલા આદિનું સેવન કરવું એ ગંધ-માલ્ય-અનાચાર કહેવાય છે.
(૯) ગ્રીષ્માદિ કાળમાં પંખે ચલાવે એ વ્યજન-અનાચાર છે.
એથી આરંભ આદિ દેષ લાગે છે તે પિતેજ સમજવું જોઈએ. દેશિક અને કીતકૃતનું વિસ્તારપૂર્વક વિવેચન પાંચમાં અધ્યયનમાં કરવામાં આવશે. (૨)
(૧૦) સંનિધિ-જે અનાચારનું સેવન કરવાથી આત્મા નરકાદિ દુર્ગતિમાં પડે છે, અર્થાત્ ઘી ઓસડ આદિ રાત્રે વાસી રાખવાં તે સંનિધિ-અનાચાર છે.
(૧૧) ગૃહામત્ર-ગૃહસ્થને પાત્રમાં આહાર આદિ કરે તે ગૃહ્યમત્ર કહેવાય છે. (૧૨) રાજપિંડ-રાજાને માટે બનાવેલો આહાર લે તે રાજપિંડ છે.
(૧૩) કિમિચ્છક–જેમાં એ પૂછવામાં આવે છે કે કેને શું જોઈએ છે? અર્થાત દાનશાલા ( સદાવ્રત) આદિ પાસેથી આહાર લે તે કિમિચ્છક કહેવાય છે.
(૧૪) સંવાહન-અસ્થિ, માંસ, ત્વચા, મને આનંદદાયક ચાર પ્રકારનું મર્દન કરવું એ સંવાહન છે. (૧૫) દંતપ્રધાન-દાંત ધોવા.
(૧૬) સંપ્રચછન-ગૃહસ્થને કુશલ આદિ રૂપ સાવધ પ્રશ્નો પૂછવા.
(૧) દેહપ્રલોકન-જલમાં અથવા દર્પણ આદિમાં પોતાનું મુખ આદિ જોવાં, સનિધિ આદિમાં પરિગ્રહાદિ દોષ પ્રસિદ્ધ છે. (૩)
(૧૭) અષ્ટાપદ-ન્નાહી અર્થાતુ-પાસા ફેંકીને ચોપાટ. શતરંજ. આદિ ખેલવાં, અથવા અન્ય પ્રકારે જુગાર ખેલો.
(૧૯) છત્ર ધારણ કરવું. ગાથામાં વાગટ્ટા એવું પદ છે, એને છૂટા પાડવાથી ઘrur +જાપ થાય છે. અહીં અઠા શબ્દને અર્થે “મુઠી છે જમ્બુદ્વીપપ્રજ્ઞપ્તિમાં કહ્યું છે કેસાઈ ચં વરુ અર્થાત્ –ત્રાષભદેવ ભગવાને, ચાર મુડી લગ્ન કર્યો એટલે બાજુદા નો અર્થ “મુઠીથી છત્રને ગ્રહણ કરવું એ થયે.
પ્રશ્ન-છત્ર તો મુઠીથી જ પકડવામાં આવે છે, પછી માપ એ પદની શી જરૂર રહે છે? જેમકે સૂખથી બેલે છે” એ વાકયમાં “મુખથી” એટલે અંશ વ્યર્થ છે, કારણ કે મુખ વિના બીજા કોઈ અંગથી બોલી શકાતું નથી. તેજ રીતે ત્યાં “મુઠીથી' એમ કહેવું એ પણ * ઉત્તર–એ પ્રશ્ન બરાબર નથી, કારણ કે લેકમાં “આંખોથી જોવે છે,” “કાનથી સાંભળે છે, જીભથી ચાખે છે, ઈત્યાદિ વાકામાં “આંખોથી,” “કાનથી, જીભથી” એ શબ્દ આપવાને હેતુ યથાસ્થિત વસ્તુનું પ્રતિપાદન કરવાનું છે. આ ગાથાના ઉત્તરાર્ધમાં gm કાપ પદ આપ્યું છે તેનો અર્થ છે-પગમાં ઉપાન (જેડા), જે કે જેડા પગમાં જ પહેરવામાં આવે છે, હાથે કે માથે નહિ, તે પણ પાપ કહેવાથી પુનરૂક્તિ થતી નથી, કારણ કે એ શબ્દથી યથાવસ્થિત વસ્તુનું પ્રતિપાદન માત્ર કરવામાં આવ્યું છે. તેથી “મુડીથી છત્ર ધરવું” એમ કહેવું એ અયુક્ત નથી.
(૨૦) ઐકિસ્ય-ચિકિત્સા કરવી અર્થાત્ વૈદું કરવું, અથવા પ્રહાદિ ને મંત્ર વગેરેથી શાન્ત કરવા અથવા એ વિષયનો ઉપદેશ આપ.
(૨૧) ઉપાનહ (જેડા) અથવા મોજાં અદિ પહેરવાં
વૃથા છે.
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
૪૩
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨૨) અગ્નિને આરંભ કર. એથી પણ અસત્ય આદિ દેષ સમજવા જોઈએ.
અર્થાત–જુગાર ખેલવાથી અસત્ય, કલેશ, આર્તધ્યાન, પરિગ્રહ આદિ, છત્ર ધારણ કરવાથી સુકુમારતા; પરીષહને સહન કરવામાં અસામર્થ્ય આદિ અનેક દોષ, ચિકિત્સા કરવા થી આરંભ, અસત્ય આદિ દોષ; જોડા પહેરવાથી ઢીદ્રિય આદિ જેનુ ઉપમન આદિ, તથા અગ્નિકાયને આરંભૂ કરવાથી છ કાયનું ઉપમર્દન આદિ દેષ લાગે છે. (૪)
(૨૩) શય્યાતરનો પિંડ લે.
જેમાં શયન કરવામાં આવે છે તેને શય્યા યા વસતિ કહે છે. એ શવ્યાના દાનથી સંસાર રૂપી સાગરથી પાર થવાનું આતર (ક) જેનું, તેને શય્યાતર કહે છે, જેમ કેઈ નદી પાર કરવાની ઈચ્છા-વાળે ઊતારૂ નાવિકને નદી ઊતરવાનું ભાડું આપીને પાર ઊતરે છે, તેમ સંસાર-રૂપી સમુદ્રને પાર ઊતરવાની ઈચ્છા-વળે ગૃહસ્થ, નાવિક–સમાન સાદુ-મહાપુરૂને શમ્યા-(વસતિ-સ્થાન) રૂપી ભાડું (પાર ઊતરવા માટેનું મૂલ્ય) આપીને સંસાર-સાગરથી પાર ઊતરે છે, એ અર્થ સમજવો જોઈએ. બેઉ પક્ષેને અર્થ એક જ છે કે શય્યાતર એને કહે છે કે જે સાધુને રહેવાને માટે મકાનની આજ્ઞા આપે છે, એના આહાર ઔષધ આદિ પિંડને શય્યાતર-પિંડ કહે છે.
શય્યાતર વિચાર
શિય્યાતર-વિચાર સાધુને રહેવાને માટે પિતાની અનુમતિ આપનાર ઉપાશ્રયનો સ્વામી શય્યાતર કહેવાય છે તથાપિ તે આ અવસ્થામાં શય્યાતર થાય છે – - (૧) સાધુ વસતિમાં ભડપકરણ (પાત્ર વગેરે) રાખે. (૨) પ્રતિક્રમણ કરે. અને (૩) રાત્રે શયન કરે.
(૧) આ ત્રણેમાંની પ્રત્યેક ક્રિયા શય્યાતર થવામાં કારણ છે, તેથી પ્રતિક્રમણ અને શયન પર્વે પણ ભાંડોપકરણ રાખી દે તે વસતિને સ્વામી શય્યાતર થઇ જાય છે. ને (૨) પહેલાં જે વસતિનું ગ્રહણ કરી લીધું હોય, તેમાં સ્થાનની સંકીર્ણતા (સંકડાશ) હોવાથી કેઈ સાધુ પિતાનાં ભાંડેપકરણ બીજા સાધુઓની સમીપે રાખીને, પાસેના બીજા ઉપાશ્રયમાં તેના સ્વામીની આજ્ઞા લઈને પ્રતિક્રમણ કરે છે ત્યાં ભાંડેપકરણ ન રાખવા છતાં પણ જ્યાં પ્રતિક્રમણ કર્યું હોય તે વસતિને સ્વામી શય્યાતર કહેવાય છે. આ વસતિને નહિ.
(૩) બીજા સ્થાનમાં પ્રતિક્રમણ કરીને સ્થાનની સંકડાશને કારણે જ્યાં માત્ર શયન કર્યું હોય તે સ્થાનના સ્વામીને પણ શય્યાતર કહે છે. અર્થાત્ એ સ્થિતિમાં બેઉ શય્યાતર છે.
વિશેષ વાત એ છે કે–બીજા સાધુઓ પાસે ભાંડોપકરણ રાખીને બીજા જ કઈ સ્થાન પર પ્રતિક્રમણ અને શયન કરે તે જ્યાં ભાંડેપકરણ રાખેલાં હોય, તે સ્થાનને સ્વામી શય્યાતર નથી કહેવાતે, કેમકે ભાંડેપકરણ સાધુની સહાય (અધીનતા) માં જ રાખવામાં આવે છે, ગૃહસ્થની નેસરાયમાં રાખવાં એ શાસ્ત્રવિરૂદ્ધ છે.
શ્રી દશવૈકાલિક સુત્ર : ૧
૪૪
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
શય્યાતરત્વની નિવૃત્તિ કરવાને માટે વારવાર શય્યાતરના પરિત્યાગ કરવા ન જોઈએ. એમ કરવાથી એવું પ્રકટ થાય છે કે સાધુ ભિક્ષાના લેાલી છે; એનાથી અનેક દોષ પણ
ઉત્પન્ન થાય છે.
જેમ-શય્યાતરનુ’ પરિવર્તન કરવાથી પહેલા શય્યાતર આ પ્રમાણે વિચારે છે–આજ મારા ઉપાશ્રયની આજ્ઞા સતાએ છોડી દીધી છે, એટલે મારે ત્યાં જરૂર આવશે; તેથી એમને માટે સ્વાદિષ્ટ અન્નાદિ બનાવવાં જોઇએ. એવા વિચાર કરીને બનાવેલું અન્નાદિ આધાકમી બનશે, જો પહેલા શય્યાતર પેાતાના માટે અને સાધુને માટે એકઠુ' બનાવશે તે મિશ્રજાત દોષ લાગશે, સાધુ આવવાની સંભાવનાથી તે કેોઇ વસ્તુને સ્થાપન કરશેતેા સ્થાપના-(વણા)દોષ લાગશે.-ઇત્યાદિ અનેક દોષો પેાતાની મેળે સમજી લેવા. એ કારણથી સાધુને વારંવાર શખ્યાતર બદલવા કલ્પતા નથી.
વસતિ યાચન વિધિ
(ઉપાશ્રય-યાચનાની-વિધિ)
વસતિના સ્વામી પાસે અથવા તેની ગેરહાજરીમાં એના સંરક્ષકની પાસે વસતિ–યાચના કરવાની વિધિ કહે છે:
મુનિ-હે આયુષ્મન્ ! અમે આ વસતિ. (મકાન-સ્થાન) માં રહેવા ઇચ્છીએ છીએ, તમે જેટલા સમય સુધી રહેવાની આજ્ઞા આપશેા, તેટલા સમયથી વધારે સમય રહીશું નહિ. તેમાં પણ તમે ભૂમિના જેટલેા ભાગ અમને રહેવાને માટે આપવા ઈચ્છે તેટલે જ અમારે માટે પર્યાસ (પૂરતા) છે.
ગૃહસ્થ-ડે મુનિરાજ ! આપ કેટલા સમય સુધી રહેવા ઇચ્છે છે ?
ત્યારે મુનિ-ઋતુબદ્ધ શેષકાળ હાય તે-એક માસના કલ્પમાં જ્યાં સુધી અવસર હશે ત્યાં સુધો રહીશું' એમ કહે, અથવા જો ચાતુર્માસ હાય તા–ચાર માસ રહેવાના અમારા કલ્પ છે” એમ કહે. જો સાધુના કલ્પકાળ સાંભળીને ગૃહસ્થ કહે કે હું તા થાડા જ દિવસ અહીં રહીશ' તે સાધુએ કહેવુ જોઈએ કે જ્યાં સુધી તમે અહીં રહેશે। ત્યાં સુધી જ અમે રહીશું; તમે જશેા ત્યારે આ સ્થાનને અમે છેડી દઇશું,’
જે ગૃહસ્થ પૂછે કે ‘આપ કેટલા સાધુએ છે ?” તા સાધુ ઉત્તર આપે કે—સમુદ્રના તર`ગેાની પેઠે સાધુઓની મર્યાદા નથી, કેમકે કેટલાય સાધુએ આવે છે અને કેટલાય ચાલ્યા જાય છે, જેઓ આવશે તેએ પણ અહીં જ રહેશે.”
એ પ્રમાણે ગૃહસ્થની આજ્ઞા લઇને, એનું નામ અને ગાત્ર જાણીને સાધુએ રહેવુ જોઈએ. જ્યાં સુધી શખ્યાતરનું નામ અને ગેાત્ર સાધુના જાણવામાં ન આવે ત્યાં સુધી શિક્ષાને માટે જાય નહિ.
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
૪૫
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
શય્યાતર કે ઘરમેં કમ્યુકપ્ય કી વિધિ
કમ્યાકય-વિધિ નીચે લખેલી વસ્તુઓ શય્યાતરના ઘરની સાધુને કપે નહિ
(૧) અશન, (૨) પાન, (૩) ખાઇ. (૪) સ્વાદ્ય, (૫) વરુ, (૬) પાત્ર, (૭) કાંબળી (૮) રહરણ, (૯) દોરે, (૧૦) સોય, (૧૧) કાતર, (૧૨) ચપુ, (૧૩) નખ ઉતારવાની નેરણી, (૧૪) કાન-ખેતરણ, (૧૫) દાંત-ખાતરણ, (૧૬) ચીપીયા, (૧૭) કાંટે અથવા કાંટાની કેથળી, (૧૮) સડ, (૧૯( ભેષજ, (૨૦) શત પાક-સહસંપાક આદિ તેલ; (૨૧) પાત્ર રંગવા માટે રેગાન સફેતે વગેરે, (૨૨) પાત્રમાં છિદ્ર આદિ કરવાના કામમાં આવનાર સારડી, રેતી વગેરે ઓજાર, (૨૩) કાગળ, (૨૪) લેખણ, (૨૫) શાહી, (૨૬) હીંગળ, (૨૭) ખડી, ઈત્યાદિ.
નીચે લખેલી વસ્તુઓ શય્યાતરનાં ઘરની સાધુને કલ્પ– (૧) તણખલું, (૨) પત્થર,(૩) શિલા, (૪) લેઢી (૫) રાખ, (૬) પત્થરને ટુકડા,(૭) ઇટ, (૮) ધૂળ, (૯) નાનો બાજઠ, (૧૦) ફલક (આસન), (૧૧) શય્યા (શરીરપ્રમાણુની), (૧૨) સંસ્તારક (અઢી હાથનું આસન), (૧૩) છાણ, (૧૪) ઉપધિ સહિત શિષ્ય, (૧૫) સ્વાધ્યાય આદિને માટે પડિહારી (પાછી આપી દેવાય તેવી) પુસ્તક આદિ.
એ પણ યાદ રાખવું જોઈએ કે જે ઉપાશ્રય સાધુને માટે ભાડે રાખ્યો હોય તે ઉપશ્રય સાધુને કપે નહિ.
ઉપાશ્રયના અનેક સ્વામીઓ હોય તેમાંથી એક શય્યાતર થાય છે. એવા શમ્યાતરના પિંડમાં ચાર ભાંગ હોય છે, તે આ પ્રમાણે–(૧) એજ ઘરમાં ભોજન બનાવવું અને એજ ઘરમાં જમવું, (૨) એ ઘરમાં ભેજન બનાવવું અને બીજા ઘરમાં જમવું. (૩) બીજા– બીજે ઘરમાં બનાવવું અને એ ઘરમાં જમવું. (૪) બીજા-બીજા ઘરમાં બનાવવું અને બીજા–બીજા ઘરમાં જમવું.
આ ચાર ભાંગાઓમાંથી બીજે અને ચોથા ભાગે સાધુને કલ્પ છે. બીજા ભાગમાં એકત્ર રસોઈ થતી હોય તે પણ શય્યાતરથી ભિન્ન મનુષ્યને ભાગ જુદો થઈ જતાં શય્યાતરનો ભાગ છેડીને અન્યને પિંડ ક૯પે છે; કારણ કે ત્યાં શય્યાતરનું સ્વામિત્વ રહેતું નથી.
ચોથા ભાંગામાં તે શય્યાતરના સ્વત્વના સંસર્ગની જરા પણ આશંકા નથી. તાત્પય એ છે કે જેમાં શય્યાતરનું સ્વત્વ રહેતું નથી; તે વસ્તુ સાધુને માટે ગ્રાહ્ય બને છે.
એજ રીતે જે શય્યાતરની અનેક પત્નીઓ હોય અને એ (શય્યાતર) પરદેશ ચાલે ગર્યો હોય તે તે પનીઓમાંથી કઈ એકને જ શય્યાતર બનાવવી જોઈએ. પહેલાંની પેઠે
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
એમાં પણ ચાર ભાંગા સમજવા જોઇએ. એને પતિ પરદેશ ન ગયેા હાય તે તે જે પત્નીને ત્યાં નિયમિત રીતે જમતા હાય તે શય્યાતર બને છે. જો નિયમિત રીતે ન જમતા હાય અને કાઇવાર એકને ત્યાં અને કઈવાર ખીજીને ત્યાં જમતા હાય તેા બધી પત્નીઓને શય્યાતર માનવી જોઈએ.
પહેલાંના ચાર ભાંગામાંના ત્રીજા ભાંગામાં એટલું વિશેષ સમજવું કે જો જુદું' ન્રુદું ભેાજન મનાવ્યુ` હોય અને એકત્ર કરીને જમતા હોય તેા વધેલા અન્નાદિને વહેંચી લીધા પછી સાચું શય્યાતરથી જુદાના આહાર આદિ લઈ શકે છે, કારણ કે એમાંથી શય્યાતરને ભાગ જૂદો કાઢવામાં આવી ચૂકયા હૈાય છે. હા, એકઠું કરેલુ હાય અને વહેંચ્યું ન હેાય તે સાધુને કલ્પે નહિ. કોઈ શય્યાતર પરદેશ જઈ રહ્યો હાય અને ઘરમાંથી નીક્ળીને કયાંક બહાર રહ્યો ડાય તે પણ એનુ અન્ન-પાન ગ્રાહ્ય ખનતું નથી, પછી ભલે એ અન્નપાન ઘેરથી એને માટે લાવવામાં આવ્યું હોય અથવા અન્ય સ્થાનથી લાવવામાં આવ્યું હાય, યા ત્યાંજ તૈયાર બનાવામાં ભાળ્યુ હોય. જો રાત્રે નિવાસ કરવાને માટે સાધુ મહાર ચાલ્યા ગયા હોય તા ક૨ે છે.
શય્યાતર, ખીજા ગુરુસ્થને ત્યાં એ બીજા ગૃહસ્થનાં અન્નાદિ પીરસે તાપણુ એના હાથથી અપાતા આહાર પે નહિ જે કાઈ ભિક્ષાની પ્રાપ્તિમાં શય્યાતર નિમિત્ત હાય અર્થાત દલાલી કરે તે એ ભિક્ષા પણ સાધુને ગ્રાહ્ય થતી નથી.
ગામની બહાર શય્યાતરની ગૌશાળા આદિ હાય તા . ત્યાંનું દૂધ વગેરે પણ સાધુને ગ્રાહ્ય અને નહિ.
શય્યાતરના ઘેર જમનારા નાકર-ચાકર પણ શય્યાતર છે, શય્યાતરની બહેન યા પુત્રી એ દિવસે પાછાં જવાના નિશ્ચય કર્યાં વિના પેાતાના સાસરેથી આવી હેય તે તે પણ શય્યાતર છે. જો પાછાં જવાના વિચાર કરીને આવી હાય તે। શય્યાતરના ઘરમાં જ તે શય્યાતર છે, ખીજાના ઘરમાં નહિ, અર્થાત્ ખીજાના ઘરમાં ખીજાના આહારાદિ જો તે પીરસે તા સાધુ લઈ શકે છે.
જો ઉપાશ્રયના સ્વામી પરદેશમાં રહેતા હાય અને ઉપાશ્રયના રખેવાળની આજ્ઞા લઈને સાધુ તેમાં રહે તે જ્યારે ઉપાશ્રયના સ્વામી આવી જાય ત્યારે તે શય્યાતર ખને છે, રખેવાળ નહિ.
શય્યાતરે અશનાદિ ખીજાને આપી દીધું હોય અને ખીજાએ ભલે એને સ્વીકારી પણ લીધું હોય, તા પણ શય્યાતરને ઘેર સાધુએ તે લેવું જોઈએ નહિ, કારણ સ્વીકારી લેવાથી શય્યાતરનુ' સ્વામિત્વ તો રહ્યું નહિ, પણ તેમાં વ્યવહારથી અશુદ્ધિ રહેલી છે.
જો શય્યાતરે આપેલું અન્નાદિ અન્ય ગૃહસ્થ ન સ્વીકારે તે શય્યાતરના ઘરમાં ચા ઘરબહાર કયાંય પણ તે સાધુએ ગ્રહણ કરવું જોઈએ નહિ, કારણ કે તે આહ્વારાદિમાં શય્યાતરનું સ્વત્વ રહેલું હોય છે. શય્યાતરના ઘરની બહાર બીજાએ સ્વીકારી લીધુ હોય તે તે સાધુને ૫ે, કેમકે તે ઉપર શય્યાતરનું સ્વત્વ રહેતું નથી.
શય્યાતરના ઘરની બહાર શય્યાતરે કાઈ બીજાને આપ્યુ હાય અને ખીજાએ સ્વીકાયુ ન હોય તે તે અશનાદિના સ્વીકાર કરાવાને માટે ‘ તમે લઈ લ્યેા ' ઇત્યાદ્વિરૂપે ગૃહસ્થને પ્રેરણા કરવી એ પણ સાધુને કલ્પે નહિ, કારણ કે તેમાં શય્યાતરના પડ લેવા વગેરે
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
૪૭
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનેક દેની શંકા રહે છે.
શય્યાતરને પિંડ ગ્રહણ કરવામાં રહેલા દેશે બતાવે છે –
(૧) શય્યાતરને પિંડ ગ્રહણ કરવામાં આવે તે વસતિ (રહેવાનું સ્થાન) મળવું દુર્લભ (મુશ્કેલ) બની જાય. ગૃહસ્થ એમ વિચારશે કે એમને સ્થાન આપવાથી અન્ન-પાન આદિ પણ દેવા પડશે. એમ વિચારીને ગૃહસ્થ પિતાના સ્થાનમાં રહેવાને માટે સાધુઓને સ્થાન આપશે નહિ.
(૨) પ્રવચનનું લાઘવ થશે.
(૩) પિતાના નિવાસસ્થાન પર જ ભિક્ષા મળી જવાની સંભાવનાથી સાધુ બ્રમણ કરવામાં આળસ કરશે. અને જે શય્યાતરના ઘેરથી આહાર નહિ મળે તે અકાલે (અસમ) ગોચરી કરવાનો પ્રસંગ આવશે, અને અકાલે ભિક્ષા ન મળવાથી આત-રૌદ્ર ધ્યાન થશે, સ્વાધ્યાયાદિમાં અંતરાય પડશે અને આત્માને ખેદ થશે.
(૪) એ ઉપરાંત તીર્થંકર ભગવાને શય્યાતર પિંડને અકલ્પનીય બતાવ્યો છે, તે માટે એમની આજ્ઞાને ભંગ થશે, ઈત્યાદિ અનેક દેષ ઉત્પન્ન થાય છે.
ઈતિ શય્યાતર-વિચાર સમાપ્ત
(૫૨) અનાચીર્ણ
(૨૪) આસન્દી-નેતરની બનાવેલી છિદ્રવાળી ખુરશી પર બેસવું. (૨૫) પર્યક-એક પ્રકારને પલંગ, પાલખી હિંડળો. મ્યાને, (ર૬) ગૃહાતરનિષઘા-ગૃહસ્થના ઘરમાં બેસવું. (૨૭) ગાત્રેદ્વર્તન-શરીર પર સુગંધી પદાર્થો ચાળવા. (૫) (૨૮) ગૃહરથની વૈયાવૃત્ય ( સેવા-શુશ્રષા) કરવી. (૨૯) પિતાની જાતિ યા કુળ બતાવીને ભિક્ષા લેવી. (૩૦) અધપાકાં અધકાચાં અર્થાત્ મિશ્ર અનાણું આદિ લેવા.
(૩૧) રોગાદિની અવસ્થામાં પહેલાં સેવેલાં વિષયનું સ્મરણ કરવું અર્થાત્ બિમારીમાં હાય ! હાય !” કરવી. (૬)
(૩૨) સચિત્ત મૂળાનું સેવન કરવું. (૩૩) સચિત્ત આદુનું સેવન કરવું. (૩૪) સચિત્ત શેરડીનાં પતીકાં-કકડાં–નું સેવન કરવું (૩૫) સચિત્ત સૂરણ આદિ કંદોનું સેવન કરવું. (૩૬) સચિત્ત મૂળનું સેવન કરવું. (૩૭) સચિત્ત કાકડી ખીરા આદિ ફલેનું સેવન કરવું. (૩૮) સચિત્ત બીજ તલ આદિનું સેવન કરવું (૭) (૩૯) સચિત્ત રૂચક લૂણ (સવર્ચલ-સંચળ) નું સેવન કરવું. (૪૦) સચિત્ત સિંધાલુણનું સેવન કરવું.
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
૪૮
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪૧) સચિત્ત રૂમા ( નદીવિશેષમાંથી નીકળેલા) મીઠાનું સેવન કરવુ,
(૪૨) સચિત્ત સમુદ્રના લૂણુનું સેવન કરવું.
(૪૩) સચિત્ત ઊષર લગ્નુ ( ખારા) નુ' સેવન કરવુ' (૮) (૪૪) ચિત્ત કાળા મીઠાનું સેવન કરવું,
(૪૫) રાગાદિની શાન્તિ અથવા સુગધિને માટે સ્થાનક યા વાંઢિને ધૂપ કરવા. (૪૬) ધ્રુવા લઈને વમન કરવું.
(૪૭) મલાદિના શેષન માટે બસ્તિક્રમ કરવું.
(૪૮) ઉત્તરની શુદ્ધિને માટે સેાનામુખી આદિના જુલાબ લેવા, (૪૯) આંખામાં કાજળ ( મેશ ) આંજવું.
(૫૦) મસ્સી વગેરે લગાડીને દાંત રંગવા.
(૫૧) શતપાક, સહસ્રપાક આદિ તેલથી શરીરને મન કરવું.
(પર) શરીરનું મંડન કરવું (શેાભાવવુ')
એ ધૂપ આદિથી અગ્નિકાય આદિ જીવાની વિરાધના આદિ દ્વેષ લાગે છે (૯), હવે ઉપસ'હાર કરે છેઃ-—સવમેય ઇત્યાદિ,
માહ્યાભ્યતર પરિગ્રહની ગ્રંથિથી રહિત, પેાતાના હિતનું અન્વેષણ કરનારા મહિષ એએ ત્રણ કરણ ત્રણચાગથી સાવદ્ય વ્યાપારને ત્યજવા રૂપ સકળ સંયમથી યુક્ત અને વાયુની પેઠે અપ્રતિબધ વિહાર કરનારા મુનિરાજોના એ પૂર્વોક્ત ખાવન અનાચીણુ` કહેલ છે.
અનાચીર્ણ ત્યાગી મુનિ કા સ્વરૂપ
અનાચીનિા ત્યાગ કરનારા મુનિએ કેવા ડાય છે ? તે કહે છે— પંચાલવ॰ ઇત્યાદિ.
જેની દ્વારા આત્મારૂપી તળાવમાં મિથ્યાત્વાદિ-રૂપ નાળાઓથી કમ-રૂપી જળ આવે છે તેને આસ્રવે કહે છે. એ આસવા મિથ્યાત્વ અવિરતિ આદિ ભેદે કરીને પાંચ પ્રકારના છે. એ આસ્રવેાને જ્ઞરિજ્ઞાથી અનર્થાના કારણરૂપ જાણીને પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞાથી ત્યજે છે; અર્થાત્ અનાચીના ત્યાગ કરનારાએ પાંચ આસ્રવેાથી વિરત થઈ જાય છે; મન વચન કાય!–રૂપ ત્રણ ગુપ્તિએથી યુક્ત થાય છે, પૃથિવી આદિ છ કાચની યામાં સાવધાન રહે છે, અર્થાત છ જીવનિકાયની વિરાધનાથી રહિત થાય છે, પાંચ ઇંદ્રિયાનુ ક્રમન કરે છે, પરીષહુ અને ઉપસગ સહેવામાં દૃઢ એવા મુનિએ સરલહૃદય બને છે, અથવા અવિનાશી સુખને પ્રાપ્ત. કરનારા યા મેાક્ષમાર્ગના સાધક બને છે. (૧૧)
અવસ્થામાં આત્મજ્ઞાની જને પ્રશસ્ત-ભાવેથી રમણ કરે છે તેને સમાધિ કહે છે. અનાચીÎના ત્યાગ કરનારા સાધુએ એ વિનય શ્રુત આદિ ચાર પ્રકારની સમાધિને પ્રાપ્ત કરે છે, અથવા નિરવધ વ્યાપાર કરવામાં સદા સાવધાન રહે છે. તથા પ્રવચનું મનન કર વામાં યત્નવાન્ રહે છે. ગ્રીષ્મ ઋતુમાં સૂર્યની સન્મુખ મુખ રાખીને ભુજાઓને પહાની કરીને આતાપના લે છે શી ઋતુમાં થોડાં કપડાં ૨ ખીને યા કપડાં દૂર કરીને ઠંડંડીની આતાપના લે છે. વર્ષાઋતુમાં કાચબાની પેઠે ઈન્દ્રિયેાનું ગેાપન કરવામાં તત્પર રહે છે.
ગ્રીષ્મ. હેમન્ત અને વર્ષાં શબ્દ ગાથામાં બહુ-વચાનાન્ત છે, તેથી એવા આશય નીકળે છે કે પ્રત્યેક વર્ષની ઋતુએમાં એમ કરે છે (૧૨). પરીસદ॰ ઈત્યાદિ.
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
૪૯
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપસંહાર અધ્યયન સમાપ્તિ
ભૂખ, તરસ, ઈત્યાદિ પરીષહ-રૂપી શત્રુઓને પરાજિત કરે છે. સત અસતના બંધથી વચિત કરનારા મહને નષ્ટ કરી નાંખે છે. ઈદ્રિયોની પિત પિતાના વિષયમાં જે પ્રવૃત્તિ થાય છે. તે પ્રવૃત્તિને રોકીને 'ઈદ્રિયાને વશ રાખીને જિતેન્દ્રિય બને છે, એવા મહર્ષિએ શારીરિક અને માનસિક બધા પ્રકારનાં બધાં દુઃખને વિનાશ કરવાને માટે પરાક્રમ કરે છે. (૧૩)
હવે ઉપસંહાર કરતાં કહે છે-ટુર , ઈત્યાદિ.
પર્વોક્ત ગણેથી વિશિષ્ટ મુનિ દુકર આતાપના આદિ ક્રિયાઓનું આચરણ કરાન તથા કાયર પુરૂષો જે સૂહન કરી શકતા નથી એવા પરીષહ અને ઉપસર્ગો સહીને અવશિષ્ટ કર્મવાળા કેઈ મુનિ સીધમ આદિ દેવલોકમાં જાય છે. જેઓ કર્મજથી સર્વથા મુક્ત થઈ જાય છે તેઓ આ મનુષ્યભવમાં સિદ્ધિપદને પ્રાપ્ત કરે છે. બીજા ટીકાકારોએ અગ શબ્દને દેવક સાથે જોડે છે તે બરાબર નથી. અત્ર શબ્દનો અર્થ અહીં “આ ભવમાં એવે છે. (૧૪),
જે મુનિ, કર્મ બાકી રહેવાને લીધે દેવલેકમાં જાય છે, તેઓ પણ દેવકસંબંધી આયુષ્યને ભેળવીને, ત્યાંથી આવીને આર્યક્ષેત્રમાં મનુષ્ય જાતિ અને સુકુળમાં જન્મ લઈને એજ ભવમાં સિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરે છે, આ વિષયને સૂત્રકાર આગળની ગાથામાં કહે છે–પિત્તા ઇત્યાદિ.
જે મુનિ, મોક્ષમાર્ગમાં પ્રવેશ કરીને સર્વ સાવધ-વ્યાપારના ત્યાગરૂપ સત્તર પ્રકારના સંયમથી, તથા અનશન ઊનેદરી આદિ બાર પ્રકારના તપથી પહેલાંના ભમાં બાંધેલાં જ્ઞાનાવરણ આદિ આઠ પ્રકારના બધાં કર્મોને નાશ કરીને સર્વથા મુક્ત થઈ જાય છે-કમ જન્ય સંતાપથી રહિત થઈને પરમશીતલીભૂત થાય છે, અર્થાત્ સિદ્ધ થઈ જાય છે,
સુધર્મા સ્વામી જંબૂ સ્વામીને કહે છે-હે જ બૂ! ત્રીજા અધધયનને જે ભાવ ભગવાને ફરમાવ્યું છે તે હું તને કહું છું. (૧૫)
ઇતિ “ક્ષુલકાચારસ્થા , નામક ત્રીજા અધ્યયનનું
ગુજરાતી-ભાષાનુવાદ સમાપ્ત. (૩)
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
૫૦
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રવચન સંબંધી આસોપદેશ
અધ્યયન ૪. શું. હવે ચોથું અધ્યયન કહે છે – ત્રીજા અધ્યયનમાં એમ પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે કે–મહાપુરૂષોએ અનાચીને ત્યાગ કરેને આચાર (સંયમ ) માં દૃઢતા રાખવી જોઈએ. આચારમાં દૃઢતા ત્યારે જ આવે છે કે જ્યારે ષકાયના જીનું વાસ્તવિક સ્વરૂપ જાણીને તેમની રક્ષા કરવામાં આવે, તેટલા માટે આ ‘ષડૂજીવનિકાય' નામના અધ્યયનમાં છ-કાયનું સ્વરૂપ અને તેની રક્ષાના ઉપાય બતાવતાં “આ પ્રવચન આપ્ત (ભગવાન) દ્વારા ઉપદિષ્ટ છે, એ વાતને કહે છે– એ ઈત્યાદિ
હે આયુષ્મન ! અર્થાત્ સંયમ-રૂપી-જીવન-વાળા ! નીરોગી-જીવન-વાળ ! યા દીર્થ જીવી , આ સંબંધનથી ધર્મના આચરણમાં આયુષ્યની પ્રધાનતા સૂચિત કરી છે (૧). અથવા ગાડાંને એ એક પદ છે, એની છાયા માનુષમાન એ પ્રમાણે થાય છે, અર્થાત અર્થાત ગુરૂની સેવા કરનાર એ મેં, ઓ પદથી “ગુરૂની સેવા કરીને શીખવાથી જ શાસ્ત્રનું અધ્યયન સફળ થાય છે એ સૂચિત થાય છે (૨), આવતા એવી પણ છાયા થાય છે. અર્થાત શિષ્યને ગ્ય મર્યાદાપૂર્વક ભગવાનનની સમીપે રહેનારા એવા મેં સાંભળ્યું ) એ પદેથી ગુરૂકુળમાં નિવાસ કરવાનું સૂચન કરેલું છે. - અહીં “મા” શબ્દના દસ અથ છે (૧) બધા પદાર્થોને વિષય કરવાવાળું જ્ઞાન, (ર) અનુપમ-મહિમા, (૩) વિવિધ પ્રકારના અનુકૂળ અને પ્રતિકૂળ પરીષ ડોને સહન કરવાથી ઉત્પન્ન થનારી અથવા જગતની રક્ષા કરનારા અલૌકિક જ્ઞાનથી ઉત્પન્ન થનારી કી, (૪) ક્રોધ આદિ કષાયેના સર્વથા નિગ્રહરૂપ વૈરાગ્ય, (૫) બધાં કર્મોનો ક્ષય-સ્વરૂપ મોક્ષ, (૬) સુર અસુર અને નરેના અંતઃકરણને હરનારૂં સૌંદર્ય, (૭) અંતરાય કર્મના નાશથી ઉત્પન્ન થનારૂં અનંત બળ. (૮) ઘાતી-કર્મ-રૂપી પડળ હઠી જવાથી ઉત્પન્ન થનારી અનંત ચતુષ્ટય લક્ષમી, (મોક્ષના દ્વારને ખેલવાના સાધન શ્રુત-ચારિત્ર-વ્યથાખ્યાત-ચારિત્ર-રૂપ ધર્મ (૧૦) ત્રણ લોકના આધિપત્ય-રૂપ એશ્વય
ભગવત્ શબ્દ કા અર્થ તથા ધજીવનિકાય કા સ્વરૂપ
આ બધા ભગ શબ્દના અર્થો જેનામાં મળી આવે છે તેને ભગવાન કહે છે. હે આયુષ્યન્ ! ઘણો માસ્ટમુવિ થી લઈને તાવિળ રિનિદવુ સુધી બધુંય ભગવાને જ
१ सूत्रे 'छज्जोवणिया' इति पदं 'स्वराद्यस्य' (४४१६२ इति निकायाघटकयकारस्य लोपे, 'काग-च जात-द-प य-वां प्रायो लुक' इति ककारलोपे कते 'नि+आ+आ+' इति શિરે “પવર્ષે ફી (શરા૭) કુત્તિ થાશોઃ સ્થાને વીર્થંજાશે અવળી શુત્તિ, તિ यकार श्रुत्या णत्वेन च सिद्धम् ।
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
પ૧
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
કહ્યું છે. અને મેં સાંભળ્યું છે. આ અધ્યયનનું નામ પડ જવનિકાયા છે તે એટલા માટે કે એમાં પૃથિવી-આદિ છ જવનિકાયનું વર્ણન છે.
સાડા બાર વર્ષ સુધી ઘેર તપશ્ચર્યા કરવાને કારણે શ્રમણ નામથી પ્રસિદ્ધ, કશ્યપ ગેત્રમાં ઉત્પન્ન થયેલા ભગવાન્ મહાવીરે (વીર શબ્દના છ અર્થ છે ), અર્થાત ૧) મોક્ષના અનુષ્ઠાનમાં પરાક્રમ કરનારા, અથવા (૨) છાને મેક્ષની પ્રાપ્તિ કરાવનારા યા (૩) સર્વ કર્મોને દૂર કરીને મોક્ષને પ્રાપ્ત થયેલા, [૪) કષાય આદિ શત્રુઓને સર્વથા હઠાવનારા, (૫) ચાર ઘનઘાતી કર્મોને કચરાની પેઠે કરકરી દેનારા, (૬) પ્રાણીઓના વિશેષરૂપથી સંયમના અનુષ્ઠાનમાં પ્રવૃત્તિ કરાવનારા, એવા શ્રી વર્ધમાન સ્વામીએ, પ્રત્યેક પ્રાણીની પિત–પિતાની ભાષામાં પરિણુત થવાવાળું આ પ્રવચન કેવળ જ્ઞાનથી જાણીને પ્રતિપાદન કર્યું છે. પૂર્વ વર-વિરોધ રહિત અને યુક્તિઓ સહિત કહ્યું છે, એવું દેવ મનુષ્ય અને અસુરેની સભા-સમવસરણમાં દિવ્ય ધ્વનિથી પ્રરૂપિત કર્યું છે. અથવા ભગવાને જેવું કહ્યું છે એવું તેમણે આચરણ કર્યું છે.
તેથી કરીને આ ષડૂજીવનિકાયા નામક ધર્મની પ્રરૂપણ કરનારું અધ્યયન મારે અધ્યચન કરવાનું શ્રેય છે-કલ્યાણકારી છે, (૧)
આ સાંભળીને જંબુસ્વામી પ્રશ્ન કરે છે-વાગરા - ઈત્યાદિ.
હે ભગવાન ! પહેલાં બતાવેલી જીવનિકાયાનું સ્વરૂપ કેવું છે કે જે આ અધ્યય. નરૂપથી કહેવામાં આવે છે ? અર્થાત્ જેનું આ આખા અધ્યયનમાં વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે, અને ભગવાન મહાવીર સ્વામીએ જેનું પ્રરૂપણ કર્યું છે ? અને ધર્મપ્રજ્ઞપ્તિ એમ બીજા નામથી જે પ્રસિદ્ધ છે તે અધ્યયનનું અધ્યયન કરવું મારે માટે કલ્યાણકારક છે ? આ પ્રશ્નથી એ આશય નીકળે છે કે-મુમુક્ષુ શિષ્ય અહંકારનો ત્યાગ કરીને બધી ક્રિયાઓ ગુરૂને પૂછવી જોઈએ. (૨)
શ્રી સધર્માસ્વામી ઉત્તર આપે છે કે-ના દ્વારા ઈત્યાદિ.
આ પાઠનું વ્યાખ્યાન પહેલાં કરવામાં આવ્યું છે. રામ શબ્દથી એમ સૂચિત થાય છે કે કરૂણાસાગર ગુરૂ મહારાજ વિનીત શિષ્યને શાસ્ત્રને ઉપદેશ જરૂર આપે. (૩)
એ વજીવનકાયને સૂત્રકાર દર્શાવે છે-તેં - ઈત્યાદિ.
૧-કઠિનતા-સ્વભાવવાળી પૃથ્વી જ જેનું શરીર છે તેને પૃથવીકાયિક કહે છે. ૨-દ્રવલ -સ્વભાવવાળું જળ જ જેનું શરીર છે તેને અપૂકાયિક કહે છે. ૩-ઉણુતા-સ્વભાવવાળું તેજ જ જેનું શરીર છે તેને તેજસ્કાયિક કહે છે, ૪ ચલન સ્વભાવવાળ વાયુ જ જેનું શરીર છે તેને વાયુકાયિક કહે છે. પ-લતા વૃક્ષ ગુમ (ગુ) આદિ વનસ્પતિ જ જેનું શરીર છે તેને વનસ્પતિકાયિક કહે છે. ૬-જેને ઠંડી ગરમી આદિ દ્વારા ઉપનન થયેલી પીડાથી ત્રાસ થાય છે એવી હરવાફરવાવાળી કાયા જેની હોય છે તેને ત્રસકાયિક કહે છે.
હવે અકેકની સચિત્તતા દેખાડે છે.
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
કેવળ-જ્ઞાનરૂપી પ્રકાશથી બધા પૃથિવીને સચેતન કેહી છે.
‘ પૃથિવીકાય ?
'
લેાક અને અલેકને પ્રત્યક્ષ જાણવાવાળા ભગવાને
પ્રશ્ન-પૃથિવી સચેતન કેવી રીતે છે ?
ઉત્તર (૧) પૃથિવી સચેતન છે, કારણ કે તેમાં ખાદેલી ખાણુ આદિની ભૂમિ સજાતીય અવયવાથી પેાતાની મેળે ભરાઈ જાય છે, જે સજાતીય અવયવાથી સ્વયમેવ ભરાઈ જાય છે તે સચેતન હાય છે, કેમકે મનુષ્યનુ` શરીર અર્થાત્ અનુષ્યના શરીરમાં ઘા પડે છે તે એવી રીતના અવયવાથી પેાતાની મેળે ભરાઈ જાય છે; એ જ રીતે ખાદેલી ખાણુ આદિની ભૂમિ એ પ્રકારનાં અવયવાથી ભરાઈ જાય છે અને પહેલાંની જેવી અની જાય છે, તેથી પૃથિવી સચેતન છે.
(૨) પૃથિવી સચેતન છે, કારણ કે તેમાં પ્રતિક્રિન ઘ॰ણુ અને ઉપચય જોવામાં આવે છે, જેમકે પગનું તળી અર્થાત્ જેમ પગનું તળી" ઘસાઈને પાછું ભરાઈ જાય છે, તેમ પૃથિવી પણ ઘસાઈ ને ભરાઈ જાય છે, તેથી પૃથિવી સજીવ છે. અથવા~~
(૩) વિકુમ (પ્રવાળ) પત્થર આદિ-રૂપ પૃથિવી સચેતન છે, કારણ કે કઠિન હોવા છતાં તેમાં વૃદ્ધિ જોવામાં આવે છે, જેમકે શરીરનાં હાડકાં વગેરે, અર્થાત્ જેમ શરીરનાં હાડકાં વગેરે કાચમાની પીઠની જેમ કઠોર હાવા છતાં સચેતન છે અને વધે છે, તેવી રીતે વિક્રુમ, શિલા આદિ-રૂપ પૃથિવીમાં કઠિનતા હૈાવા છતાં તેમાં વૃદ્ધિ આદિ ગુણ પ્રત્યક્ષ છે. એથી સિદ્ધ થાય છે કે પૃથિવી સચેતન છે. અથવા—
(૪) વિઠ્ઠમ આદિ રૂપ પૃથિવી સચિત્ત છે. કારણ કે તેને કાપી નાંખવા છતાં પણ સજાતીય ધાતુની ઉત્પત્તિ જોવામાં આવે છે, જેમકે શરીરમાં મસા, અર્થાત્ જેમકે મસાને ઉપરથી કાપી નાંખ્યા છતાં પણ તેના સમાન અવયવા ઊગી આવે છે, તેમ જ વિક્રમ અને શિલા આદિને ખાણુમાં કાપી નાખ્યા છતાં સજાતીય સ્કન્ધાથી કાપેલા ભાગ પાછો ભરાઈ જાય છે. તેથી પૃથિવીની સચેતનતા સિદ્ધ થાય છે.
એ પૃથિવી અનેક-જીવ-વાળી છે, અને એ સ્પર્શનેન્દ્રિય-વાળા પૃથિવીકાયના જીવા આંગળના અસંખ્યાતમા ભાગ પ્રમાણની અવગાહનાના આશ્રય કરીને ભિન્ન-ભિન્ન સ્વરૂપે સ્થિત છે, એવું ભગવાને કહ્યું છે.
શિષ્ય ગુરૂને પૂછે છે કે ગુરૂ મહારાજ ! જો પૃથિવી, જીવાનાં પિડ-રૂપ છે તેા તેની ઉપર ગમનાગમન આદિ ક્રિયા કરનારા સંયમીઓના અહિંસાવ્રતની રક્ષા કેમ થશે ? ઉચ્ચાર, પ્રસ્રવણ થ્યાદિ ક્રિયા અનિવાય છે, તેથી અહિ ંસા-વ્રતનું પાલન એવું અસ ભવિત છે કે જેવુ' વધ્યાના પુત્રનુ પાલન કરવુ, અસભવિત છે.
ઉત્તર-ર શિષ્ય ! શસ્ત્રપૂરિજીત પૃથ્વિી સિવાયની બધી પૃથિવી સચિત્ત છે. જે વડે પ્રાણીઓની હિંસા થાય છે, તેને શસ્ત્ર કહે છે.
શસ્ત્ર એ પ્રકારનાં છે. (૧) દ્રશ્ય-શસ્ત્ર (૨) ભાવ-શસ્ત્ર. એમાં સ્વકાય, પરકાય અને ઉભયકાયને દ્રવ્ય-શસ્ત્ર કહે છે, પૃથિવીના વિષયમાં મન વચન કાયાથી દુષ્પરિણતિ કરવી એ ભાવશસ્ત્ર છે. એજ રીતે ખીજી બધી કાયાના જીવેાનાં ભાવશસ્ત્ર સમજી લેવાં પાતાથી
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
૫૩
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભિન્ન વણ-ગંધ-વાળી પૃથિવીજ પૃથિવીનું સ્વકાય-શસ્ત્ર છે, જેમ પીળી માટીનું શસ્ત્ર કાળી માટી છે. જળ, અગ્નિ, છાણ તથા પગ વડે ખુંદવું વગેરે પરકાય-શસ્ત્ર છે. જળ આદિથી મળેલી માટી એ ઉભયકાય શસ્ત્ર છે.
એ રીતે શસ્ત્રપરિણત પૃથિવી અચિત્ત છે, તેથી એની ઉપર આહાર વિહાર આદિ ક્રિયાઓ કરવાથી મુનિઓના અહિંસા વ્રતના પાલનમાં કોઈ પણ ક્ષતિ આવતી નથી.
અપૂકાય પાર્થિવ અને આકાશીય બેઉ પ્રકારના જળને પણ ભગવાને સચિત્ત કહ્યું છે.
(૧) ભમિમાં રહેલું જળ સચેતન છે. કારણકે ખોદેલી જમીનમાં સજાતીય સ્વાભાવવા જળ ઉત્પન્ન થાય છે. જેમકે દેડકો ભૂમિને ખેદવાથી જેમ દેડકે નીકળે છે અને તે સચેતન હોય છે, તેમ પાણી પણ નીકળે છે તેથી તે પણ સચેતન છે. આકાશનું જળ પણ સચેતન છે, કારણ કે મેઘાદ-વિકાર થવાથી સ્વયં પડવા લાગે છે, જેમકે માછલી અથવા—
(૨) જળ સજીવ છે. કારણ કે તેમાં શ્રીમ અને હેમન્ત ઋતુમાં સ્વાભાવિક શીતતા ઉણુતા અને બાફ આદિ જોવામાં આવે છે. જેમાં ગ્રીષ્માદિ ઋતુઓમાં શીતળતા આદિ જણાઈ આવે છે તે સજીવ હોય છે, જેમકે માણસનું શરીર. જેમ ભોંયરામાં રહેલા માણસનું શરીર ગ્રીમ-ઋતુમાં શીતલ અને હેમંત–ઋતુમાં ગરમ હોય છે, તથા હેમંત-તુમાં મહોમાંથી બાફ (વરાળ) નીકળે છે, એજ રીતે ખૂબ ઉંડા તાળાવ કુવાનું જળ પણ હેમંત ઋતુમાં બાફવાળું અને ઉષ્ણ હોય છે તથા ગ્રીષ્મમાં શીતળ હોય છે,
અનેક જીવ તથા પૃથસવ આદિ શબ્દોનું વ્યાખ્યાન પહેલાં કહેલા પૃથિવીકાયના આલાપકની જેમ સમજવું.
હે ગુરુ ! જળ વિના સંયમીઓને નિર્વાહ થઈ શકતો નથી અને એ એનો પિક છે તેથી તેને પીવા આદિના કામમાં લેવાથી સંયમની રક્ષા નહિ થઈ શકે. એવી આશંકા થતાં ગુરૂ કહે છે. હે શિષ્ય ! શસ્ત્ર--પરિણત જળ સિવાયનું અન્ય જળ સજીવ છે. એમાં પણ શસ્ત્ર, દ્રવ્ય અને ભાવના ભેદે કરીને બે પ્રકારનાં છે. એનું કથન પહેલાં કરવામાં આવ્યું છે. વિશેષ એટલું સમજવું કે તળાવ આદિના જળનું ફૂપાદિનું જળ એ સ્વકાય શસ્ત્ર છે. એ પ્રકારનું શસ્ત્ર-પરિણત જળ વ્યવહારથી અશુદ્ધ હોવાના કારણે ગ્રાહ્યા નથી. તથા અવું જળ લેવાની ભગવાનની આજ્ઞા પણ નથી.
દ્રાક્ષ, શાક, ચોખા, આટે ઈત્યાદિ પરકાય શસ્ત્ર છે. જળમાં પહેલાં જેવા વ ગંધ આદિ હતા તેનું બદલાઈ જવુ એ શસ્ત્રપરિણત થવું કહેવાય છે. - જેમકે—ધુંધળા વર્ણનું થઈ જવું, વસ્તુ તેમાં નાંખવામાં આવી હોય તેની ગંધ આવવા લાગવી. તીખ કહે કસાયેલ આદિ રસ થઈ જ; સિનગ્ધ યા રૂક્ષ આદિ સ્પશ થઈ જ એ પ્રકારે એ દ્રાક્ષ, શાક, ચોખા, આટો, દાળ, વેસણ આદિનું ધાવણ પ્રાસુક હોવાથી મુનિને માટે ગ્રાહ્ય છે. આ ઉપલક્ષણ છે, એથી એમ પણ સમજવું જોઈએ કે-અગ્નિશસ્ત્ર-પરિણત અર્થાત ઉષ્ણ જળ પણ મુનિને ગ્રાહ્ય છે. રાખનું પાણી ગ્રાહ્ય નથી, કારણ કે એમાં મિશ્રની શંકા રહે છે. માટી આદિથી મળેલું જળ ઉભયકાય શસ્ત્ર છે (૨). ભાવશસ્ત્ર પહેલાં કહી
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
૫૪
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
(તેજરકાય) તેજસ્કાયને પણ ભગવાને સચેતન કહેલ છે, એ હવે કહે છે;–
તેજસ્કાય સજીવ છે. કારણ કે લાકડાં (ઈધણ) આદિ આહાર આપવાથી તેની વૃદ્ધિ અને ન આપવાથી હાનિ (મંદતા) થાય છે, જેમકે મનુષ્યનું શરીર અર્થાતુ-મનુષ્યનું શરીર આહાર આપવાથી વધે છે અને ન આપવાથી ઘટે છે, તેથી તે સચેતન છે, એજ રીતે તેજ. ૨કાય પણ ઈધણ આપવાથી વધે છે અને ન આપવાથી ઘટે છે. તેથી તે સચેતન છે,
અંગારા આદિની પ્રકાશન-શક્તિ જીવના સંગથી જ ઉત્પન્ન થાય છે. કારણ કે એ દેહસ્થ છે, જે જે દેહસ્થ પ્રકાશ હોય છે તે તે આત્માના સાગના જ નિમિત્તથી હોય છે, જેમકે આગીયાના શરીરને પ્રકાશ આગીયાના શરીરમાં પ્રકાશ ત્યાં સુધી જ રહે છે કે જ્યાં સુધી તેની સાથે આત્માને સંગ રહે છે. એ રીતે અંગારા આદિને પ્રકાશ પણ ત્યાં સુધી જ રહે છે કે કયાં સુધી તેમાં ચેતન રહે છે.
અંગારા આદિને તાપ પણ આત્માના સંગના જ કારણે છે, કેમકે તે શરીરસ્થ છે જેટલા–શરોરસ્થ તાપ હોય છે તે બધા આત્માના નિમિત્તથી જ હોય છે, જેમકે જવરને તાપ આત્મા રહિત શરીર મડદું) માં કાદિ વરને તાપ સાંભળવામાં આવતું નથી કે નથી જોવામાં આવતે, એ રીતે નિતેજસ અંગાશમાં અણુમાત્ર પણ તાપ હોતો નથી. તેથી સિદ્ધ થાય છે કે અંગારા આદિમાં જ્યાં સુધી આત્મા હોય છે ત્યાં સુધી જ તાપ–જનન શક્તિ રહે છે. તેથી તેજસ્કાય સચેતન છે. અનેક-જીવ અને પૃથ-સવ” આદિ શબ્દોની વ્યાખ્યા પહેલાંની જેમ છે.
એ પણ સમજી લેવું જોઈએ કે એજ તેજસ્કાય સચિત્ત છે કે જે શસ્ત્રપરિત ન હોય. તેજસ્કાયનાં શસ્ત્ર આ છે –જેમ છાણુના અગ્નિનું શસ્ત્ર તરણને અગ્નિ છે. એ પ્રકારનો શસ્ત્રપરિણત અગ્નિ ગ્રાહ્ય નથી, કારણ કે તે વ્યવહારથી અશુદ્ધ છે. વળી તેને ગ્રહણ કરવાની ભગવાનની આજ્ઞા પણ નથી. જળ, માટી વગેરે પરકાય-શસ્ત્ર છે. ઉનું પાણી ઉભયકાય-શસ્ત્ર છે.
ખિચડી, ભાત આદિ ઊનું અન્ન. શાકનું ઓસામણ અને ચોખાનું ઓસામણ, આદિ ઊન પાન, તપેલી ઈટ ગરમ રેતી આદિ શસ્ત્રપરિણત અચિત્ત અગ્નિકાય કહેવાય છે. એ બધાં અગ્નિના સંયોગથી નિષ્પન્ન થાય છે. તેથી એમાં અચિત્ત અગ્નિકાય શબ્દની પ્રવૃત્તિ થાય છે. (૩)
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
૫૫
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
(વાયુકાય)
વાયુકાયને પણ ભગવાને સચિત્ત કહી છે. વાયુ કેવી રીતે સચિત્ત છે તે કહે છેઃવાયુ. સચેતન છે કારણ કે બીજાની પ્રેરણા વિના અનિયતરૂપે તિર્યક્ ગમન કરનારી છે, જેવુ કે હરણ અથવા રાઝ (નીલગાય )
અનેક જીવ અને પૃથસત્ત્વ આદિની વ્યાખ્યા. પહેલાંની પેઠે સમજવી.
વાયુકાયના શસ્ત્ર દ્રવ્ય-ભાવભેદે એ પ્રકારના છે. દ્રવ્યશસ્ત્ર સ્વ-પર-ઉભયકાયના ભેદે કરી ત્રણ પ્રકારના છે, ત્યાં સ્વકાયશસ્ત્ર-પૂર્વઆદિ દિશાના વાયુના પશ્ચિમ-આદિ દિશાને વાયુ. પરકાયશસ્ત્ર અગ્નિ આદિ છે, ઉભયકાયશસ્ત્ર અગ્નિાદિથી તપેલા વાયુ જ છે. ભાવશસ્ત્ર પહેલાની જેમ સમજી લેવુ વાયુ ત્રણ પ્રકારને છે.
(૧) સચિત્ત, (૨) અચિત્ત, (૩) મિશ્ર. ઘન-વાત આદિ વાયુ સચિત્ત છે. મસક યા રબ્બરની થેલી આદિમાં ભરેલી હવા અચિત્ત છે; પરન્તુ અ ંતમુહૂતની પછી એક પ્રહર સુધી અચિત્ત રહે છે, ત્યારપછી બીજા પ્રહર સુધી મિશ્ર અવસ્થામાં રહે છે. અને ત્યારબાદ સચિત્ત ખની જાય છે. રાગાદિ અવસ્થામાં વાયુની આવશ્યકતા પડતાં મસક અદ્ઘિની અંદર ભરેલા અચિત્ત વાયુ સાધુઓને ગ્રાહ્ય છે, કિન્તુ બીજા પ્રહરના મિશ્રવાયુ સચિત્તવાયુની પેઠે અગ્રાહ્ય છે (૪)
(વનસ્પતિકાય)
વનસ્પતિકાયને પણ ભગવાને સચિત્ત કહી છે.
વનસ્પતિ સચિત્ત છે, કારણ કે તેમાં બાલ્યાવસ્થા આદિ તથા છેદન ભેદન કરવાથી મ્હાનતા આઢિ સચેતનના ગુણ જોવામાં આવે છે, જેમકે મનુષ્યનું શરીર, અર્થાત્ ખાધ્ય તરૂણ આદિ અવસ્થાએ અને છેદન-ભેદન આદિ કરવાથી ગ્લાનતા થવાને કારણે જેમ મનુષ્યનું શરીર સચેતન છે તેમ વનસ્પતિકાય પણ ચેતન છે. ‘ અનેક-જીવ ’ આદિ શબ્દોનુ વ્યાખ્યાન પહેલાંની પેઠે જાણવુ',
વનસ્પતિકાયનાં શસ્ત્ર એ પ્રકારનાં છે. (૧) દ્રવ્યશસ્ત્ર અને (૨) ભાવશસ્ત્ર. દ્રવ્યશસ્ત્ર, સ્વકાય, પરકાય અને ઉભયકાય છે લાકડી આદિ સ્વકાયશસ્ત્ર છે. લાતુ પત્થર આદિ પરકા યશસ્ત્ર છે. કેહાડા, દાતરડું આદિ ઉભયકાય શસ્ત્ર છે. ભાવશસ્ત્ર એની પ્રતિ મનના પરિ શુામ દુષ્ટ કરવા તે. (૪)
હવે વનસ્પતિકાયનુ વિશેષ વર્ણન કરે છે-ત ના ઈત્યાદિ.
અગ્રખીજ—જેનાં માંજ અગ્રભાગમાં હોય છે એવા કેર ટક ( હજારી શુલ ) આદિ અશ્રમીજ કહેવાય છે.
મૂલખીજ—મૂળજ જેવું ખીજ છે તે કમળના કદ્ર આદિ મૂલખીજ છે,
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
૫૬
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
પખીજ—ગાંઠે યા પર્વમાં જેનુ' ખીજ છે એવી શેરડી આદિ પ બીજ કહેવાય છે. ક ધખીજ—કે ધ–થડજ જેવું ખીજ છે એવા શલકી આદિ ને કધબીજ કહે છે. બીજરૂહ—ચાખા ઘઉં માઢિ ખીજથી ઉગનારી વનસ્પતિને ખીજરૂહ કહે છે. સ’સૂચ્છિમ—ખીજ વિના ખળી ગએલી ભૂમિમાં પણુ જે પૃથ્વી અને જળના સચેગથી ઉગે એવાં ઘાસ આદિને સમુચ્છિમ~કહે છે.
તૃણુલતા-તરણાં (ઘાસ ) અને લતા એ બધાં વનસ્પતિકાયિક છે.
.
અથવા બતાવનસ્પતિવિજ્રા : એ એક જ પદ્મ છે. દ (દાભડો) તૃણુ, ચ'પક, અશાક, અને વાસંતી આદિ લતાએ અને વનસ્પતિકાયના ભેદ અગ્ર બીજ આદિ બધાં વનસ્પતિકાયિક છે. સૂત્રમાં બીજી વાર વનસ્પતિકાયિક' શબ્દનુ ગ્રહણુ એટલા માટે કરવામાં આવ્યુ` છે કે-ઉપર બતાવેલા ભેદે ઉપરાંત સૂક્ષ્મ બાદર આદિ બીજા પણ ખધા ભેદોનુ ગ્રહણ થઇ જવા પામે એ બધા પહેલાં બતાવેલા પાત-પેાતાના નામ-ગાત્રરૂપ પ્રકૃતિનાં ઉદય-રૂપ કારણવાળા છે. અર્થાત્ પૂર્વોક્ત ખીજ આદિ બધા ચિત્ત હોય છે અને પૃથકૂપૃથક સ્પ રૂપે એક ઈન્દ્રિયવાળાં છે. (૫)
ઈતિ પાંચ-સ્થાવર – કાયનું નિરૂપણ સમાપ્ત.
હવે ક્રમપ્રાપ્ત ત્રસકાયનું સ્વરૂપ કહે છે. છે ને’ ઇત્યાદિ.
જે એ અખાલ-પ્રસિદ્ધ દ્વીન્દ્રિયાદિના ભેદે કરીને અનેક, એક એક જાતિમાં ઘણા અથવા ભિન્ન-ભિન્ન ચેાનિવાળા, ગરમી માર્દિથી પીડિત થતાં ત્રાસ (ઉદ્વેગ ) પામનારા, અથવા છાયાવાળા શીતળ અને નિર્ભય સ્થળમાં ચાલ્યા જનારા, વ્યક્ત ચેતનાવાન્ ઉચ્છવાસ આદિ પ્રાણવાળા ત્રસ કહેવાય છે, તેના ભેદ આ પ્રકારે છેઃ——
પક્ષી સર્પ આદિ અડજ છે (૧). જરાયુથી વેષ્ટિત ન હેાઈને ચેાનિમાંથી નીકળતાં જ ગમનાગમન આદિ ક્રિયાઓ કરવાના સામર્થ્યથી યુક્ત પૂર્ણ અવયવવાળા. યા વસ્ત્ર દ્વારા લૂછેલાની પેઠે સાફ ઉત્પન્ન થનારા હાથી, શેળે, સસલાં, નાળિયા, ઉંદર આ િપાતજ કહેવાય છે (ર(. જરાયુ (નાળ વગેરે મળ ભાગ) સહિત ઉત્પન્ન થનારા મનુષ્ય. મહિષાદિ (ભેંશ વગેરે) જરાયુજ કહેવાય છે (૩). મદિરા આદિ રસેામાં ઉત્પન્ન થનારા તથા સ્વાદથી ચલિત અર્થાત્ સડેલા મધુરાદિ રસેામાં ઉત્પન્ન થનારા રસજ કહેવાય છે. (૪) પ્રસ્વેદથી પેદા થનારા જૂ, લીખ, માંકડ, આદિ સંસ્વેદજ કહેવાય છે. (૫). ગર્ભાધાન વિના શરીરનામ-કમના ઉદ્દયથી શરીરના અવયવાનાં સંગ્રહ થઇ જવાથી સ્વયં ઉત્પન્ન થનારા જીવા સ’મૂર્ચ્છિ મ કહેવાય છે. (૬) પૃથ્વીને ભેદીને ઉત્પન્ન થનારા શલભ ( ટીડ ) આદિ ઉદ્ભભિષજ કહેવાય છે. (૭) ગભ અને સંમૂ ંન જન્મોથી ભિન્ન દેવ અને નારકાના જન્મને ઉપપાત કહે છે, તેથી ઉત્પન્ન થનારા દેવ અને નારકી ઔપપાતિક કહેવાય છે (૮) દેવ શય્યા પર અને નારકી ફુલીમાં સ્વયં ઉત્પન્ન થાય છે.
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
૫૭
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
એ બધા પૂર્વોક્ત જીવનું પ્રજ્ઞાપકની અપેક્ષાએ સામે આવવું, ફરીને પાછા જવું એ જ રીતે અંગ સંકોચવાં, હાથ-પગ ફેલાવવા. બાલવું ભમવું, ઉદ્વિગ્ન થવું, ભયાદિ કારણે ભાગી જવું, વગેરે ક્રિયાઓ હોય છે. તેઓ ગમનાગમન બાદને જાણનારા અર્થાત ઘસંજ્ઞાથી પ્રવૃત્તિ કરનારા હોય છે. અનુકૂળતા અને પ્રતિકૂળતાને સામાન્ય રીતે એઘ-સંજ્ઞાઓ કરી જાણે છે. - ઈદ્રિના વિભાગ કરીને હવે એનું કથન કરવામાં આવે છે ? –
કૃમિ (કરમિયાં), લટ, અળસીયાં વગેરે એની જાતિવાળા દ્વીન્દ્રિય છે. તીડ અને એની જાતિવાળા ભ્રમર આદિ ચાર ઈદ્રિયવાળા છે. કુંથવા અને કડી તથા તેની જાતિવાળા બીજા જીવો ત્રણ ઈદ્રિયવાળી હોય છે. અહીં શ્રીન્દ્રિય બતાવ્યા પછી પહેલાં ચાર ઇંદ્રિયવાળા અને પછી ત્રણ ઇંદ્રિયવાળા બતાવ્યા છે, એ કથન આર્ષ હોવાથી કરેલું છે. એ રીતે બધા દ્વિીન્દ્રિય બધા ત્રીન્દ્રિય, બધા ચતુરિન્દ્રિય, બધા પંચંદ્રિય, બધા તિયચ, બધાં નારકી, બધા મનુષ્ય, બધા દેવ, એ પ્રકારે પૂર્વોક્ત બધાં પ્રાણી સુખની અભિલાષાવાળાં છે. એ છઠા જીવનિકાયને ભગવાને ત્રસકાય કહેલ છે. (૬)
ષ જીવનિકાય કે દંડ પરિત્યાગ કા ઉપદેશ
બધાં પ્રાણી સુખના અભિલાષી છે, પરન્તુ સુખની પ્રાપ્તિ ત્યારે થાય છે કે જ્યારે આરંભને પરિત્યાગ કરવામાં આવે; તેથી આરંભના ત્યાગને ઉપદેશ આપે છે-વૃત્તિ
ઈત્યાદિ.
જેથી આત્મા જ્ઞાન દર્શન ચારિત્રથી રહિત થઈ જાય, એ હિંસા આદિ વ્યાપારને દંડ કહે છે. મુનિ પૂર્વોક્ત છ કાના દંડને યાજજીવન પોતે ન સમારંભ કરે, ન બીજાએ પાસે કરાવે અને સમારંભ કરનારા બીજાઓની ન અનુમોદના કરે. દંડ ત્રણ પ્રકારનો છે? (૧) કૃત, (૨) કારિત, (૩) અનુમાદિત.
કૃત–પતાની ઈચ્છાથી પિતે કરવું. કારિત–બીજી વ્યક્તિ પાસે કરાવવું. અનુમાદિત-જે સાવદ્ય વ્યાપાર કરી રહી હોય તેને સારું જાણવું.
એ બધા સાવદ્ય વ્યાપાર ત્રણ કરણ ત્રણ વેગથી ન કરે. તે ત્રણ ગ, આ છે–(૧) મન, (૨) વચન, (૩) કોયા.
પ્રશ્નસૂત્રમાં ઝિન (ત્રણ પ્રકારે) કહેવું જ છે, પછી મનસા (મનથી), વાવ (વચનથી) વન (કાયાથી) કહેવાથી પુનરૂક્તિ (કહેલાને ફરી કહેવું) થાય છે. આ ત્રણ પ્રકારે” એ વિશેષણ “મન, વચન, કાયા” નું જ હોઈ શકે છે. જે એમ માનવામાં આવે તે એને અર્થ એ થશે કે ત્રણ પ્રકારના મનથી, ત્રણ પ્રકારના વચનથી, અને ત્રણ પ્રકારની કાયાથી આરંભ ન કરે. અર્થાત્ મન વચન કાયાના પણ ત્રણ ભેદ બનશે. એ અર્થ શાસ્ત્ર વિરૂદ્ધ છે. શાસ્ત્રમાં ભગવાને મન આદિના ત્રણ ભેદ બતાવ્યા નથી, પરંતુ મન આદિના વ્યાપારેને ત્રણ પ્રકારને બતાવ્યા છે.
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
૫૮
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉત્તર—મે શકા ખરાખર નથી. જે વિથૈન્ન ન કહીને કેવળ મનસા વાચા નાચન કહ્યું હાત તા અથ ખરાખર ખંધ એસત નહિ. કારણ જેમ કેાઈ કહે કે “હેય અને ઉપાદેયને ત્યાગ અને ગ્રહણ કરો. ’” તે એવાકયમાં ક્રમાનુસાર હૈય’ની સાથે ‘ ત્યાગના સંબધ થઈ જાય છે, અને ‘ ઉપાદેય 'ની સાથે ગ્રહણ કરેા 'ના. એજ રીતે ચેાલપટ્ટો ચાદર પહેરા આઢા કહેવાથી એ અથ થાય છે કે ચાલપટ્ટો પહેરા અને ચાદર ઓઢે ! એ રીતે વિષેન (ત્રણ પ્રકારે ) શબ્દ ન રાખ્યા હાત તેા એવા અનિષ્ટ અથ થઈ જાત કે મનથી ન કરે, વચનથી ન કરાવા અને કાયાથી ન અનુમેદના કરો. આ અનિષ્ટ અના પિરાર્ કર્વાને માટે વિવષેન શબ્દ આપ્યા છે, એમ વિષેન શબ્દ આપવાથી એવા અથ થયા કેન્(૧) મનથી ન કરૂં. (૨) ન કરાવુ', (૩) કરનારને ભલેાન જાણુ, (૪) વચનથી ન કરૂં. (૫) ન કરાવું, (૬) ન કરનારને ભલા જણું, (૭) કાયાથી ન કરૂ', (૮) ન કરાવુ, (૯) ન કરનારને ભલા જાણું.
.
અથવા પહેલાં સામાન્યરૂપે કહ્યુ છે કે ‘ ત્રણે પ્રકારે ન કરૂ` ' પરન્તુ ત્રણ્ પ્રકાર કયા મ્યા છે ? એવી જિજ્ઞાસા થતા વિશેષ મતાવી આપ્યું છે કે મનસા વાચા જાયેન એ ત્રણ પ્રકાર છે. એથી કરીને પુનરૂક્તિ આદિ કાઇ દોષ થતો નથી.
અથવા મન વન અને કાયાના નિમિત્તે થનારા ત્રણ ભેદેને! સ ંગ્રહ કરવાને માટે ત્રિવિધન શબ્દ રાખ્યા છે.
વ્યાકરણમાં મતે શબ્દ અનેક પ્રકારે સિદ્ધ થાય છે, તેથી એના અથ` ઘણા છે. જેવા કે (૧) કલ્યાણ અને સુખને આપનાર, (૨) ઢ'સારના અંત કરનાર, )૩) જેની સેવાભક્તિ કરવાથી સંસારને મત આવી જાય છે, (૪) જન્મ જામરણના ભયના નાશ કરનાર, (૫) ભાગાના ત્યાગ કરનાર, (૬) ભયનું દમન કરનાર-નિલય, (૭) સમ્યજ્ઞાન, સમ્યગ્દર્શન અને સમ્યક્–ચારિત્રથી દીપ્તિમાન, એ બધાને મતે કહે છે. એજ રીતે બીજા અર્થાં પણ સમજી લેવા. ‘ અર્તા ' એ સ’બેાધનથી એમ પ્રકટ થાય છે કે બધી ક્રિયાએ ગુરૂ મહારાજની સાક્ષીએ જ કરવી જોઇએ.
'
હે ભગવન ! હું દંડથી નિવૃત્ત થઉ છું, નિન્દા કરૂ છું અને ગાઁ કરૂ છું, શબ્દકાશે!માં ‘નિન્દા’ અને ‘ ગાઁ' શબ્દને એકજ અથ છે, તેથી પુનરૂક્તિ થાય છે, એમ ન સમજવું. કારણ કે નિંદા આત્મસાક્ષીએ થાય છે અને ગાઁ ગુરૂ સાક્ષીએ થાય છે. અથવા નિંદા સાધારણ કુત્સાને કહે છે અન ગોં અત્યંત નિદાને કહે છે.
એના અર્થ એ થાય છે કે હે ભગવન્ ! અતીત કાળમાં દંડ (સાવદ્ય વ્યાપાર ) કરનારા આત્મા ( આત્મપરિણતિ)ને અનિત્ય આદિ ભાવના ભાવીને ત્યાગુ છું, નિંદુ છું, ગહું છું, જેમ ઘરની ડહેલી ( ખારણું) પર દીવેા રાખવાથી અંદર પણ પ્રકાશ થાય છે અને બહાર પણ પ્રકાશ થાય છે તેને દેલી-દીપક ’ન્યાય કહે છે. કહ્યું છે કે- “ વર્ષ પસ ૫૯ યોજન દુર્દુ વિલ ને લોય, સો હૈ ટોપ-ચેતે' જ્ઞાનત હૈ લવ જોય (૧)” વચમાં મિણુ જડી દેવાથી બેઉ બાજુ મણિના પ્રકાશ થાય છે તેને · મધ્ય-મણિ ન્યાય' કહે છે, એ રીતે અલ્પા” ના બેઉની સાથે સબંધ થાય છે. અર્થાત્ સાવદ્ય-વ્યાપારવાળા આત્માને ત્યાગુ છું અને તેની નિંદા કરૂં છું, તથા ગાઁ કરૂ છું. (૭)
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
૫૯
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
દંપરિત્યાગ બે પ્રકારનો છે. (૧) સામાન્ય-દંડ પરિત્યાગ અને (૨) વિશેષ-દંડ પરિત્યાગ અહિંસા સામાન્યને સામાન્ય દંડ-પરિત્યાગ કહે છે, અને પાંચ મહાવ્રતને વિશેષ–દંડ પરિ ત્યાગ કહે છે.
પ્રશ્ન–પાંચ મહાવ્રતમાં સત્ય આદિ મહાવ્રતને અહિંસાથી સ્પષ્ટ ભેદ પ્રતીત થાય છે. તે પછી અહિંસાની સાથે સત્ય આદિ મહાવતેને સામાન્ય વિશેષ–ભાવ કેવી રીતે હાઈ શકે છે ? સામાન્ય-વિશેષ-ભાવ તેમાં હોઈ શકે છે કે જેને વિશેષ બતાવે તેમાં સામાન્ય ધર્મ પણ મળી આવે. તેથી કરીને એમ કહેવામાં આવ્યું છે કે જેમાં વ્યાપ્ય-વ્યાપકભાવ હોય છે તેમાં જ સામાન્યવિશેષ–ભાવ મળી આવે છે.” જેમકે રોજે રોહૂિ એ વાકયમાં પ્રથમા વિભક્તિને અર્થ પરિમાણ-સામાન્ય છે. એ પરિમાણુ-સામાન્ય, દ્રોણ શબ્દના અર્થ ચાર આઢક રૂપ પરિમાણ-વિશેષમાં અભેદ સંબંધના દ્વારા અન્વય થાય છે. એ અન્વયથી
ચાર આઢક રૂપ પરિમાણ” (એક પ્રકારને તોલ) એ બોધ થાય છે. એ પ્રત્યયાર્થપરિમાણ-સામાન્યને પરિઘ-પરિચ છેદક ભાવ સંબંધથી ગ્રહિ પદાર્થમાં અન્વય થવાથી
એ પરિમાણથી પરિમિત (માપેલા) વ્રીહિ” એ બંધ થાય છે. અહીં વ્રીહિમાં અવય પ્રસંગવશ બતાવવામાં આવ્યો છે. અથવા–
સાધ્યાય ગુનઃ એમાં ઉપાધ્યાય શબ્દનો અર્થ છે-ઉપાધ્યાય પદધારી મુનિ-વિશેષ (૧), તથા મુનિ શબ્દનો અર્થ છે મુનિ-સામાન્ય (૨), એટલે તે ઉપાધ્યાય છે તેજ મુનિ છે, અર્થાત્ મુનિથી જૂદે ઉપાધ્યાય નથી. એથી કરીને ઉપાધ્યાય શબ્દાર્થને મુનિ શબ્દા થની સાથે અભેદ સંબંધથી અવય થાય છે, અને તેથી “ઉપાધ્યાયથી અભિન્ન મુનિએ બાધ થાય છે. એમાં વિશેષ કરીને ઉપાધ્યાય-પદધારી (વ્યક્તિ)માં મુનિના સામાન્ય ધર્મરૂ૫ મુનિત્વનું અસ્તિત્વ મળી આવે છે. તેથી કરીને બેઉ શબ્દના અર્થને સામાન્ય-વિશેષ ભાવમાં અભેદાન્વય થાય છે.
અર્થાત-જેમ એ બેઉ ઉદાહરણથી અભેદમાં સામાન્ય-વિશેષ ભાવ મળી આવે છે, તેમ અહિંસાની સાથે સત્યાદિ વ્રતને અભેદ નથી. તેથી સામાન્ય વિશેષ-ભાવ થઈ શક્તો નથી, કારણ કે એને સ્પષ્ટ ભેદ પ્રતીત થાય છે.
ઉત્તર—પાંચ મહાવ્રત વસ્તુતાએ અહિંસાસ્વરૂપ છે, તેથી કરી અહિંસાથી ભિન્ન નથી. અહિંસાના સ્વરૂપને સ્પષ્ટ કરવાને માટે અને શિષ્યોને સ્પષ્ટ બંધ કરાવવાને માટે દંડ પરિત્યાગના બે ભેદ કરવામાં આવ્યા છે, અર્થાત એક જ અહિંસાને પાંચ મહાવ્રતમાં વિભક્ત કરી નાંખવામાં આવી છે.
પ્રશ્ન–જેમ રોજ શ્રી ઈત્યાદિ વાક્યમાં પરિમાણત્વ આદિ સામાન્ય ધર્મથી યુક્ત પ્રત્યયાર્થી પરિમાણુ-સામાન્યથી દ્રોણ શબ્દાર્થ ચાર આઢકરૂપ પરિમાણમાં ચાર આઢકત્વ આદિ ધર્મથી વિશેષતા પ્રતીત થાય છે, અથવા જે નીલો ઘડે છે તે ઘડેજ છે ઈત્યાદિ વાકોમાં અન્ય ઘડાની અપેક્ષાએ નીલા ઘડામાં નીલાપણાથી વિશેષતા મળી આવે છે અને
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
તે વિશેષતા વ્યાખ્યતારૂપ છે. તેમ પંચમહાવ્રતરૂપ અહિંસા-વિશેષમાં વિશેષતા કયા ધર્મને કારણે છે ?
ઉત્તર—પ્રાણાતિપાતવિર મણત્વ આદિ વ્યાપ્ય-ધમાંથી પાંચ પડાવતામાં વિશેષતા મળી આવે છે. અર્થાત્ જ્યાં પ્રાણાતિપાતવિરમણત્વ આદિ વ્યાપ્ય ધર્માં મળી આવે છે ત્યાં અહિંસા સામાન્યનું અસ્તિત્વ રહેલું જ હાય છે.
પ્રશ્ન-અહિંસા–સામાન્યનું લક્ષણ કયું છે કે જેથી તે પાંચ મહાવ્રતામાં વ્યાપક થઇ
જાય છે ?
ઉત્તર--ષજીવનિકાયમાં દંડના પરિત્યાગ કરવે એ અહિંસા-સામાન્યનુ લક્ષણુ છે, એ લક્ષણુ પાંચ મહાવ્રતમાં મળી આવે છે, તેથી મહાવ્રત વ્યાપ્ય છે. અને સામાન્ય ઈ ડપરિત્યાગ વ્યાપક છે.
વ્યાપકરૂપ-સામાન્ય-દંડપરિત્યાગનું વ્યાખ્યાન આગળના—સૂત્રમાં કહેવું છે હવે વિશેષદંડપતિ યાગરૂપ પાંચ મહાનતાનું વ્યાખ્યાન શરૂ કરવામાં આવે છે, તેમાં પ્રાણાતિપાતવિરમણુરૂપ અહિંસા પ્રધાન છે. જેમ ધાન્યની રક્ષાને માટે ખેતરની ચારે બાજુએ વાડ હાય છે, તેમ અન્ય મહાત્રને અહિં માતા રક્ષક હાવાને લીધે અગરૂપ છે કહ્યુ` છે કે~~
સ્વર્ગ અને મેાક્ષને સિદ્ધ કરવાવાળો એક અહિંસા જ મુખ્ય છે. તેની રક્ષાને માટે સત્યાદિ મહાવ્રતનું પાલન કરવુ' ઉચિત છે.” (૧)
વળી કહ્યુ છે કે
“અસત્ય વચન ખેલવા વગેરેથી પણ આત્માના પરિણામેની હિંસા થાય છે, તેથી અસત્ય આફ્રિ અધાં હિ ંસારૂપ છે. અસત્ય આદિનુ' જૂદું' કથન શિષ્યાને સ્પષ્ટ સરજાવવાને માટે કરવામાં આવ્યું છે.” (૨)
તથા—
“ભગવાને એક પ્રાણાતિપાત વિરમણને જ મુખ્ય કહ્યું છે, અન્ય તે તેની રક્ષાને માટે છે.” (૩)
પ્રાણાતિપાતાદિ પંચઅપ્રત એવં રાત્રી ભોજન વિરમણ
તેથી કરીને સૌથી પહેલાં પ્રાણાતિપાત–વિરમણ મહાવ્રતનું કથન કરે છે તમે મને ઇત્યાદિ. (૧) પ્રાણાતિપાતવિરમણુ
એ શ્રાવકનાં વ્રતાની અપેક્ષાએ વિશાળ હેાવાને લીધે મહાવ્રત કહેવાય છે. (૧) અથવા સ દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ-ભાવની અપેક્ષાએ પ્રાણાતિપાત આદિને સથા ત્યાગ થાય છે એ કારણે તે મહાવ્રત કહેવાય છે. (૨). અથવા તીથ' કર ગણધર આદિ મહાપુરૂષા એના અ’ગીકાર કરે છે તેથી એ મહાવ્રત કહેવાય છે. (૩).
હે ભગવન્ ! પ્રથમ મહાવ્રતમાં પ્રાણાતિપાતથી વિરમણુ હાય છે, તેથી, હે ભગવન્ ! હૂં કૃત-કારિત-અનુમાદનાથી સૂક્ષ્મ સ્થૂલ સર્વ પ્રકારના પ્રાણાતિપાતના પરિત્યાગ કરૂ છું. અર્થાત્ સૂક્ષ્મ-નામકર્માંની પ્રકૃતિથી ઉત્પન્ન સૂક્ષ્મ અથવા સૂક્ષ્મ કાયવાળા કુથવા આદિ
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
૬૧
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
અને બાદર ( સ્થૂલ ) કાયવાળા ગાય હાથી આદિ જીવેાના પ્રાર્થેાને કદાપિ અતિપાત નહિ કરૂ, જો કે સૂક્ષ્મ-નામકની પ્રકૃતિવાળા સૂક્ષ્મ પ્રાણીઓની કાયિક હિં‘સા થતી નથી. તાપણું વચન અને મનથી થઈ શકે છે; જેમકે-એ મરી જાય તે સારૂ” એમ કહેવું તે વચનથી `િસા છે, અને ઘાતની ભાવના કરવી એ મનથી Rs'સા છે, તેથી કરીને સુમને પણ અહી' ગ્રહણ કરેલ છે. સૂક્ષ્મ અને બાદરના પણ બે-બે ભેદ છે. (૧) ત્રસ, અને (ર) સ્થાવર, સૂક્ષ્મ ત્રસ કુચુવા આદિ છે. સૂક્ષ્મ સ્થાવર લીલન-ફૂલન આદિ વનસ્પતિ છે, માદર ત્રણ-મેઢા ઘેાડા રાઝ વગેરે છે. અને બાદર સ્થાવર-ભૂમિ આદિ છે. એ સર્વ પ્રાણીઓને કદાપિ પ્રાણથી ત્રિયુક્ત કરીશ નહીં', બીજા વડે કરાવીશ નડ્ડી' અને કરનારને ભલેા જાણીશ નહીં.
હે ભગવન્ ! હૂં પ્રથમ માત્રતને પાળવા માટે ઉદ્યત થયા છું, તેથી આજથી મારે અધા પ્રકારના પ્રાણાતિપાતનાં પ્રત્યાખ્યાન છે. (૧) (૮)
જેમ વૃક્ષ—લતા આ પાણીથી પુષ્ટ થાય છે તેમ મૃષાવાદને ત્યાગ કરવાથી પ્રાણા. તિપાતવિરમણ મહાવ્રતની પુષ્ટિ થાય છે. એટલે પ્રાણાતિપાતવિરમણુની પછી બીજા મૃષાવાવિરમણુ મડ઼ાત્રનનું વ્યાખ્યાન કરે છે-અદાવરે રોન્ચે ઈત્યાદિ.
(૨) મૃષાવાદવિરમણુવ્રત,
હે ભગવત્ પ્રથમ મહાવ્રતની પછી ખીજા મહાવ્રતમાં મૃષાવાદથી વિરમણુ હાય છે. મૃષાવાદ ચાર પ્રકારના છે. તે આપ્રમાણે-(૧) સદ્ભાવપ્રતિષેધ, (૨) અમૃતાભાવન (૩) અર્થાન્તરાભિધાન, (૪) ગાઁ..જી અત્ર માદિ પદાર્થોના અસ્તિત્વનું નિરાકરણ કરવુ એ સદ્દભાવપ્રતિષેધ મૃષાવાદ છે, જેમકે-આત્મા નથી, પરલેાક નથી, પુણ્ય નથી. પાપ નથી, ઈત્યાદિ. (૧) જીવ અજીવ આદિ તત્ત્વાનુ` અયથાર્થ સ્વરૂપ પ્રતિપાદન કરવું એ અભૂતભાવન મૃષાવાદ છે, જેમકે-આત્મા અંગૂઠા જેવડા છે, નિષ્ક્રિય છે યા સવરંગત છે.’(૨) એક પદાથને મીજો પદાથ કહી દેવા એ અર્થાન્તરાભિધાન મૃષાવાદ છે, જેમકે ગાયને ગધેડા કહેવા યા ગધેડાને ગાય કહેવી.’ (૩) બીજાની હીનતા પ્રકટ કરવી, અથવા હિંસા તથા કઠોરતા યુક્ત સત્યવચન કહેવાં એ ગહારૂપ અસત્ય છે; જેમકે- એ મારી નાંખવા ચેાગ્ય છે; આ આંધળા ! અહી' આવ. આ મહેરા ! એ લંગડા ! અહીં આવ' ઈત્યાદિ (૪)
એ ચાર પ્રકારના મૃષાવાદાના પણ દ્રવ્ય ક્ષેત્ર કાળ ભાવના ભેદે કરીને ચાર ચાર ભેદ થાય છે. ધર્માસ્તિકાય અધર્માસ્તિકાય આદિ છ દ્રબ્યાના સ્વરૂપની અન્યથા પ્રરૂપણા કરવી એ દ્રવ્ય-સદ્ભાવપ્રતિષેધ છે લેાક અને અલેાકનું અયથાર્થ નિરૂપણ કરવું એ ક્ષેત્ર-સદૂભાવ પ્રતિષેધ છે, ક્ષણ મુહૂત દિન આદિના સ્વરૂપનું મિથ્યા કથન કરવું એ કાળ-સદ્ભાવપ્રતિષેધ છે. રાગ દ્વેષ આદિ ભાવાનું વિપરીત સ્વરૂપ બતાવવુ એ ભાવ-સદ્ભાત્રપ્રતિષેધ છે. એ પ્રકારે અન્ય ત્રણ ભેદની ચતુભ`ગી સમજી લેવી; જેમકે-દ્રવ્ય-અદ્ભૂત ભાવન. ક્ષેત્રઅમૂદ્ ભાવન ઈત્યાદિ.
હું ભગવન્ હું સર્વ પ્રકારના મૃષાવાદના પ્રત્યાખ્યાન કરૂં છું' મૃષાવાદ કયા કયા કારણથી થાય છે ! તે હવે કહે છે—
જીવના ક્રોધ-માહનીય પ્રકૃતિના ઉડ્ડયથી સ્વ-પરના ચિત્તમાં વિકાર કરવાવાળા અનુકપારહિત ક્રૂરતારૂપ જીવના વૈભાવિક-પરિણામ એ ક્રોધ છે,
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
૬૨
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
લાભ-પ્રકૃતિના ઉચે કરીને દ્રવ્ય આક્રિની અભિલાષારૂપ જીવના વૈભાવિકભાવને લાભ કહે છે.
ભય-માડુનીયના ઉદયથી ઉદ્વેગને ઉત્ત્પન્ન કરવાવાળા વિકાર ભય કહેવાય છે. હાસ્ય - મેાહનીયના ઉદયથી વચનેની વિકૃતિની સાથે ગાલ ફુલાવીને આંખા કાંઈ ક મીંચીને દાંત કાઢીને 'હી-હી' શબ્દ કરીને મુખને પ્રકૃલિત કરવું એ હાસ્ય કહેવાય છે.
એ સવ કારણેાથી મૃષાવાદ ઉત્પન્ન થાય છે. હું એ કારણેાને વશ થઈને નહી. સ્વય તૃષા (જૂઠ્ઠું) એલું, નહીં બીજા પાસે બેાલાવું, કે નહી” મૃષા ખેલનારને ભલેા જાણુ’. (૨)૯ સત્ય મહાવ્રતનું પાલન અદત્તાદાનને ત્યાગ કરવાથી જ થઈ શકે છે, તે કારણથી સત્ય મહાવ્રતની પછી અદત્તાદાન-વિરમણુ નામના ત્રીજા મહાવ્રતનૂ' કથન કરે છે-અન્નાને તત્ત્વે ઇત્યાદિ.
(૩) અદત્તાદાનવિરમણુ,
મૃષાવાદવિરમણની પછી ત્રીજા મહાવ્રતમાં દેવ ગુરૂ, રાજા, ગાથાપિત અને સાધર્મિકે ન આપેલા એવા પદાર્થનું ગ્રહણ કરવાને ત્યાગ કરવામાં આવે છે, તેથી હે ભગવન્ ! હું સવ અદત્તાદાનના પરિત્યાગ કરૂ છું. તે આ પ્રકારે—
જ્યાં રહેવાથી બુદ્ધિ, વિદ્યા, વિવેકાદિ ણેા નષ્ટ થઈ જાય છે તેને ગ્રામ કહે છે. અથવા જ્યાં ગાય ભેંશ આદિના કર (ટેકસ) લેવામાં આવે છે, અથવા પૃથ્વીના વધારે ભાગમાં ખેતી થાય છે, બજાર અથવા દુકાનેા હેાય નહી', કાંટાની વાડથી ઘેરાયેલાં ઘર હાય. એ વસ્તીને ગ્રામ (ગામ) કહે છે.
જ્યાં વૃક્ષ કે પર્યંત જેવી અત્યંત ઉંચી મહેલ-હવેલીએ હાય, અથવા ગાય-ભેશ આર્દિ પર કર (જકાતા ન લાગતા હાય, અથવા જે વસ્તીમાં પુણ્ય-પાપ ક્રિયાઓના જ્ઞાતા, દયા—દાનના પ્રવક, કળાએામાં કુશળ ચારે વર્ષા હોય, અને જ્યાં જૂદા જૂદા દેશેાની ભાષાએ બાલનારા મનુષ્ય રહેતા હોય, તેને નગર કહે છે.
એકાન્ત અને પવિત્ર સ્થાનના અભિલાષી ધ્યાનાથી યાગી અથવા લાકડાં લેવાને માટે કઠિયારા જ્યાં જાય છે તે અરણ્ય (જંગલ) કહેવાય છે.
àગામ નગર અરણ્ય અને ઉપલક્ષણે કરીને ખેટક (ગામડું) આદિ કોઈ સ્થાનમા ઓછા મૂલ્યવાળુ દાંત ખાતરવાનું તણખલું વગેરે વધારે મૂલ્યવાળુ' સેાનુ' વગેરે પ્રમાણુની અપેક્ષાએ નાનુ` માણિકન્યાદિ પ્રમાણની અપેક્ષાએ માટુ એરંડાનું લાકડુ આઢિ સચેતન અથવા અચેતન કાર્દ પટ્ટાથ ચા સર્વ પદાર્થ તેના સ્વામીની અનુમતિ વિના નહિ સ્વયં હું ગ્રહણ કરૂં નહિ ખીજા પાસે ગ્રહણ કરાવું અને નહિ ગ્રşણુ કરનારને ભા જાણું'.
પ્રશ્ન—હૈ ગુરૂ મહારાજ ! આાપવામાં આવ્યા વિનાની ખંધી વસ્તુએને ગ્રહણ કરવી એ જો અનુત્તાદાન છે તેા મુનિઓને પણ અદત્તાદાનનેાનપ્રસંગ આવશે કારણ કે મુનિ વિના અપાયલાં ક્રર્માને પ્રતિક્ષણ ગ્રહણ કરે છે અને સમિતિ ગુપ્તિનુ પાલન કરીને ધમનું પણ ઉપાર્જન કરે છે.
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
૬૩
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉત્તર—હે શિષ્ય ? એમ નથી. હાથેયી લેવા-દેવાને જેવા વહેવાર લેકમાં પ્રસિદ્ધ છે તેવા વહેવાર કર્મમાં નથી હાઇ શકતા; અર્થાત્ લેકેમાં એવા વહેવાર થાય છે કે—વસ્ત્ર પાત્ર ખીજાઓને હાથથી આપવામાં આવે છે ખીજા પાંસેથી લેવામાં આવે છે.’ એ પ્રકારને વહેવાર કર્મીની ખાખતમાં થતા નથી. કેમકે-કમ અત્યન્ત સૂક્ષ્મ છે તે ઇન્દ્રિયના વિષય જ નથી હાતા તા એની લેણ-દેણુ કેવી રીતે થઇ શકે ? બીજી વાત એ છે કે પ્રમાદના ચેગથી અદત્ત પદાનુ' આહ્વાન (ગ્રહુણ ) કરવુ' એ: અદત્તાદાન કહેવાય છે. મુનિરાજને તદ્વિષયક પ્રમાઃ હાતા નથી તેથી તેમને અકત્તાદાનને દોષ લાગતા નથી. મુનિરાજ તા કદાપિ એમ નથી ઇચ્છતાં કે હુ' કર્માને ગ્રહણ કરૂ, કિન્તુ મ કારી આત્મા અને કર્માના સ્વભાવ જ એવા છે કે જેથી કમ ખંધાઇ જાય છે. બાકી રહ્યુ.ધર્મપાન. તે તીર્થંકર ભગવાને ધર્મપાજન કરવાના આદેશ તથા ઉપદેશ આપ્યા છે. તેથી તેમાં અદત્તાદાનને પ્રસંગ જ આવતા નથી.
સૂત્રમાં અપ, ખડું, સ્થૂલ, અને અણુ, એ શબ્દોનું ગ્રહણ પણ એ જ આશયથી કરવામાં આવ્યું છે. એટલે કર્મોનાં અંધન તયા સમિતિ-ગુપ્ત દ્વારા ઘાંપાજન, એમાં અનુત્તાદાન લાગતું નથી (૩) (૧૦)
મૈથુનવિરમણ વિના અહિંસા આદિ મહાવ્રતાની રક્ષા થઈ શકતી નથી, કારણ કે– મૈથુન સેવન કરવાવાળા ત્રસ-સ્થાવર જીવેની હિંસા કરે છે, અસત્ય ખેલે છે. અને અદત્તનુ આદાન કરે છે. તેથી કરીને અહિંસાદ્રિ મહાવ્રતનુ નિરાક્ પાલન કરવાને માટે મૈથુનવિરમણ નામનું ચેથા મહાત્રનનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવે છે-ઢાવ વચ્ચે ઇત્યાદિ. (૪) મૈથુનવિરમણુ,
હે ભગવન્ ! ચેાથા મહાવ્રતમાં સર્વ પ્રકારના મૈથુનનુ વિરમણ કરવામાં આવે છે, તેથી હે ભગવન્ ! હું સર્વ પ્રકારના મૈથુનનું પ્રત્યાખ્યાન કરૂ છુ. અપ્સરાએ સબંધી દેવી. સ્ત્રી-પુરૂષ-સંબંધી માનુષિક પશુ-આદિ-સંબધી તૈય ગ્યોનિક મૈથુન નહીં હું સ્વય સેવુ', નહીં બીજાએ પાસે સેવન કરાવુ અને નહી' સેવન કરનારને ભલેન જાણુ. દ્રવ્ય-ક્ષેત્રકાળ-ભાત્રની ચૌભ’ગી એમાં પણ લગાડવી, અર્થાત્ દ્રવ્યથી સ્ત્રીમાદિની સાથે, ક્ષેત્રથી કાઈ પણ ક્ષેત્રમાં; કાળથી કાઇ કાળમાં અને ભાવથી કોઈ પણ ભાવે કરીને ત્રણ કરણ ત્રણ ચેાગથી મૈથુન સેવીશ નહીં. (૪) (૧૧)
મથુન-વિરમણુ, પરિગ્રહના ત્યાગ વિના થઈ શકતુ નથી, તેથી મૈથુન-વિરમણુની પછી પરિગ્રહવિરમણ નામનું પાંચમુ' મહાવ્રત કહે છે અન્નાવરે પંચમે ઇત્યાદિ
(૫) પરિગ્રહવિરમણુ.
ભગવન્ ! ચતુર્થ મહુવ્રતની પછી પાંચમા મહાવ્રતમાં પરિગ્રહનાં પૂર્ણ પ્રત્યાખ્યાન કારવામા આવે છે, જેથી આત્મા જન્મ જરા મરણાદ્વિજનિત નાના પ્રકારનાં દુ;ખાથી ગ્રસ્ત થાય છે. અથવા જે મૂર્છાપૂર્વક સ્વીકારવામાં આવે છે તે પરિગ્રહ કહેવાય છે, કારણ ભગવાને મૂક્ચ્છનેજ પરિગ્રહરૂપ ખતાવી છે. તેથી કરીને ત્રણ કરણ ત્રણ ચેાગે ગ્રામ નગર આદિમાં ન સ્વયં પરિગ્રહ ધારણ હું કરીશ, ન બીજાએ દ્વારા ધારણુ કરાવીશ, ન ધારણ કરનારને ભલે જાણીશ. (૧) (૧૨)
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
૬૪
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
અજિતનાથ ભગવાથી લઈને પાર્શ્વનાથ જિનેન્દ્ર સુધીના બાવીસ તીર્થકરાના શિષ્ય આજુ (સરલ સ્વભાવવાળા) અને પ્રાજ્ઞ (સમજાવવાથી સમજનારા) હતા, તે શિષ્યોની અપે શ્રાએ રાત્રિભેજન ઉત્તરગુણ છે, પરંતુ ઋષભદેવના શિષ્ય આજુ-જડ તથા વર્ધમાનવામગ્ન શિષ્ય વક્ર અને જડ હતા તેથી અનાથને રોકવાને માટે અને સ્પષ્ટ બોધ કરાવવાને માટે પાંચ મહાવ્રતની પછી મૂલ-ગુણમાં ગણાવવાને માટે છઠું રાત્રિભેજનવિરમણ વ્રત ક છે– અરે છેદે ઈત્યાદિ.
(૬) રાત્રિભેજનવિરમણ હે ભગવન ! પાંચ મહાવ્રતોની પછી છઠ્ઠા વ્રતમાં રાત્રિભેજનથી વિરમણ કરવામાં આવે છે. રાત્રિભેજનથી સર્વ મહાવતેમાં દેષ લાગે છે. રાત્રિને સમયે સૂર્યનાં કિરણેના અભાવથી સૂફમ-શરીરવાળા ભાત-ભાતના જતુઓ અહીં તહીં ઊડે છે, નવીન ઉત્પન્ન થાય છે, નીચે-ઉપર આવ-જા કરે છે. તેથી હિંસા જરૂર થાય છે.
દીક્ષા લેતી વખતે એવી પ્રતિજ્ઞા કરી હતી કે “આજથી કંઈ પ્રાણીના પ્રાણેને પીડા નહીં ઉપજાવું. જે રાત્રિભોજન કર્યું તે હિંસા અવશ્ય થઈ, તેથી મૃષાવાદને દેષ લાગે. અથવા લેક અને અલકનું અવલોકન કરનારા અલૌકિક કેવળ જ્ઞાનથી અવલોકન કરીને કેવલી ભગવાને કહ્યું છે કે સૂર્યના પ્રકાશમાં અવલોકન કરેલું અશન આદિ સેવવાથી જ હિંસાને પરિહાર થઈ શકે છે. રાત્રિભેજનનું કર્તવ્યરૂપે નિરૂપણ કરવું અને રાત્રિભોજન કરીને પિતાને સાધુ કહેવડાવ એ મૃષાવાદ છે.
રાત્રિભોજનથી વિરાધિત થનારા પ્રાણી એની આજ્ઞા વિના જ એમના પ્રાણનું અપહરણ કરવાથી તથા રાત્રિભોજન ન કરવાની જિનભગવાનની આજ્ઞાને લેપ કરવાથી અદનાદાનને દેષ લાગે છે. રાત્રે ભોજન કરનારાઓ ભિક્ષાને માટે રાત્રે ભ્રમણ પણ કરશે. ભ્રમણ કરતી વખતે સ્ત્રીઆદિને સંસર્ગ થવાથી અબ્રહ્મચર્યને પણ દેષ લાગશે.
રાત્રિભૂજન કરવાથી અન્ન આદિ સામાનને પણ સંગ્રહ કરે પડશે. તેથી સંનિધિ દેષ લાગશે સંગ્રહ કરવાથી મૂછ પણ ઉત્પન્ન થશે. મૂચ્છને ભગવાને પોતે પરિગ્રહરૂપ કહી છે, તેથી રાત્રિભેજન સર્વ દેને કેષ છે.
એનો ત્યાગ કર્યા વિના વ્રતનું પાલન થઈ શકતું નથી. તેથી હે ભગવન્સર્વ રાત્રિભોજનનાં પ્રત્યાખ્યાન કરું છું. અર્થાત-ભાત, દાળ, મગજ મગના લાડુ, ઘેબર, લાપસી આદિ અશન દ્વધ તલ અને ચેખાનું છેવણ આદિ પાન, પ્રાસુક દ્રાક્ષ ખજુર આદિ ખાઘ, લવંગનું ચૂર્ણ, સોપારી આદિ સ્વાઘ એ ચારે પ્રકારના આહારમાંથી કોઈ પણ એક પ્રકારને હાર રાત્રે હું કરીશ નહીં,
રાત્રિભોજન પણ દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ-ભાવથી ચાર પ્રકારનું છે. અશન-પાન આદિ દ્રવ્યથી
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાવિલેજન છે. અઢી-દ્વીપમાં રાત્રિભોજન કરવું એ ક્ષેત્ર-રાત્રિભેજન છે, કેમકે-અઢી દ્વીપની બહાર દિવસ-રાત્રિને વ્યવહાર નથી. રાત્રે ભોજન કરવું એ કાળની અપેક્ષાએ રાત્રિભોજન છે. રાત્રે ભોજન કરવાની ઈચ્છા કરવી એ ભાવરાત્રિભેજન છે.
રાત્રિભોજનની ચતુર્ભગી આ પ્રમાણે છે – (૧) રાત્રે ગ્રહણ કરીને રાત્રે જ ભેજન કરવું. (૨) રાત્રે ગ્રહણ કરીને દિવસે ભેજન કરવું. (૩) દિવસે ગ્રહણું કરીને રાત્રે ભજન કરવું. (૪) દિવસે ગ્રહણ કરીને (રાતભર રાખીને બીજ) દિવસે ભજન કરવું. ભગવાને નિશીથ-સૂત્રના અગીઆરમા ઉદ્દેશ માં કહ્યું છે–
બજ ભિક્ષુ દિવસમાં અશન-પાન-ખાદ્ય-સ્વાદ્ય ગ્રહણ કરીને બીજે દિવસે ભગવે, બીજાને ભેગવા, અન્ય જોગવનારને ભલે જાણે (સૂ) ૭૩)
જે મા દિવસે અનાદિ લઈને રાત્રે પોતે ભેગવે, બીજાને ભેગવા અને અન્ય હાગવનારને લે જાણે ( ૭)
જે સાધુ રાત્રે અનાદિ લઈને દિવસે ભગવે, ભગવાવે યા ભેગવનારને ભલે જાણ (સ. ૭૫)
શિષ્ય કા મહાવ્રત સ્વીકાર
જે સાધુ રાત્રે અશનાદિ લઈને રાત્રે ભગવે, બીજાને ભેગાવે અન્ય ભેગવનારને ભલે જાણે. (સૂ. ૭૬) તેને ચાતુર્માસિક પ્રાયશ્ચિત્ત લાગે છે.”
એ સર્વ અશનાદિ ચાર પ્રકારના આ હારને રાત્રે નહિ જોગવું, ઇત્યાદિનું વ્યાખ્યાન પહેલાં કરવામાં આવેલું છે. (૧૩) (૬)
હવે માત્ર તેને સવીકાર કરવાવાળે શિષ્ય ઉપસંહાર કરતે છત કહે છે-
હે ભગવન ! હું પાંચ મહાવ્રતને અને છઠા રાત્રિભેજનવિરમણ વ્રતને આત્માને હિતસ્વરૂપ પક્ષને માટે સ્વીકાર કરીને સંયમ-માર્ગમાં વિચરૂં છું. (૧૪)
ઇત્યાદિ
પૃથ્વિકાયાદિ ષટ્કાયયતના કા સ્વરૂપે કથન
ઘતેને યતનાપૂર્વક સ્વીકાર કરવામાં આવે ત્યારે તે સફળ થાય છે, તેથી યતનાનું કથન કરે છે તે ખિજૂ૦ ઈત્યાદિ. _ ભિક્ષાવૃત્તિથી પ્રસિદ્ધ હોય તે ભિક્ષુ કહેવાય છે. અર્થાત યાચના કરીને આહારાદિ લેવાવાળા ને ભિક્ષુ કહે છે, " સંસ્કૃત વ્યાકરણને અનુસરીને મિક્ષુ શબ્દમાં ૩ પ્રત્યય લાગે છે. તેથી એમ પ્રકટ થાય છે કે ભિક્ષુ એને કહેવું જોઈએ કે જે કોઈ વસ્તુને ભિક્ષા વિના લે નહીં, અર્થાત શિક્ષણશીલ હોય તે ભિક્ષુ કહેવાય છે.
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રશ્ન–શેરૂથી યા અન્ય કોઈ પ્રકારના રંગથી રંગેલાં કપડા પહેરનારા સંન્યાસીઆદિ પણ ભિક્ષા માંગીને પિતાના જીવનનો નિર્વાહ કરે છે. તેથી એ ભિક્ષુનું લક્ષણ એને પણ લાગુ પડે છે, તેઓ પણ ભિક્ષુ કહેવાશે ?
ઉત્તર-જેઓ ભિક્ષાથી જ પોતાનો નિર્વાહ કરે છે અને ભિક્ષા સિવાય અન્યવૃત્તિને કદાપિ સ્વીકારતા નથી તેઓ જ ભિક્ષુ કહેવાય છે. સંન્યાસી આદિ સ્વામીની આજ્ઞા વિના પણ જળાશય આદિથી પણ જળ આદિ પિતાના હાથે લઈ લે છે, જ્યારે ભિક્ષા નથી મળતી ત્યારે રાંધવા–રંધાવવાની ક્રિયા કરે છે, તથા કંદમૂલ ફળ આદિથી નિર્વાહ કરી લે છે, તેથી તેઓ ભિક્ષ કહેવાઈ શક્તા નથી.
પ્રશ્નઠીક, જેઓ ભિક્ષાથી જ પિતાનો નિર્વાહ કરે તેમને મિક્ષ કહે છે તે સાધુ ત્યારે ભિક્ષાની ગવેષણ કરશે ત્યારે જ ભિક્ષુ કહેવાશે, જે સમયે સ્વાધ્યાય આદિ અન્ય ક્રિયા કરતા હશે તે સમયે ભિક્ષુ કેવી રીતે કહેવાશે ! 1 ઉત્તર-ભિક્ષાની ગષા કરતી વખતે સાધુને ભિક્ષુ કહી શકાય છે. અને ન કરતી વખતે પણ કહી શકાય છે. બેઉ અવસ્થામાં ભિક્ષુ શબ્દની પ્રવૃત્તિનું કારણ એ જુદ છે.
શબ્દની પ્રવૃત્તિ બે પ્રકારે થાય છે. જેમકે-કમળને વાચક એક પંકજ શબ્દ છે, બીજે પવા શબ્દ છે. પંકજ શબ્દનો અર્થ કાદવમાં ઉત્પન્ન થએલ એવો થાય છે. કમલ કાદવમાં ઉત્પન થાય છે, તેથી પંકજવ વ્યુત્પત્તિનિમિત્ત છે. અર્થાત્ પંકજ-શબ્દની વ્યુત્પત્તિ કરવાથી જે અર્થ નીકળે છે તે જ અર્થ તેના વાચમાં (અર્થમાં) બરાબર બંધ બેસે છે, તેથી તેને વ્યુત્પત્તિનિમિત્ત કહે છે. - બીજે પ્રવૃત્તિનિમિત્ત છે શબ્દના સંકેતથી બેધ્ય અર્થ માં વિશેષણભૂત ધમને પ્રવૃત્તિનિમિત્ત કહે છે. જેમકે-પદ્ધત્વ યા કમલવ (કમળપણું) જાતિ.
જે કઈ કહે કે- જે વ્યુત્પત્તિનિમિત્ત છે તેજ પ્રવૃત્તિનિમિત્ત છે, તે તે બરાબર નથી. કારણ કે જે કે “વાચક આદિ શબ્દોમાં જે વ્યુત્પત્તિનિમિત્ત છે તેજ પ્રવૃત્તિનિમિત્ત છે, તથાપિ પંકજ આદિ શબ્દમાં એ કથન બંધ બેસતું નથી, કારણ કે “પંક (કાદવ) માંથી ઉત્પન્ન થવાવાળું પંકજ છે, –એ વ્યુત્પત્તિથી પંકજ શબ્દ કમળનો બોધ તે કરાવે છે, પરંતુ સાથે શેવાળ તથા એ પ્રકારે પેદા થનારા ઘીલાં શીંગડા આદિનો અર્થ પણ તેમાંથી નીકળે છે, કારણ કે તે પણ કીચડમાંથી પેદા થાય છે. જે વ્યુત્પત્તિનિમિત્તને જ શની પ્રવૃત્તિમાં કારણ રૂપ માનવામાં આવે તે શેવાળ આદિમાં પણ પંકજ શબ્દ પ્રયોગ થઈ જશે. એ આપત્તિનું નિવારણ કરવાને માટે વ્યુત્પત્તિનિમિત્ત ઉપરાંત પ્રવૃત્તિનિમિત્ત કમળત્વ ધર્મની પણ આવશ્યકતા છે. તેથી શેવાળ આદિનું નિરાકરણ થઈ જાય છે. બેઉ નિમિત્તથી બરાબર અર્થનું પ્રતિપાદન થઈ જાય છે કે જે કીચડમાંથી ઉત્પન્ન થાય અને જેમાં કમલત્વરૂપ સામાન્ય (જાતિ) મળી આવે તેને પંકજ કહે છે.
એ રીતે અહીં ભિક્ષુ” શબ્દને વ્યુત્પત્તિનિમિત્ત ભિક્ષણ (યાચના) ધર્મ છે જે સમયે સાધુ ભિક્ષણ કરતું નથી તે સમયે વ્યુત્પત્તિનિમિત્તથી ભિક્ષુ નથી કહેવાતે, તે પણ “સમિતિગુપ્તિ-પાલકત્વરૂપ પ્રવૃત્તિનિમિત્તથી ભિક્ષુ શબ્દની પ્રવૃત્તિ થાય છે, કારણ કે ભિક્ષુત્વ અને સમિતિગુપ્તિ-પાલકત્વ બેઉ ધર્મો ભિક્ષુમાં કંઈપણ રીતે તાદામ્ય સંબંધરૂપ એકાથ-સમવાયથી રહે છે, તેથી ભિક્ષા ન કરતી વખતે પણ “સમિતિગુપ્તિ પાલકત્વ' રૂપ પ્રવૃત્તિનિમિત્તથી ભિક્ષુ શબ્દની પ્રવૃત્તિ થાય છે.
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
શંકા- સમિતિગુપ્ત પાલક્તા તે ગેરૂઆ આદિ વસ્ત્ર પહેરનારાઓમાં પણ જોવામાં આવે છે. તેઓ પણ માર્ગ જોઈને જ ચાલે છે, તેથી તેઓ સમિતિનું પાલન કરે છે, અને કઈ કેઈવાર મૌન રહે છે તેથી ગુપ્તિનું પણ પાલન કરે છે, જે તેઓમાં સમિતિગુપ્તિ પાલકતા જોવામાં આવે છે, તે તેમને પણ ભિક્ષુ કેમ ન કહેવા જોઈએ?
સામાધાન-ઈહલેક અને પરલોક સંબંધી આકાંક્ષા અથવા વાર્થરહિત થઈને જેઓ સમિતિ-ગુપ્તિનું પાલન કરે છે તે જ મિક્ષ કહેવાય છે તેમાં એવું જોવામાં આવતું નથી. તેઓ હિંસાથી બચવા માટે માર્ગ જોઈને ગમન કરતા નથી, પરંતુ કાંટા વગેરે વાગી જવાના ભયથી માર્ગ જોઈને ચાલે છે અને યશ કીર્તિ સંપાદન કરવાને માટે મૌન રાખે છે, તેથી તેઓ વસ્તુતાએ સમિતિ-ગુપ્તિ ને પાલક નથી થઈ શકતા. જે તેમને સમિતિ-ગુતિના પાલક માનવામાં આવે તો એ માણસ પણ વતી કહેવાશે કે જે એવી પ્રતિજ્ઞા કરે કે “ જ્યાં સુધી હું બેડીથી બંધાયેલો છું ત્યાં સુધી હું તેને નહિ મારૂં” “જયાં સુધી હું ન બેલું ત્યાં સુધી મૃષાવાદને ત્યાગી છું” “ જયાં સુધી સૂઈ રહીશ ત્યાં સુધી અચૌર્ય વ્રતનું પાલન કરીશ.” વસ્તુતઃ એ માણસ બેતી નથી કહેવાતા, કારણ કે એની આંતરિક ઇચ્છા પાપથી નિવૃત્ત થઈ નથી.
ગેરૂઆ આદિ વસ્ત્ર ધારણ કરનારા અને પિતાને ભિક્ષુ માનનારા સન્યાસી આદિ વસ્તુતઃ ભિક્ષ કહેવાઈ શકતા નથી, કારણ કે તેઓ ઉદ્દગમ ઉત્પાદના આદિ દોષોથી દૂષિત અને આદિ અંગીકાર કરે છે, સચિત્ત જળ લે છે, સચિત્ત કંદમૂળ આદિનું સેવક કરે છે પચનપાચનદિ ક્રિયાઓ કરે છે અને ઈછાનું દમન કરતા નથી. જેથી કરીને વસ્તુત: તે એ જ ભિન્ન કહેવાવા યોગ્ય છે કે જેઓ સમિતિ-ગુપ્તિના ધારક તથા ભિક્ષા માત્રથી ઉપજીવી છે, અચિત્ત. એષણીય, ઉગમાદિ-દેષથી રહિત, વિશુદ્ધ, પ્રમાણપત ભિક્ષા લે છે, અને પ્રાણ જવાનો અવસર આવે તે પણ પચન-પાચનાદિ નવ કોટિની વિશુદ્ધતાને ખંડિત કરતા નથી.
અથવા સંસારના સર્વ શરીરધારીઓને ક્ષેજિત કરનારાં જ્ઞાનાવરણીય આદિ આઠ કર્મોને ભેદનારા ભિક્ષુ કહેવાય છે.
ભિક્ષકી સાવીને કહે છે. સંજય આદિ વિશેષણ સાધ્વીની સાથે પણ સમજવાનું છે, કારણ કે સાધુ અને સાધ્વીને આચાર પ્રાયઃ સમાન છે.
(૧) પૃથિવીકાયયતના વર્તમાનકાળના સર્વ પ્રકારના સાવધ-વ્યાપારથી નિવૃત્ત હેવાને કારણે સંયત, અતીતકાલીન પાપોથી જુગુપ્સાપૂર્વક અને ભવિષ્યત્કાલીન પાપોથી સંવરપૂર્વક નિવૃત્ત હેવાથી વિરત, સંયત અને વિરત હેવાને કારણે વર્તમાન કાળમાં સ્થિતિબંધ અને અનુભાગબંધનો હાસ કરીને પાપકર્મને નષ્ટ કરનારા, દિવસમાં અને રાત્રે, દ્રવ્યથી ધ્યાન આદિને માટે એકાન્તમાં સ્થિર અને ભાવથી રાગ-દ્વેષ આદિથી રહિત હોવાને કારણે એ કાકી અથવા સાધુઓના સંઘમાં સ્થિત, સ્વાધ્યાય આદિથી ઉત્પન્ન થતા શ્રમને દૂર કરવાને માટે રાત્રિની વચ્ચેના બે પહોરમાં સૂતા તથા જાગતા ભિક્ષુ, આગળ કહેલા સાવદ્ય વ્યાપાર કરતા નથી.
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખાણમાંથી નીકળેલી માટીરૂપ પૃથ્વી પર, નદીના કિનારાની માટી પર પત્થરની શિલા પર, માટીનાં ઢેફાં પર, સચિત્ત ધૂળથી ધૂસરકાય, એલપટ્ટો આદિ વસ્ત્ર તથા પાત્ર પર અર્થાત્ એમાંના કોઈ પણ પદાર્થ પર હાથથી, પગથી, કાષ્ઠથી વાસ આદિની ખપાટથી, આંગળીથી, લેઢા આદિની સળીથી અથવા કોઈપણ સળીઓથી ન પિતે એકવાર રેખા દોર, ન વારંવાર રેખા દોરે, અર્થાત્ એને ન ઘસે તથા ન હલાવે, ન વિદારે, ન બીજાઓ પાસે એ બધી ક્રિયાઓ કરાવે અને ન એ બધી કિયાએ કરનારા અન્યને ભલે જાણે
હે ગુરૂ મહારાજ! એ પ્રકારે સર્વજ્ઞ ભગવાને ઉપદેશેલા આચારની રક્ષા કરવામાં મનને તત્પર રાખનારો એ હું ત્રણ કિરણ ત્રણ વેગથી એ બધાં કાર્ય કરીશ નહીં. (૧)(૧૫) હવે અપૂકાયની યતનાનું પ્રતિપાદન કરે છે તે મહૂ' ઈત્યાદિ.
(૨) અપૂકાયયતના. ભિક્ષ અને ભિક્ષુકી આદિ શબ્દનો અર્થ પહેલાંની પેઠે સમજો. કુવાનું પાણી અર્થાત ભૂમિમાંને ત્રેત (ઝરણુ) થી નીકળતું જળ, એસ, ઠાર, ઝાકળ, કરા, હરતનું (મિને ભેદીને ઘઉં આદિના અંકુરો ઉપર જામનાર જલબિદુબે) વરસાદનું નિર્મળ જળ એ સર્વને, તથા જળથી બહુ લીલુ અથવા ડું લીલું શરીર યા વસ્ત્ર, એ સર્વને સ્વયં એકવાર સ્પર્શ નહીં, કરૂં. વારંવાર સ્પર્શ નહીં કરું. વસ્ત્રને એકવાર નહીં નીચેવું, વારંવાર નહિ નીચેવું, એકવાર નહિ ઝાટકું, વારંવાર નહિ ઝાટકું, એકવાર તડકામાં નહીં સુકાવું, વારંવાર નહી સુકાવું, નહી એ બધી ક્રિયાઓ બીજા પાસે ન કરાવું, અને કરનારને નહી ભલે જાણું શેષ ભાગ સહેલા છે. (૨) (૧૬) અગ્નિકાયની યતના કહે છે-તે મિકq વા ઈત્યાદિ.
(૩) તેજસ્કાયયતના અગ્નિ, અંગારા, ગરમ રાખ, બકરીની લીંડીની આગ. મૂળથી તૂટેલી વાળા, મૂળથી અવિચ્છિન્ન જ્વાલા, બળતા લાકડા, ગરમ લેખંડના ગળાને અથવા વિજળીને અગ્નિ, અથવા ચીણગારી આદિમાં પતે ઈધન (બળતણુ) નહી નાંખે, નહીં સંચાલન કરે નહીં સંઘટન કરે), નહીં દંડ કે ઈટ આદિથી તેને ભેદે, નહી પંખા વગેરેથી તેને એકવાર પ્રજવલિત કરે નહીં વારંવાર પ્રજવલિત કરે, નહીં બુઝાવે, નહીં એ બધી ક્રિયાઓ બીજા પાસે કરાવે નહીં, કરનારની નહીં અનુમોદના કરે ઈત્યાદિ પૂર્વવત્ (૩) (૧૭) વાયુકાયની યતના કહે છે-તે-પહૂ વાવે” ઈત્યાદિ
(૪) વાયુકાયયતના ચામરથી, પંખાથી, તાડના બનાવેલા પંખાથી અથવા અન્ય વિજળી આદિના કેઈ પ્રકારના પંખાથી, કમળ આદિનાં પાંદડાથી, પાંદડાના ટુકડાથી, વૃક્ષની શાખાથી, શાખાના ખંડથી, મયૂરના પિચ્છથી, મયૂરના અનેક પીંછાંથી, વસ્ત્રથી, વસ્ત્રના છેડાથી, હાથથી, સુખથી, પિતાના શરીરને, તથા બીજા ગરમ દૂધ આદિ પુદ્ગલેને નહિ સ્વયં કુંકે નહીં ચામર આદિથી વીંઝે-વાયુનું સંચાલન કરે નહીં, નહિ બીજા પાસે ફૂંકાવે, તથા ફેંકનાર તથા વીંઝનાર અન્યને ભલે જાણે નહીં. ઈત્યાદિ સરલ છે. (૪) (૧૮)
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
વનસ્પતિકાયની ચતના કહે છે-તે મિર્ વ॰ ઇત્યાદિ. (૫) વનસ્પતિકાયયતના,
ડાંગર આદિ બીજે પર, ખીન્ને પર મૂકેલાં શય્યા આસન આદિ પર, અંકુશ પર, અંકુશ ઉપર મૂકેલાં શયનાદિ પર, અકુર અવસ્થા પછી પત્રિત અવસ્થાને પ્રાપ્ત થએલી વનસ્પતિ પર, અથવા તે પર મૂકેલ શયનાદિ પર, કાપેલી વનસ્પતિ પર, લીલી વનસ્પતિ પર તથા એ ઉપરાંત સજીવ ઇંડાં આદિ પર, સડેલા કાષ્ઠ આદિ પર નહિં હું સ્વયં ગમન કરૂ', નહી' ઉભા રહું, નહી' બેસું, તથા ડાભુ પડખુ બદલીને જમણે પડખે અને જમણુ પડખું બદલીને ડામે પડખે નહી' સૂવું અર્થાત્ પડખા નહીં બદલુ, એ બધી ક્રિયાએ બીજા પાસે નહી કરાવુ', નહી કરનારને ભલે જાણું. એ રીતે ત્રણુ કરણ ત્રણ ચાગથી એને ત્યાગ કરૂ છું ઇત્યાદિ વ્યાખ્યાન પૂર્વવત્ (૫) (૧૯) છે-ત્તે મિત્રણ્ વા॰' ઇત્યાદિ. (૬) ત્રસકાયયતના.
હવે ત્રસકાયની ચતના કહે
હાથ, પગ, ભુજા, જા ́ધ, ઉત્તર, મસ્તક, મુખવસ્ત્રિકા, ચાળપટા આદિ વસ્ર પાત્ર, કામળી, પગલુછ્યુ, રજોહરણ, પૂજણી, સ્થ'લિપાત્ર, વૃદ્ધાવસ્થાાદિને કારણે ચાલવામાં અસમર્થ મુનિના સહાયક એવા દંડ, કારણ કે ભગવાને “સ્થવિર અને સ્થવિર ભૂમિને પ્રાસ મુનિઓને માટે જ દંડ ધારણુ કલ્પનીય છે” એવુ' કહ્યુ' છે, અન્યને દંડ ધારણની મનાઇ છે, એટલે એમણે ધારણ કરેલા દંડ પર, તથા ચેકી, પાટ, શય્યા અર્થાત્ ઉપાશ્રય કારણ કે એ પણ એક ધર્મોપકરણ છે સસ્તારક અર્થાત્ દભ આદિત્તુ' બિછાનું, તથા સયમમાં ઉપયાગી એ પ્રકારના અન્ય કોઇ ઉપકરણા, એ સČમાં કીડી-કીડા આદિ ત્રસ જંતુ હાય તેા તેને સંયમી સ્વયં સમ્યક્ પ્રકારે પ્રતિલેખન કરીને વારંવાર પૂંજણી આદિથી પૂજીને ખાધારહિત એકાન્ત સ્થાનમાં યતનાથી મૂકે, પરન્તુ એને એકઠાં કરીને ન રાખે, કારણ કે એમ કરવાથી તેમને પીડા થવાની સભાવના રહે છે. કેટલાકો કહે છે કે રક્ષાને માટે ત્રસ જીવને એકાંત સ્થાનમાં રાખવામાં સાધુને અસંયતિની વૈયાવચ્ચ કરવા રૂપ દોષ લાગે છે. અને તેથી મહાવ્રતના ભંગ થાય છે. એમનુ એવુ... કથન ભગવાનની આજ્ઞાથી વિરૂદ્ધ છે, કારણ કે આ સૂત્રથી ભગવાને સ્પષ્ટ વિધાન કર્યુ છે કે ધર્મપણમાં સ્થિત ત્રસ જીવાની રક્ષાને માટે નિરૂપદ્રવ સ્થાનમાં યતનાથી તેમને મૂકવા જોઇએ. (૬) (૨૦)
એ રીતે ષટ્કાર્યની યતના કહીને એમની રક્ષા નહિ કરવાથી ભયંકર પરિણામ આવે છે, એ વાતના ઉપદેશ આપે છે-અનય અમાો ઇત્યાદિ.
યતનારહિતપણે ગમન કરનાર સંયંત્ (સાધુ) દ્વીન્દ્રિય આદિ પ્રાણેાની તથા એકેન્દ્રિય પૃથિવીકાય આદિ ભૂતાની અર્થાત્ ત્રસ અને સ્થાવર જીવાની હિંસા કરે છે અને જ્ઞાનાવરણીચાદિ પાપકમનું ઉપાર્જન કરે છે. પાપ-(૧) મલિનતાને પ્રાપ્ત કરાવે છે, (૨) નરક આદિ અધાગતિમાં પહોંચાડે છે, (૩) આત્માના હિતના નાશ કરે છે, (૪) પ્રાણીઓના આત્મિક આનંદ રસને સુકાવી નાંખે છે. (૫) આત્માને કમરૂપી રજથી મલિન કરી નાંખે છે, તેથી તેને પાપ કહે છે. અર્થાત્ અયતનાપૂર્ણાંક પ્રવૃત્તિ કરવાથી જીવાની હિંસા થાય છે. અને જ્ઞાના. વરણીય આદિ અશુભ કર્માંના મધ પણ ઉત્પન્ન થાય છે. એ પાપકર્મનું પરિણામ દુઃખ દાયી આવે છે, તથા એનાં કડવાં ફળ ભાગવવાં પડે છે. (૧)
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
૭૦
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
અયતના સે દુઃખ ફલ પ્રાપ્તિ કાકથન એવં યતનાવાન કો પાપબન્ધન
ન હોને કા કથન
“સાઇ વિઠ્ઠનાળો' ઈત્યાદિ. અયત પૂર્વક ઊભા રહેવાથી પાપકર્મ બંધાય છે અને તેનાં કડવાં ફળ અવે છે (૨)
“સનાં સમાજે ઈત્યાદિ. ભૂમિ આદિની પ્રમાર્જના કર્યા વિના અયતનાપૂર્વક બેસવાથી પાપકર્મ બંધાય છે, અને તેનાં કડલાં ફળ મળે છે. (૩)
સાથે રાણા ઈત્યાદિ. અયતનાથી અર્થાત શાની પ્રમાર્જના કર્યા વિના શયન કરવાથી પાપકર્મ બંધાય છે અને એનાં કડવા ફળ મળે છે. (૪)
સાય સરનાનો ઈત્યાદિ. સાધુના કલપને અનુસાર પ્રાપ્ત થએલા આહારના સંજના આદિ મંડલ દેને પરિત્યાગ કર્યા વિના “ચ પડે-“ચ પડ અવાજ કરતાં ભેજન કરવાથી પાપકર્મ બંધાય છે. અને તેનાં કડવાં ફળ આવે છે. (૫).
- મરચું મારા ઈત્યાદિ અયતના પૂર્વક ભાષણ કરવાથી હિંસા થાય છે. અને પાપકર્મ બંધાય છે. એ પાપકર્મના ફળ કડવાં આવે છે.
પ્રશ્ન-હે ગુરૂ મહારાજ ! અયતનાને દૂર કરવાને માટે મુખવસ્ત્રિકા મુખ પર બાંધવામાં આવે છે, પછી તેમની પ્રત્યે ‘સાથે માતમ ” એ ઉપદેશ આપવો કેવી રીતે સંગત છે?
ઉત્તર–હે શિષ્ય ! મુખ પર મુખવસ્ત્રિકા સદા બાંધી રહેવા છતાં પણ અસત્ય કર્કશ કઠેર આદિ બોલવાથી તથા સાવદ્ય ઉપદેશ આપવાથી એવા પ્રકારની અત્યંતના થાય છે કે જેવા પ્રકારની અયતના ઉઘાડે એ બોલવાથી થાય છે. સાધુએ ભાષાસંબંધી સર્વ પ્રકારની અયતનાને ત્યાગ કર જોઈએ, તેથી આ અયતનાના ત્યાગને ઉપદેશ આપવામાં આવ્યે છે. (૬) - શિષ્ય પૂછે છે-“?' ઇત્યાદિ,
હે ભગવન ! જે એમ છે તે મુનિ કેવી રીતે ચાલે ? કેવી રીતે ઉભો રહે ? કેવી રીતે બેસે ? કેવી રીતે સૂએ ? કેવી રીતે આહાર કરે? અને કેવી રીતે બેલે ? કે જેથી પાપ કર્મ બંધવા ન પામે ? (૭)
ગુરૂ મહારાજ ઉત્તર આપે છે–ઘં .” ઇત્યાદિ.
હે શિષ્ય ! સંયત ઈર્ષા સમિતિયુક્ત થઈને ચાલે, યતનાથી ઉમે રહે, અર્થાત્ હાથપગ ન હલાવે ને દંડની જેમ ઉભો રહે. યતનાથી બેસે અર્થાત્ વૃથા હાથ-પગ ન હલાવે ઉપગ સહિત દઢાસન આદિથી બેસે, કાર્ય વિના આમ-તેમ હલે નહીં, તેનાથી શયન કરે, યતનાથી આહાર કરે, અર્થાત્ જે નિરવદ્ય આહાર મળી જાય તેમાં જ સંતુષ્ટ રહે અને “ચપડ–ચપડ અવાજ કર્યા વિના ભેજન કરે, ભેજનમાં રાગ-દ્વેષ ન કરે તેનાથી ભાષણ કરે અર્થાત્ હિત મિત મધુર અને નિરવઘ ભાષા બેલે, ખુલે મઢે બોલે નહિ. એમ કરવાથી પાપકર્મ બંધાતું નથી. (૮)
અને-સવમૂ૦ ઈત્યાદિ
બધાં પ્રાણીઓમાં આત્મતુલ્ય બુદ્ધિ રાખનારા, અને આગમ અનુસાર જીનું સ્વરૂપ સમજનારાને કર્મોના આગમનનાં કારણે (આસ) ને નિધ કરનારાઓને પાપકર્મનું ખોધિન થતું નથી. (૯)
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
૭૧
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ્ઞાન પ્રાપ્તિ કા ઉપાય
પ્રશ્ન-હે ગુરૂ મહારાજ ! જે કેવળ ક્રિયાથી પાપકર્મોનો નિરોધ થઈ જાય છે તે ક્રિયા જ કરવી જોઈએ, જ્ઞાનની શી આવશ્યકતા છે ?
ઉત્તર–હે શિષ્ય ! જ્ઞાન વિના ક્રિયાનું કશું ફળ હેતું નથી. જ્ઞાનરહિત કિયા ઉન્મત્ત (ગાંડા) પુરૂષની ક્રિયાની પડે અનર્થને ઉપન્ન કરે છે. “કેઈજીવ જ્ઞાનરહિત કિયા ન કરે એવા હેતુથી “પ્રથમ જ્ઞાન પછી ક્રિયા હેવી જોઈએ આ વાતને સૂત્રકાર કહે છે–પઢમં નાળo ઈત્યાદિ. જે વડે સ્વપરનો બેધ થાય છે તેને જ્ઞાન કહે છે. એજ્ઞાનપ્રથમ છે કેમકે જીવ આદિ નવ પદાર્થોનું જ્ઞાન થયા પછી જ સયમ અર્થાત્ ષડૂજીવનિકાયની દયાનું પાલન થઈ શકે છે. અહીં દયા શબ્દથી બધી ક્રિયાઓનું ગ્રહણ થાય છે. અર્થાત્ સમ્યજ્ઞાનપૂર્વક કરેલી ક્રિયા જ સફળ થાય છે તેથી સુનિ જ્ઞાનપૂર્વક જ ક્રિયાઓ કરે છે. કારણ કે–તવ અને અતવના વિવેકથી રહિત અજ્ઞાની શું કરી શકે ? અર્થાત્ કશું નથી કરી શકત અને જન્માંધની પેઠે એને હેય-ઉપાદેયનું જ્ઞાન કેવી રીતે થઈ શકે ? અર્થાતુ નથી થઈ શકતું, તેથી પહેલા જ્ઞાનને માટે પ્રયત્ન કરવું જોઈએ. કહ્યું છે કે-“જ્ઞાન વિનાની ક્રિયા નિરર્થક છે.” (૧૦)
જ્ઞાનનું મહત્ત્વ બતાવીને હવે એની પ્રાપ્તિને ઉપાય કહે છે–સ્રોશ કાળgo ઈત્યાદિ.
૩૦સંયમશકા પરિચય
- કર્મોથી ઉત્પન્ન થનારી બધી આધિ-વ્યાધિ અને બાધાથી રહિત મેક્ષની પ્રાપ્તિ કરાવનારને અથવા જ્ઞાન-દર્શન ચારિત્રરૂપી આરોગ્યથી, હિતવચન અથવા ઉપદેશથી સંસારના વિષયરૂપી વિશાળ વનમાં ભભુક્તા ઈષ્ટવિયેગ–અનિષ્ટ ગરૂપી દાવાગ્નિની જવાળાઓમાં બળતા જીવોને શાન્તિ દેનારને કલ્યા ણ (સંયમ) નું જ્ઞાન ગુરૂમુખથી શ્રવણ કરવાથી જ થાય છે. પાપ અર્થાતુ નરક આદિ કુંગતિઓમાં પાડનારા અસંયમનું જ્ઞાન પણ સાંભળવાથી જ થાય છે; તથ એ બેઉનું જ્ઞાન પણ સાંભળવાથી જ થાય છે, તેથી એમાં જે શ્રેષ્ઠ (હિતકર) હોય એમાં પ્રવૃત્તિ કરવી જે એ. (૧૧) * = કી લિઇત્યાર્દિ- જે પુરૂષ એકેન્દ્રિય આદિ જીવોના સ્વરૂપને જાણતા નથી અને જીવથી ભિન પુદ્ગલ આદિ અજીવોને જાણતા નથી, એ રીતે બેઉને જાણતા નથી તે અજ્ઞાની પ્રાણાતિપાત આદિથી વિરમગુરૂપ સત્તર પ્રકારના સંયમને કેવી રીતે જાણશે? અથત નહિ જાણી શકે, કારણ કે સયમ ત્યારે જ થઈ શકે છે કે જ્યારે જીવ અને અજીવનું જ્ઞાન થાય છે. (૧૨)
સંયમને જ્ઞાતા કેણુ થઈ શકે છે ? તે હવે કહે છે-કો નો હિo ઈત્યાદિ.
જે ને જાણે છે, અને અજીવો ને જાણ છે તે જીવ અને અજીવને જાણનાર મુનિ સંયનને જ્ઞાતા થઈ શકશે. (૧૩)
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુણ્ય કા સ્વરૂપ એવં જીવોં કે કર્મબન્ધકે સ્વરૂપકથન
શીવ ઈત્યાદિ. જ્યારે જીવ અને અજીવનું જ્ઞાન થઈ જાય ત્યારે સર્વ ની નાના પ્રકારની દેવ મનુષ્ય તિર્યંચ અને નારક રૂપ ગતિએનું પણ જ્ઞાન થાય. એક ભવમાંથી બીજા ભવમાં જવાને ગતિ કહે છે. (૧૪)
નવા જ ઇત્યાદિ. જયારે સર્વ જીવોની ઘણું પ્રકારની ગતિઓને જાણે ત્યારે પુણ્ય, પાપ, બંધ અને મોક્ષને પણ જાણે.
જે આત્માને પવિત્ર કરે છે, શુભ બનાવે છે, તેને પુણ્ય કહે છે. સંસારસાગરથી પાર ઊતરવાને માટે પુણ્ય એ તરણી (નૌકા) સમાન છે. પુણ્યથી જ આદેશ તથા ઉત્તમ કુળમાં જન્મ અને બેધિબીજ-જિનધર્મની પ્રાપ્તિ થાય છે. વધારે શું કહેવું ? તીર્થંકર-શેત્ર પણ પુણ્યથી જ બંધાય છે.
જે પુણ્યને સર્વથા હેય માનીને તેનો ત્યાગ કરે છે, તે સંસાર સાગરમાં ગોથાં ખાય છે, જેમકે મધ્ય-સમુદ્રમાં નૌકાને ત્યાગ કરી નાંખનાર પુરૂષ સમુદ્રમાં ડુબતાં દુખ પામે છે.
શંકા-પુણ્ય અને પાપ એ બેઉને ક્ષય થયા પછી મોક્ષની પ્રાપ્તિ થાય છે, એવું શાસો માં સાંભળવામાં આવે છે. તેથી પાપની પેઠે પુણ્ય પણ મેક્ષાથીઓને માટે ઉપાદેય નથી.
સમાધાન–એમ કહેવું તે બરાબર નથી, કારણ કે પુણ્ય બે પ્રકારનાં છે. (૧) પુણ્યાનુબંધિ પુણ્ય, (૨) પાપનુબંધિ પુષ્ય, પુણ્યાનુબંધિ પુણ્યનું લક્ષણ એવું છે કે–
પ્રાણીઓ ઉપર દયારાખવી; વૈરાગ્યભાવ થ, આગમને અનુસાર ગુરૂઓની ભક્તિ કરવી, શુદ્ધ શીલ પાળવું, એ પુણ્યાનુબંધિ પુણ્ય છે (સ્થાનાંગ.૧સ્થા ટીકા)
હરિભદ્રસૂરિએ પણ કહ્યું છે કે–
જેમ કે મનુષ્ય એક સારા ગૃહમાંથી બીજા બહુ જ સારા ગૃહમાં જાય છે, તેમ પુણ્યના પ્રભાવથી જીવ અત્યંત શુભ ગતિને પામે છે.”
એ પુણ્ય મેક્ષાથી પુરૂષને માટે પણ ઉપાદેય છે, કારણ કે તેથી અવિનશ્વર-શાશ્વત મોક્ષરૂપી સંપત્તિની ઉત્પત્તિ થાય છે. કહ્યું છે કે
મનુષ્યએ પુણ્ય અવશ્ય કરવું જોઈએ. જેના પ્રભાવથી કદાપિ નષ્ટ ન થાય તેવી સર્વ પ્રકારની સંપદાઓ પ્રાપ્ત થાય છે.”
બીજી વાત એ છે કે શાસ્ત્રમાં મનુષ્યભવની પ્રાપ્તિ પુણ્યના ઉદયથી કહી છે અને મનુષ્યભવ મેક્ષપ્રાપ્તિનું કારણ માન્યું છે, તેથી પણ એમ સિદ્ધ થાય છે કે પુણ્ય મુમુક્ષુઓને માટે ઉપાદેય છે, કારણ કે પુર્યા વિના મનુષ્ય-પર્યાય મળ દુર્લભ છે. ઉત્તરાધ્યયનમાં કહ્યું
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
૭૩
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચાર પરમાંગ જીવને માટે દુલ ભ છે-(૧) મનુષ્યભવ, (૨) શુચિતા, (૩) સત્યધમ માં શ્રદ્ધા, (૪) સ‘યમમાં પરાક્રમ,”
મનુષ્ય શરીર સંસારરૂપી સમુદ્રને પાર કરવાને માટે નૌકા-સમાન છે, તેથી સમજાય છે કે મનુષ્ય-શરીર માક્ષનું કારણ છે. ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રના તેવીસમા અધ્યયનમાં કહ્યુ છેકે “(મનુષ્યનુ) શરીર, નૌકા સમાન છે, જીવ, નાવિક (ખલાસી) સમાન છે અને સંસાર, સમુદ્ર સરખા છે, તેને મહર્ષિ પાર કરે છે.”
એજ ઉત્તરાધ્યયનના દસમા અધ્યયનમાં મનુષ્ય જન્મની દુર્લભતા બતાવી છે— “ચિરકાળ સુધી સર્વ-પ્રાણીઓને માટે મનુષ્યભવ અત્યંત દુલ ભ છે.” સ્થાનાંગ——સૂત્રમાં ત્રીજા સ્થાનકમાં કહ્યું છે કે
“આ ત્રણ ખાલાની અભિલાષા દેવ પણ રાખે છે. (૧) મનુષ્યભવ, (૨) આય ક્ષેત્રમાં જન્મ, (૩) સુકુળની પ્રાપ્તિ ’
ઉત્તરાધ્યયનના તેરમા અધ્યયનમાં પુણ્યના સાઁગ્રહ કરવાની અત્યંત આવશ્યકતા પ્રતિપાદન વરવામાં આવી છે
“ હે રાજન ! આ નશ્વર જીવનમાં પુણ્ય અને ધમ ન કરનારા ઇહલેાક પરલેાકમાં મૃત્યુના મુખમાં ગયેલા શેાચ કરે છે.”
આગમમાં સાધુ આદિને માટે આહાર-ઉપકરણ આદિનું દાન કરવારૂપ પુણ્યને કતવ્ય માન્યું છે. માગમમાં હ્યુ છે કે—
પુણ્ય નવ પ્રકારનુ છે તે આ પ્રમાણે (૧) અન્ન પુણ્ય, (૨) પાન-પુણ્ય, (૩) વજ્ર-પુણ્ય, (૪) લયન-પુણ્ય, (૫) શયન-પુણ્ય, (૬) મનઃ-પુણ્ય, (૭) વચન-પુણ્ય, (૮) કાય-પુણ્ય, (૯) નમસ્કાર-પુણ્ય.” ઇતિ.વળી કહ્યુ` છે કે
“ હે આયુષ્મન્ પુણ્ય-કૃત્ય કરવા ચેાગ્ય છે, પુણ્ય જ પાત્ર મનાવે છે, પુણ્ય જ સપત્તિ અને યશને વધારે છે ' ઇતિ.
જેથી મિથ્યાત્વ અવિરતિ પ્રમાદ કષાય અને અશુભ યેાગ ઉત્પન્ન થાય, યા એમાનુ કોઇ એક ઉત્પન્ન થાય, તે ત્યાજ્ય હૈાય છે. પુણ્ય એમાંના કાઈને ઉત્પન્ન કરતુ નથી, તેથી તેને અનુપાદેય ખતાવવુ એ આકાશના પુષ્પની સમાન અસત છે. પુણ્ય અશુલ ભાવાને દૂર કરે છે, તેથી તેની કન્યતા સ્વયંસિદ્ધ છે. જે અશુભ ભાવાનું વિરાધી ડાય છે તે અવશ્ય કર્તવ્ય હાય છે. જેમકે સંયમ
શાસ્ત્રામાં એમ કહ્યું છે કે પુણ્ય અને પાપ એઊના ક્ષય થવાથી મેાક્ષની પ્રાપ્તિ થાય એ” તે એ પ્રકારે સમજવુ` કે-જેમ સમુદ્રને પાર કરીને પછી નૌકાનેા ત્યાગ કરવામાં આવે
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
૭૪
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે. જેમ સમુદ્રના ખીજા કિનારા પર બનેલા ઘરમાં જવાની ઇચ્છા કરનારા પથિક વિચારે છે કે “ હું સમુદ્રને કેવી રીતે ઊતરી શકીશ ?” એ વખતે નૌકાને જોઈને એ પથિક જો એમ વિચાર કરવા લાગે કે “આથી તા હુ' પેલા કિનારા સુધી જ પહેાંચી શકીશ, ધર સુધી નહી. પહેાંચી શકું,” એવા વિચારથી નૌકાનું અવલંબન ન કરે તે તે કદાપિ ઘેર પહેાંચી શકશે નહિ. જો નૌકામાં બેઠેલા કેાઈ પથિક સમુદ્રની વચ્ચે એવા વિચાર કરીને નૌકાના ત્યાગ કરી દે તે પણ ઘેર પહેાંચતા નથી. ખલ્કે સમુદ્રના ચંચળ તરગા અને ભમ્મરીએથી યુક્તઅથાગ જલમાં પડી જશે અને મરણ પણુ પામશે. પરન્તુ જે વિવેકી પથિક નૌકાના આશ્રય લે છે તેને નૌકા પેલે પાર પહાંચાડી દે છે. નૌકા આગળ ગતિ કરવામાં અસમર્થ હાવાથી પથિક એના ત્યાગ કરીને સ્વાવલખી મનીને પેાતાને ઘેર પહોંચી જાય છે.
એ પ્રકારે ભવ્ય જીવ સંસારને પેવેપાર અર્થાત્ માક્ષે જવા ઇચ્છના હાય છે તે મનુષ્ય શરીરરૂપી આ કિનારા પર ઉભા રહીને વિચાર કરે છે કે ‘હુ દુઃખાથી ભરેલાં તુ તિક્રય સસાર–સાગરને કેવી રીતે પાર કરી શકીશ ?” ત્યારે મુનિનેાના ઉપદેશથી, અથવા શાસ્ત્ર દ્વારા યા દાન આદિ પુણ્યના મહિમા જાણીને પુણ્યના આશ્રય લે તે સુખપૂર્વક સંસારસાગરને પેલેપાર પહેાંચી શકે છે.
અથવા જેને કાયલા જોઇતા હાય છે તે પુરૂષ લાકડાને અગ્નિ લગાડે છે અથવા ખીજા એએ સળગાવેલા અગ્નિને ગ્રહણુ કરે છે, અને પછી એ અગ્નિને! હૈાલવી નાંખે છે. અગ્નિ હોલવાઈ જતાં કાયલા ઉત્પન્ન થાય છે, એ રીતે અગ્નિના આશ્રય લીધા વિના કાયલા કદાપિ પ્રાપ્ત થતા નથી. અર્થાત્ જેમ કાયલાની પ્રાપ્તિ માટે અગ્નિના દવસ કારણ બને છે અને ધ્વંસ પ્રતિયેાગિ--સાપેક્ષ હાય છે, માટે અગ્નિના 'સના પ્રતિયોગી અગ્નિ પણ ઉપારૃચ બને છે એજ રીતે મેાક્ષનું કારણુ પુણ્યને ધ્વંસ છે. એટલે ધ્વંસનુ પ્રતિયેાગી પુણ્ય પશુ માક્ષને માટે ઉપાદેય છે. એનું ઉપાદાન કર્યા વિના મેાક્ષની પ્રાપ્તિ થઈ શકતી નથી. કારણ કે પહેલાં શુભ-પરિણામરૂપ પુણ્યનું ઉપાર્જન કરીને પછી ધ્યાન આદિ શુદ્ધ પરિણા આથી એના ક્ષય કરીને મેક્ષ પ્રાપ્ત કરી શકાય છે.
એ રીતે માગમમાં કતવ્યરૂપે પ્રતિપાદન કર્યું" હાવાથી તથા શુદ્ધ ભાવનું કારણ હાવાથી એ સારી રીતે સિદ્ધ થઇ ગયું કે પુણ્ય અવશ્ય કર્તવ્ય છે.
આત્માને શુભ પરિણામેાથી દૂર રાખે છે—શુભ પરિણામ થવા દેતું નથી તેને પાપ કહે છે. તે પુણ્યનું વિરોધી છે.
આત્મા જેથી મદ્ધ-પરતંત્ર થઇ જાય છે તે અર્થાત્ અભીષ્ટ સ્થાનની પ્રાપ્તિ કરાવનારી ગતિને રોકનાર અધ કહેવાય છે. અથવા જેમ લાઢાના ગાળા અને અગ્નિ એક-મેક બની જાય છે, તેમ જીવ અને કર્મોમાં એકતાનું જ્ઞાન કરાવનાર ખધ ડાય છે. ખેડી આદિ દ્રવ્ય ખાધ છે અને શગ દ્વેષ આદિ ભાત્ર-મધ છે. જેમ દ્રશ્ય-મધ-હેડ કે ખેડી આદિથી અપાયેલા મનુષ્ય ધારેલે સ્થાને ન પહેાંચી શકવાને કારણે કારાગાર આદિમાં જ વિવિધ વેદનાઓ દ્વારા દારૂણ દશા પ્રાપ્ત કરતાં દુઃખ પામે છે તેમ જ્ઞાનાવરણુ આદિ આઠે કમ સ્વરૂપ ભાવ-ખ ધરૂપી એડીને કારણે, અન ́ત અવિનાશી સુખરૂપી સપત્તિથી શૈાલિત, અવ્યાખાધ અને અભીષ્ટ
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
૭૫
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
મેાક્ષસ્થાનની પ્રાપ્તિ વિના જન્મ-જરા મરણુ આદિથી થતાં અપરિમિત દુઃખ ભાગવતાં જીવ આ સંસારરૂપી ખાડામાં પડીને કષ્ટ લાગવે છે.
પ્રશ્ન-આત્મા અમૃત (અરૂપી) છે અને કમ ભૂત (રૂપી) છે. એ કારણે એ બેઉના પરસ્પર બંધ કેવી રીતે થઇ શકે ? જો મૂતને! બંધ અમૂર્તીની સાથે થઇ શકે તે આકાશાસ્તિકાય, ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય અને કાલની સાથે પણ કર્મોના બંધ થઇ જશે, કારણ કે તે પણ અમૃત છે.
ઉત્તર-તમે કહેા છે કે આત્મા અમૃત છે, તે બતાવા કે આત્મા સર્વથા અમૂત છે કે કથંચિત અમૂત છે ? જો કહેશે કે આત્મા સથા અમૃત છે તે હેતુ અસિદ્ધ થઈ જશે, કારણ કે આગમમાં આત્માને સવથા અમૃત માન્યા નથી.
અગર કથંચિત્ અમૃત' કહેશે। તા કથ ંચિત્ મૃત પશુ થશે, અને જે (સંસારાવસ્થાની) અપેક્ષાએ આત્મા ભૂત' છે તે અપેક્ષાએ કર્માંના મધ થાય છે. મુકતાત્મા ભૂત નથી તેથી તેને બંધ પણ થતા નથી.
અથવા જેમ આકાશ અમૃત છે અને ઘટ મૂત છે, તથાપિ એ બેઉના સંચાગ-સમ ધ થાય છે, અને જેમ મૂત હાથ તથા હાથથી થનારી અમૂત ક્રિયાના ખીજાએએ સમવાયસંબધ સ્વીકાર્યાં છે, એ પ્રકારે અમૂત આત્મા અને મૃત` કના બંધ પણ યુક્તિયુક્ત જ છે. અથવા જેમ આત્માથી સખદ્ધ આ શરીર પ્રત્યક્ષથી સિદ્ધ છે તેમ પલેાકમાં ગમન કરાવનારૂં કામણુ શરીર પણ આત્માથી સંબદ્ધ છે એવે સ્વીકાર કરવા જોઈએ.
જો એમ કહેા કે અપૂર્વ' યા અદૃષ્ટ' ને કારણે આ શરીર પરલેકને માટે ગતિ કરાવે છે, તેા અમે પૂછીશું કે એ અદૃષ્ટ અમૃત છે કે મૂર્ત ! અમૂત છે તે સ્થૂલ મૃત શરીરની સાથે અદૃષ્ટના સચેગ કેવી રીતે થયા ?, તમારે મતે એમ થવુ* અસ’ભવિત છે. અદૃષ્ટના સબધ વિના સ્થૂલ શરીરમાં ચેષ્ટા થઈ શકતી નથી. સંભવ માને તે આત્મા અને ક ના સંચેાગે શે! અપરાધ કર્યાં છે ? અર્થાત્ જો અમૂર્ત અષ્ટ અને મૃત શરીરના સ ંબંધ થઈ શકે છે તે। આત્મા અને કમના પણ સયાગ થઈ શકે છે.
અગર અષ્ટ (ભાગ્ય ) ને મૂત માના તે અમૃત આત્માની સાથે એને સબધ સ્વી કારવાથી એમ માની લીધુ` કે અમૂત અને મૂતના સંબંધ થાય છે, જેમ આંધળા સપ અહી’-તહીં ભટકીને પછી દરમાં પ્રવેશ કરે છે, તેમ તમે કલ્પનાથી અહીં-તહી દોડીને છેવટે અમૂર્ત ના મૂતની સાથે સબંધ સ્વીકાર કરી લીધા.
પ્રશ્ન-કમ ના સંચાગ થયા પછી આત્મા ભૂત થાય છે અને મૂર્ત થયા પછી અંધ થઈ શકે છે, પરન્તુ કર્મ બંધ થયા પહેલાં તે આત્મા ભૂત' ન હતા, અમૂત' હતા, પછી મધની સ’ભાવતા કેવી રીતે હાઇ શકે છે ?
ઉત્તર-જેમ ખાણમાં રહેલા સુવણુ તથા પાષાણુના સંબંધ અનાદિ કાળના છે. તેમ જીવ અને કમના પણ સંબંધ અનાદિકાળના છે.
કાંઈ- કેાઈ એમ કહે છે કે જેની આદિ નથી તેના અંત પણ હાતા નથી, જેમકે જીવ અને આકાશને સબંધ કાપિ નષ્ટ થતા નથી, એ નિયમાનુસાર જો જીવ-કમના સંબધ અનાદિકાળના છે તે કદાપિ તેના અંત થશે નહિ, પછી કાઇને મેાક્ષ મળી શકશે નહિ.
એનું એ કથન દૂષિત છે, કારણ કે ઘટ આદિને પ્રાર્ અભાવ જો કે અનાદિકાળને છે; તાપણું ઘટ ઉત્પન્ન થતાં જ તેના અંત થઈ જાય છે. ખીજ તથા વૃક્ષની પરપરા પદ્મ અનાદિકાળની છે તથાપિ જો ખીજ મળી જાય તેા એ પરંપરાના અભાવ થઈ જાય છે, તેથી
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
૭૬
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મ-કર્મ-સંચાગ અનાદિ હોવા છતાં પણ સાન્ત થઈ શકે છે બંધનું સ્વરૂપ કહે છે
બંધ ચાર પ્રકાર છે. (૧) પ્રકૃતિ-બંધ, (૨) સ્થિતિ-બંધ, (૩) અનુભાગબંધ અને પ્રદેશ-બંધ.
(૧) પ્રકૃતિ–બંધ-પ્રકૃતિ સ્વભાવને કહે છે, અર્થાત્ આત્મા વડે ગ્રહણ કરાયેલાં કર્મોમાં અમુક-અમુક પ્રકારની શક્તિ આવિ જવી તે. જેમ લીબડાને સ્વભાવ કટુતા (કડવાશ) છે, ગેળને સ્વભાવ મધુરતા (મિઠાશ) છે, ઈત્યાદિ. એ રીતે જ્ઞાનાવરણીય કર્મને સ્વભાવ આત્માના જ્ઞાનને આછાદિત કરવાનો (ઢાંકવાને) છે ૧. દર્શનાવરણનો સ્વભાવ દર્શનને રોકવાને છે ૨. અવ્યાબાધ ગુણને પ્રકટ ન થવા દેવા એ વેદનીય-કર્મને સ્વભાવ છે ૩. જીવાદિ તરમાં રૂચિ ન થવા દેવી:તેથા ચારિત્રને રોકવું એ મેહનીય-કમને સ્વભાવ છે ૪. કઈ શરીરમાં આત્માને રોકી રાખવો એ આયુ-કર્મને સ્વભાવ છે પ. અમૂર્તત્વ ગુણને પ્રકટ થવા ન દે એ નામકર્મને સ્વભાવ છે ૬. અગુરૂ-લઘુત્વ ગુણને નાશ કરે એ ગોત્રકમને સ્વભાવ છે ૭. તથા દાન લાભ ભોગ ઉપભોગ અને વીર્ય માં વિન નાખવું એ અંતરાયકર્મને સ્વભાવ છે ૮. એને પ્રકૃતિ-બંધ કહે છે.
(૨) સ્થિતિબંધ-બંધાયેલાં કર્મ આત્માની સાથે જઘન્ય કેટલા કાળસુધી રહેશે અને ઉત્કૃષ્ટ કેટલા કાળ સુધી રહેશે એ કાળની મનદાને સ્થિતિબંધ કહે છે.
(૩) અનુભાગ બંધ-ફળ આપનારી કર્મોની શક્તિના તારતમ્યને અનુભાગ-બંધ-કહે છે.
(૪) પ્રદેશબંધ-કેટલાં કર્મો આત્માની સાથે બંધને પ્રાપ્ત થયાં છે, એ પ્રકારે કર્મ પ્રદેશની પરિગણનાને પ્રદેશ બંધ કહે છે. કહ્યું છે કે
“સ્વભાવને પ્રકૃતિબંધ, કાળની મર્યાદાને સ્થિતિબંધ, રસને અનુભાગ–બંધ અને કર્મ પુદગલોના સમૂહને પ્રદેશબંધ કહે છે.” (૧)
સરળતાથી સમજવાને માટે મોદકનું દૃષ્ટાંત આપીને ચારે બંધનું સ્વરૂપ બતાવે છે
(૧) જેમ કોઈ ઔષધ-માદકની પ્રકૃતિ વાયુને હરવાવાળી છે. કોઈની શક્તિ પિત્તને હરવાવાળી છે, અને કોઈ મેદની પ્રકૃતિ બુદ્ધિને નષ્ટ કરવાવાળી હોય છે. એ રીતે કોઈ કર્મની પ્રકૃતિ જ્ઞાનનું આવરણ કરનારી હોય છે, કેઈની દશનનું આવરણ કરનારી હોય છે એ રીતે ભિન્નભિન શક્તિવાળાં કર્મોને બંધ થશે એ પ્રકૃતિબંધ કહેવાય છે.
() જેમ કોઈ મોદકની સ્થિતિ એક સપ્તાહની હોય છે, કોઈ મોદકની સ્થિતિ એક પક્ષ (પખવાડિયું) ની હોય છે, કેાઈ મોદકની સ્થિતિ એક માસની હોય છે, તેમજ કે
ની સ્થિતિ ત્રીસ કડાકડી સાગરોપમની હોય છે, કેઈની વીસ કોડાકોડી સાગરોપમની હોય છે. કેઈની સત્તર કે ડાકોડી સાગરોપમની હોય છે. કોઈ કર્મની સ્થિતિ માત્ર અંત મહતની હોય છે. એ પ્રકારે વિભિન્ન કોનું અમુક સમય સુધી આત્માની સાથે સ્થિત રહેવું એ સ્થિતિબંધ કહેવાય છે,
(૩) જેમ કઈ મેદકને સ્વાદ (રસ) બહુ મીઠો હોય છે. કોઈ મદકને એ છે મીઠા હોય છે, કોઈ ભેદકને સ્વાદ બહુ કડવો હોય છે, કોઈને એ છે. કડવે હાય છે.
ઇનો સ્વાદ ન વધુ મીઠે કે ન વધુ કડવો હોય છે, તેને દ્વિગુણ (બેવડો) કરવાથી તે મંદમંદતર આદિ કહેવાવા લાગે છે, એ જ રીતે કમેને રસ શુભ અશુભ રૂપથી તીવ, તીવ્રતર, તીવ્રતમ, મંદ, મંદતર, મદતમ આદિ ભેદાએ કરીને વિવિધ પ્રકારને થાય છે. એને
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ અનુભાગબંધ યા રસબંધ કહે છે.
૧. શુભ કર્મોને અનુભાગ (રસ) દ્રાક્ષ, શેરડી, દૂધ મા મધના જેવો અતિમધુર હોય છે.
એના ઉપભેગથી આત્મામાં અત્યંત આનંદ ઉત્પન્ન થાય છે. અશુભ કર્મોનું ફળ લી બડો, કરિયાતું આદિની પેઠે અત્યંત તિક્ત હોય છે. એને અનુભવ કરવાથી જીવ અતિ. શય વ્યાકુળતા પ્રાપ્ત કરે છે. તીવ્ર તીવ્રતર આદિ સમજાવવાને ઉદાહરણ આપે છે–શેરડી યા લીંબડામાંથી કાઢેલે કેઈને ચાર શેર રસ “સ્વભાવિક રસ” કહેવાય છે. જે તેને અગ્નિ પર ઉકાળવાથી ત્રણ શેર રહે તો તે તીવ્ર કહેવાય છે, ફરી ઉકાળવાથી બે શેર રહે છે તે તીવ્ર તર કહેવાય છે. અને તેને ફરીથી ઉકાળતા. માત્ર શેર બાકી રહે તે તે તીવ્રતમ કહેવાય છે.
શેરડી અને લીબડાના એક શેર સ્વાભાવિક રસમાં જે એક શેર પાણી મેળવવા માં આવે તો મંદ બશેર પાણી મેળવતાં મંદતર અને ત્રણ શેર પાણી મેળવવાથી મંદતમ રસ કહેવાય છે.
(૪) જેમ કઈ મદકમાં આટા આદિને પ્રદેશ પરિમાણમાં બે તોલા હોય છે, કોઈમાં ત્રણ તલા હોય છે; એજ રીતે કેઈ કર્મદળમાં અધિક સંખ્યાવાળા પ્રદેશ હોય છે, કોઈ કર્મદળમાં ઓછી સંખ્યાવાળા પ્રદેશ હોય છે, એમ જૂનાધિક રૂપે કર્મવગણાઓની સાથે આત્માને સંબંધ થવે એ પ્રદેશબંધ છે.
છૂટવાને મોક્ષ કહે છે. મોક્ષના પણ બે પ્રકાર છે. (૧) દ્રવ્ય-મક્ષ અને (૨) ભાવમોક્ષ બેડી વગેરેથી છૂટવું એ દ્રવ્યમેક્ષ છે અને જ્ઞાનાવરણ આદિ આઠ કર્મરૂપી પોશથી આત્માનું મુક્ત થઈ જવું તે ભાવમોક્ષ છે.
અહીં સર્વ કર્મોને આત્યન્તિક અભાવથી ઉત્પન્ન થનારાં અનંત જ્ઞાન, શાશ્વત-સ્થિતિ કૃતકૃત્યતા, અવ્યાબાધ-સુખ-સ્વરૂપ ભાવમોક્ષને ગ્રહણ કરવામાં આવેલ છે.
બૌધમતાવલંબીઓ માને છે કે-“જેમ દીપક બુઝાઈ જાય છે તેમ આત્માને અભાવ થઈ જવો એ મોક્ષ છે.” કહ્યું છે કે
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
૭૮
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
કોક્ષકા સ્વરૂપ
“જેમ દીપકની જવાલા જ્યારે નષ્ટ થઈ જાય છે, ત્યારે નથી તે ભૂમિની તરફ જતી, નથી વિદિશામાં જતી પરંતુ સ્નેહ (તેલ) ને અભાવ થવાથી શાન્ત થઈ જાય છે. (૧)
એ રીતે મુક્ત જીવ નથી ભૂમિની તરફ જતે, નથી આકાશની તરફ જો, નથી કે દિશામાં જતે, હા, દુખેને ક્ષય થઈ જવાથી શાન્ત થઈ જાય છે, અર્થાત્ મુક્ત અવસ્થામાં જીવને અભાવ થઈ જાય છે.” (૧)
એમ માનનારા બૌદ્ધોનું ખંડન મેક્ષના લક્ષણમાં આવેલા “શાશ્વત અવસ્થિતિ શબ્દ વડે કરવામાં આવ્યું છે, કારણ કે સત્ પદાર્થને કદાપિ અભાવ થતો નથી. જે સત પદાર્થ નો અભાવ થઈ શકતા નથી તે આત્માની પણ સર્વ કમેથી રહિત વિદ્યમાન અવસ્થા અને વશ્ય હેવી જોઈએ.
બૌધ– દીપકની જવાલાને તથા મેઘને નિરન્વય નાશ જેવામાં આવે છે, તે આત્માનો નિરન્વય (સર્વથા) નાશ કેમ ન થઇ શકે?
જૈન–એમ કહેવું સત્ય નથી કે દીપક જવાલા અને મેઘને નિરન્વય નાશ થઇ જાય છે. સૂમરૂપથી પરિણમન થવાથી જે કે તે ઈન્દ્રિયગોચર થતાં નથી, તથાપિ એને સર્વથા અભાવ થઈ જતો નથી. તે બીજી સૂક્ષ્મ અવસ્થાને પામે છે. એ રીતે પ્રદીપ અવસ્થાવાળાં પુદગલ અંધકારરૂપમાં પરિણ1 થઈ જાય છે. મેઘ યારે છિન્ન-ભિન્ન થઈ જાય છે ત્યારે તે સૂફમરયમાં પરિણત થઈ જવાથી ઇંદ્રિયો દ્વારા ગ્રહણ થઈ શકતું નથી, પણ પુદ્ગલના રૂપમાં વિદ્યમાન તે રહે જ છે, એવી જ રીતે સર્વ કર્મોથી રહિત, શુદ્ધ, સિદ્ધ, બુદ્ધ અને અનંત ગુણે થી સમૃદ્ધ આત્મા મોક્ષ અવસ્થામાં પણ વિદ્યમાન રહે છે.
અનન્ત જ્ઞાન વિશેષણથી નિયાયિક-વૈશેષિક મતનું નિરાકરણ કરવામાં આવ્યું છે.
તેની માન્યતા એવી છે કે “બુદ્ધિ, સુખ, ઈચ્છા, દ્વેષ, પ્રયત્ન, ધર્મ, અધર્મ અને સંસ્કાર, એ આમાના નવ વિશેષ ગુણેને અત્યંત વિનાશ થઈ જવું એ મેક્ષ છે.”
અહીં પૂછવાનું એ છે કે-બુદ્ધિ આદિ ગુણ આમાથી ભિન્ન છે કે અભિન્ન ? જે અભિન છે તે ગુનો નાશ થયા બાદ આત્માને પણ નાશ થઈ જશે, કારણ કે આત્મા અને ગુણ ભિન્ન નથી–જેમકે ઉષ્ણુતાનો નાશ થવાથી અગ્નિને પણ નાશ થઈ જાય છે, જે
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્માને નાશ થઈ જશે તે પછી મોક્ષ કોને થશે ? અગર જે કહે કે એ ગુણ આત્માથી ભિન્ન છે તે આત્માની સાથે એને ગુણ-ગુણીને સંબંધ કેવી રીતે થયે? ભિન્ન હેવાને કારણે જેમ અગ્નિ અને શીતલતામાં ગુણ-ગુણ સંબંધ નથી હોતો. તેવી રીતે આમા અને બુદ્ધિ આદિને પણ સંબંધ નથી હોઈ શકતા. જે સમવાય સંબંધથી ગુણગુણીભાવ માની લેશે તે બુદ્ધિ આદિ ગુણેને નાશ નથી થઈ શકતા, કારણ કે સમવાયા સંબંધને તમે નિત્ય માન્યો છે. એથી બુદ્ધિ આદિ આત્માના ગુણ જ સિદ્ધ થતા નથી. જે કે એ સંબંધ યુક્તિથી તે સિદ્ધ નથી થતો, તોપણ માની લેશે તે જે મોક્ષમાં જ્ઞાન અને સુખ આદિનો અભાવ થઈ જાય છે તે કયે બુદ્ધિમાન પિતાના આત્માને એ ગુણેથા રહિત જડની સમાન બનાવવા પ્રયત્ન કરશે ? તમારા એવા મક્ષ કરતાં તે સંસાર જ સારો કે જેમાં દુઃખની સાથે સાથે કઈ-કઈવાર થોડું ઘણું સુખ પણ મળી જાય છે કેમાં પણ તમારા માનેલા મોક્ષની હાંસી ઉડાવવામાં આવે છે. સાંભળો
હું મનેહર વૃન્દાવનમાં શગાળ ( શિયાળ) થઈ જવાનું પસંદ કરું છું, પરંતુ વિશેષિાને મેક્ષ નથી પસંદ કરતે.” (૧)
જેઓ કહે છે કે “મેક્ષ અનંત સુખસ્વરૂપ છે” અર્થાત્ મેક્ષમાં સુખ જ અવશિષ્ટ રહી જાય છે. બીજું કશું નથી રહેતું, તેઓનું એ માનવું પણ સમીચીન નથી એ અનંત સુખ મુક્તાત્માના જ્ઞાનને વિષય છે કે નહિ ? પહેલો પક્ષ સ્વીકારો તે અનંત સુખને જાણવાને માટે અનંત જ્ઞાન પણ જોઈએ અનંત જ્ઞાન વિના અનંત સુખનો બંધ થઈ શક્ત નથી. બીજે પક્ષ સ્વીકારો તે સુખ-સ્વભાવતા સિદ્ધ થઈ શકતી નથી. કારણ કે સાતા૩૫ સંવેદનને જ સુખ કહે છે જે સંવેદન જ હોતું નથી તે સુખ થઈ જ શકતું નથી. તેથી “અનંત જ્ઞાનથી રહિત સુખ-સ્વભાવવાળે મોક્ષ નહિ માન જોઈએ.
પ્રકૃતિ જ્યારે ઉપરત થઈ જાય છે ત્યારે પુરૂષ પિતાના સ્વરૂપમાં સ્થિત થઈ જાય છે;”
એવી સાંખ્યમતાનુયાયીઓની માન્યતા છે કાત્મના શબ્દથી એનું નિરાકરણ કરવામાં આવ્યું છે. સાંખ્યમતમાં પ્રકૃતિ અને પુરૂષને સંગ જ સિદ્ધ નથી થતે તે મેક્ષની ચર્ચા જ શું કરવી ? તેજ આગળ બતાવવામાં આવે છે કે–પ્રકૃતિને સ્વભાવ પ્રવૃત્તિ કરવાનો છે કે નહિ ? પહેલો પક્ષ દૂષિત છે, કારણ કે પ્રકૃતિને સ્વભાવ જ સર્વદા પ્રવૃત્તિ કરવાને છે તે એ પ્રવૃત્તિની નિવૃત્તિ થઈ શકતી નથી, અને તે કારણે કદાપિ મોક્ષ પણ થશે નહિ બીજે પક્ષ પણ વિચાર કરવાથી બાધિત થઈ જાય છે, જો પ્રકૃતિ પ્રવૃત્તિ જ નહિ કરે તે સંસાર કેવી રીતે થશે ? અને જે સંસાર (કર્મસહિત અવસ્થા) જ નથી તે મેક્ષ શાનાથી થશે? અર્થાત કોઈ પ્રકારે મોક્ષ જ નથી બનતે, જે મેક્ષ નથી બનતે તે તેના લક્ષણની નિર્દોષતા પણ સિદ્ધ થઈ શકે નહિ.
આજીવક સંપ્રદાયવાળા એમ કહે છે કે-“આત્મા મેલથી પાછા ફરી આવે છે. કહ્યું
ધર્મતીર્થની સ્થાપના કરનારા જ્ઞાનીઓ પરમ પદને પ્રાપ્ત થઈને જ્યારે તીર્થને અનાદર થવા લાગે છે ત્યારે મેક્ષમાંથી પાછા સંસારમાં આવી જાય છે.” (૧)
એને એ મત “પુનrvigવતા' એ વિશેષણથી ખંડિત થઈ ગયેલ છે. કારણ કે કર્મોને નાશ થવાથી જ મોક્ષ થાય છે. અને કર્મ કર્મોથી જ ઉત્પન્ન થાય છે. મોક્ષમાં કમેને અભાવ થઈ જવાથી કમેની ઉત્પતિ થતી નથી, તેથી સંસારમાં ફરી આવવાને
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંભવ નથી, કારણ વિના કાર્યની ઉત્પત્તિ થઈ શકતી નથી, એવું સર્વ સિદ્ધાન્તવાળાઓ સ્વીકારે છે.
મંડલીમતના માનનારાઓ કહે છે કે “આત્મા સદા ઉપર ચાલ્યા જાય છે, ક્યાંય ભોરહેતું નથી” આ કથન ઉન્મત્ત પુરૂષના પ્રલાપ જેવું છે, કારણ કે કાકાશની પછી ધર્મસ્તિકાયનો સદુભાવ જ નથી. એ વાત પ્રમાણથી સિદ્ધ થએલી છે કે ધર્માસ્તિકાય વિના જીવ અને પુદ્ગલેની ગતિ બાહ્ય કારણ વિના થઈ શકતી નથી, કારણ કે એ ગતિ છે, જે જે ગતિ હોય છે તે તે બાહ્ય નિમિત્તની અપેક્ષા રાખે છે, ગતિમાં બાહ્ય નિમિત્ત ધર્માસ્તિકાય જ હોઈ શકે છે. કારણ કે અન્ય કેઈમાં એવી શકિત નથી. એ ધર્માસ્તિકાય કાકાશથી આગળ નથી, તેથી લોકાકાશથી આગળ આત્મા ગમન કરી શકતો નથી. એટલે સિદ્ધ થયું કે “આહંતમત (જૈનમત)માં માનેલું મોક્ષનું લક્ષણ જ સર્વથા નિર્દોષ છે.”
પ્રશ્ન-મનુષ્ય, દેવ, તિર્યંચ અને નારકી–પર્યાયસ્વરૂપ જ સંસાર છે. એ ચારે અવસ્થાથી ભિન્ન કેઈ આત્માની ઉપલબ્ધિ થતી નથી. તેથી સંસારનો અભાવ હોવાથી આત્માને પણ અભાવ થઈ જશે. તેથી મેક્ષને અભાવસ્વરૂપ માન જોઈએ.
ઉત્તર–નારક આદિ જીવના પર્યાય છે. પર્યાયને નાશ થવાથી પર્યાયી (આમદ્રવ્ય) ને નાશ નથી થતું, બલકે બીજે પર્યાય ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. જેમકે સેનાના કડાને નાશ થવાથી સોનાનો નાશ નથી થતું, પરન્તુ કુંડલ આદિ બીજે પર્યાય ઉત્પન્ન થાય છે. તેવી રીતે નારક આદિ પર્યાને નાશ થતાં પણ આત્માને નાશ નથી થતે કિન્તુ સિદ્ધપર્યાય ઉત્પન્ન થાય છે અથવા
નારક આદિ પર્યાયે કર્મકૃત છે. તેથી કર્મનો અભાવ થતાં તેને પણ અભાવ થાય છે. કારણને અભાવ થવાથી કાયને પણ અભાવ થઈ જાય છે, જેવી રીતે અગ્નિને અભાવ થવાથી ધુમાડાને પણ અભાવ થાય છે. આત્મા કર્મકૃત નથી, એ સ્વાભાવિક છે. તેથી કમનો અભાવ થતાં આત્માને નાશ સંભવિત નથી, જેમ તંતુઓને નાશ થવાથી ઘટને અભાવ થત નથીએથી કરીને મોક્ષ એ અભાવસ્વરૂપ નથી શાસ્વત રિથતિવાળો છે.
સમ્યકજ્ઞાન, સમ્યગ્દર્શન અને સમ્યકૂચારિત્ર-સ્વરૂપ રત્નત્રય મોક્ષનું કારણ છે. રત્નત્રયમાંથી કેઈ એક ન હોય તે મોક્ષ થઈ શકતો નથી જેમ કે સુવર્ણ અને પાષાણને વિગ, અર્થાત્ જેમ-(૧) એકલા જ્ઞાન દ્વારા પાષાણથી સુવર્ણ અલગ કરી શકાતું નથી, કારણ કે શ્રદ્ધાન તથા ક્રિયાનો અભાવ છે. (૨) કેવળ શ્રદ્ધાનથી પણ અલગ કરી શકાતું નથી, કારણ કે જ્ઞાન અને ક્રિયાનો અભાવ છે. (૩) કેવલ ક્રિયાથી પણ અલગ કરી શકાતું નથી કારણ કે જ્ઞાન અને શ્રદ્ધાન નથી (૪) જ્ઞાન અને શ્રદ્ધાનથી પણ સુવર્ણ અને પાષાણુ અલગ કરી શકાતાં નથી કારણ કે ત્યાં કિયા નથી. (૫) જ્ઞાન અને ક્રિયા માત્રથી પણ અલગ કરી શકાતાં નથી કારણ કે શ્રદ્ધાન નથી. (૬) શ્રદ્ધાન અને ક્રિયાથી પણ અલગ કરી શકાતાં નથી કારણ કે જ્ઞાનને અભાવ છે. એ રીતે મેક્ષ પણ સમુદિત ત્રણેથી પ્રાપ્ત થાય છે, કેઈ એકને અભાવ હોય તે મેક્ષ પ્રાપ્ત થતી નથી. - જેમ વનમાં આગ લાગવાથી, ત્યાં રહેલ આંધળે નેત્રે ન હોવાથી, લંગડો પગે ન હોવાથી, અને અશ્રદ્ધાળુ અગ્નિની દાહકતા-શક્તિ પ્રત્યે શ્રદ્ધા ન હોવાથી તે વનમાંથી નીકળી શકતા નથી તેમ સમ્યજ્ઞાનરૂપી નેત્રે ન લેવાથી આંધળે જીવ, સમ્યક ચારિત્ર ન
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
હાવાથી લંગડા જીવ, અને સમ્યક દર્શન નહાવાથી અશ્રદ્ધાળુ જીવ પણ જન્મ-જરામરણુરૂપી ભીષણ દુઃખાના પ્રચંડ અગ્નિથી પ્રજવલિત આસંસારરૂપી વનમાંથી નીકળી શકતા નથી. જેમ આંધળા, લંગડા અને અશ્રદ્ધાળુ વનાગ્નિમાં બળી મરે છે તેમ આજીવે પણ સંસારાગ્નિમાં ખળી મરે છે. પરન્તુ જેના નેત્રા અને બેઉ ચરણા સાબૂત છે, અને અગ્નિની દાહકતા-શક્તિ પ્રત્યે પણ શ્રદ્ધા છે તે જેમ દાવાગ્નિ થી પ્રજવલિત વનને પાર કરી જાય છે તેજ પ્રકારે જે જીવા સમ્યજ્ઞાન, સમ્યકૂચારિત્ર અને સમ્યગ્દર્શનથી યુક્ત છે તે જીવા પણ જન્મ-જરા-મરણુરૂપ ભીષણ દુ:ખાના પ્રચંડ અગ્નિથી પ્રજવલિત આ સંસારરૂપી વનને પાર
કરી જાય છે.
એથી સિદ્ધ થાય છે કે એ રત્નત્રયમાંથી કેાઈ એક પણ જો એછું હાય તા સિદ્ધિ પ્રાપ્ત થઈ શકતી નથી, એ પ્રકારના મેાક્ષને જાણે (૧૫)
પુણ્યાદિ જ્ઞાન સે ભોગ કા વિચાર
નથા પુñ ઈત્યાદિ જ્યારે પૂર્વક્ત-સ્વરૂપવાળા પુણ્ય પાપ ખધ અને મેાક્ષને જાણે છે ત્યારે દેવે તથા મનુષ્યેા સબંધી ભેગાને વાસ્તવિક વિચાર કરે છે. ઈંદ્રિય અને મનની અનુકૂલતારૂપે જેના ઉપયાગ કરવામાં આવે છે એને ભાગ કહે છે, ભાગાના વિષયમાં સાધુ એવા વિચાર કરે છે કે “એ ભેગા ભુજંગ (સર્પ)નાં જેવા ભય'કર છે, અશુચિ છે, અશુચિ પદ્માર્થાથી ઉત્પન્ન થાય છે. સડી જાય છે, ગળી જાય છે, નષ્ટ થઈ જાય છે, નિત્ય રહેતા નથી. કચે। વિવેકી મનુષ્ય એવા ભેગા ભાગવવાની અભિલાષા કરશે ? કઈ વવેકશીલ વ્યકિતને વમન કરેલાંનું ભક્ષણ કરવાની ઇચ્છા થશે ? અહા ! કાણુ ઇચ્છશે કે-હું અત્યંત દુધવાળા પરૂ અને રૂધિરના પ્રવાહમાં અવગાહન (સ્નાન) કરીશ ? શુ` કેાઈ સિંહની ગુફામાં નિવાસ કરવાની ઇચ્છા કરે છે ? ઊકળતા સીસાંની કડાઈમાં કયા બુદ્ધિમાન્ મનુષ્ય કૂદી પડવાની કામના કરે ? કોઇ કરે નહિ. અથવા ચારે બાજુએથી અગ્નિથી ધગી રહેલા ઘરમાં પેસવાનું સાહસ કાણુ કરી શકે ? અને અજગર સપનું ઉપધાન (ઓશીકુ) મના વીને સૂવાની કેણુ ઈચ્છા કરશે ? એ વિષય-ભેગ ક્ષણમાત્ર સુખ દેવાવાળા છે અને ઘણા કાળ સુધી દુઃખ દેવાવાળા છે.’” એવા વિચાર કરીને મુનિજન નિવેષઁદ (વૈરાગ્ય) ને પ્રાપ્ત કરે છે. (૧૬)
ભોગ કે વિચાર સે સંયોગાદિ કા ત્યાગ એવં સંવરધર્મ તથા શુકલ ઘ્યાન વ લોક સ્વરૂપ કા કથન
નયા નિવિવ॰ ઈત્યાદિ જ્યારે દેવસંબંધી અને મનુષ્ય સબંધી ભાગાને જાણી ૨ મુનિ સુવર્ણ –મણિ-માણિકયાદિ ખાદ્ય પરિગ્રહને તથા ક્રોધાદિ આંતરિક પરિગ્ર ર્થાત્ બાહ્યાભ્યતર પરિગ્રહને ત્યજી દે છે. (૧૭)
ગયા ચરૂ ઇત્યાદિ. જ્યારે બાહ્યાભ્યતર પરિગ્રહના મુનિ પરિત્યાગ કરે છે ત્ય ડિત થઈ જાય છે. મુંડન એ પ્રકારનાં હાય છે (૧) દ્રવ્ય-મૂન અને (ર) ભાવ સુડ તકના કેશનુ સુચન કરવુ એ દ્રવ્યમુંડન કહેવાય છે. રાગ-દ્વેષ આદિને દૂર કરવા
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
૮૨
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાવ-મુંડન છે. એક પ્રકારે મુંડિત થઈને સર્વવિરતિરૂપ સામાયિક આદિ ચારિત્રને પ્રાપ્ત થાય છે. (૧૮)
કથા ઈત્યાદિ. જ્યારે મુંડિત થઈને સર્વ વિરતિને પ્રાપ્ત થાય છે. અત્યંત પ્રશસ્ત નિરતિચાર થવાને કારણે સર્વશ્રેષ્ઠ નિશ્ચલ આચરણય સંવરધમને સ્પર્શ કરે છે. આવતાં કમ જે આત્મપરિણામથી રોકાઈ જાય છે તેને સંવર કહે છે. સંવર દ્રવ્ય-ભાવના ભેદે કરીને બે પ્રકાર છે. જળપર ચાલતી નૌકાના છિદ્રવાટે નૌકામાં પ્રવેશ કરનારા જળને ચીકણી માટી, વસ્ત્ર આદિથી બંધ કરી દેવું તે દ્રવ્યસંવર છે. આત્મારૂપી નૌકામાં આસવરૂપી છિદ્રો દ્વારા આવનારા કર્મરૂપી જળને રોકી દેવું એ ભાવ-સંવર છે. અહીં ભાવસંવર એટલે ચરિત્રનો અધિકાર છે. અર્થાત્ સર્વવિરત મુનિ ભાવસંવરરૂપી ધમને પ્રાપ્ત કરે છે, અથવા અનુત્તરરૂપે સ્પર્શ કરે છે, કારણકે “અનુત્તર એ ક્રિયાવિશેષણ પણ હોઈ શકે છે. (૧૯)
કથા સંવર૦ ઈત્યાદિ. જ્યારે સાધુ ઉત્કૃષ્ટ અનુત્તર સંવરધર્મને સ્પર્શ કરે છે ત્યારે આત્માના મિથ્યાત્વ-પરિણામરૂપી પાપથી ઉત્પન્ન થએલ કમરૂ૫ રજને ધોઈ નાંખે છે.
કર્મ રજ બે પ્રકારની છે -(૧) દ્રવ્યકર્મ રજ, અને (ર) ભાવકર્મરાજ યુપીમાં ભરેલા કાજળની પેઠે સમસ્ત કાકાશમાં વ્યાપ્ત તથા આત્માની સાથે બંધાયેલા તથા બંધાનારા અને બંધાતા વિશેષ પ્રકારના (કાશ્મણ જાતિના) પુદ્ગલપરમાણુઓને દૂર કમ કહે છે. આત્માના રાગ-દ્વેષ આદિ વિભાવ-પરિણામે ભાવકર્મ કહે છે. વૃક્ષથી બીજ ઉત્પન્ન થાય છે અને બીજથી વૃક્ષ ઉત્પન્ન થાય છે. બેઉ કાર્ય-કારણભાવ અનાદિકાળને છે. એ પ્રકારે દ્રવ્ય કર્મ અને ભાવકર્મમાં કાર્ય-કારણભાવ રહે છે. તેથી દ્રવ્યકર્મ, ભાવકર્મનું કારણ છે અને કાર્ય પણ છે, તેમજ ભાવકર્મ દ્રવ્યકર્મનું કારણ છે અને કાર્ય પણ છે. કહ્યું છે કે
“જીવના રાગાદિ અશુદ્ધ ભાવેનું કારણ દ્રવ્યકમ છે, અને રાગાદિ અશુદ્ધ ભાવ દ્રવ્યકર્મનું કારણ છે, જેમ કેઈ પુરૂષ કેઈને ઉપકાર કરે છે તે એ ઉપકૃત પુરૂષ એને પાછો ઉપકાર કરે છે. (૧)”
સંસારી જીવ અનાદિ કાળથી કમેને બંધ કરી રહ્યો છે. એ બંધાયેલાં કર્મને ઉદય થતાં આત્મામાં રાગદ્વેષ આદિની ઉત્પત્તિ થાય છે. રાગાદિને ઉદય થતાં જેમ તપાવેલ લેખંડને ગળે આસપાસના જળને આકર્ષિત કરી લે છે તેમ આત્મા એક-ક્ષેત્રાવગાહી અર્થાત્ જે આકાશના પ્રદેશમાં આત્મા સ્થિત છે એ આકાશપ્રદેશમાં રહેલાં કર્મના પુદ્ગલેને ગ્રહણ કરે છે, એ રાગાદિ-ભાવોથી ફરી દ્રવ્યકર્મ અને ભાવકર્મ એક બીજાનાં ઉત્પાદક છે. એજ કર્મોને રજ કહે છે, કારણ કે તે આત્મામાં મલિનતા ઉત્પન્ન કરે છે. સંવરધર્મ ને ગ્રહણ કરવાથી એ ચાર ઘાતિકર્મરૂપી જ દૂર થઈ જાય છે,
કે કર્મજ ધર્મધ્યાનથી દૂર થાય છે તે પણ આત્યંતિક રૂપથી તે શુકલ ધ્યાનથીજ થાય છે. જેમ મેલ દૂર કરવાથી શુચિતા-ધર્મ આવી જાય છે તેથી વસ્ત્રને શુકલ (સફેદ) વસ્ત્ર કહે છે, તેમ રાગદ્વેષરૂપી મેલ હઠી જતા શુચિતાધર્મના સંબંધથી ધ્યાન પણ શુલધ્યાન કહેવાય છે.
શકલ ધ્યાનના ચાર પ્રકાર છે. (૧) પૃથક્વવિતર્ક-વિચાર, (૨) એકવિતર્ક-અવિચાર, (૩) સૂફમક્રિય અનિવર્તિ, (૪) સમુછનક્રિય અપ્રતિપાતિ.
(૧) પૃથફવિક–પૂર્વગત મુતજ્ઞાન અનુસાર કોઈ ધ્યેય પદાર્થના ઉત્પાદ આદિ નાના પ્રકારના પર્યાયનું દ્રવ્યાર્થિક યા પર્યાયાર્થિક આદિ નથી, અર્થ વ્યંજન અને યોગની સંક્રાન્તિસહિત ચિંતન કરવું એ પૃથફવિતર્ક શુક્યધ્યાન છે, દયેયવસ્તુના એક પર્યાયને છોડીને બીજા પર્યાયનું ધ્યાન કરવું યા વ્યંજન અથવા વેગમાં સંક્રાન્ત થઈ જવું
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
૮૩
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
એ અર્થસંક્રાન્તિ છે. અહીં ચૌદ પૂર્વરૂપ શ્રતને શબ્દને વ્યંજન કહેલ છે, એ શબ્દમાંથી કોઈએક શબ્દનું ધ્યાનઆરંભીને પછી કઈ બીજા વ્યંજનનું ધ્યાન લગાવવું અથવા અર્થ યા યોગમાં સંક્રાન્ત થઈ જવું એ વ્યંજનસંક્રાન્તિ છે. કાયાગથી માગમાં, મનેયોગથી વચનગમાં, એ પ્રકારે એક યોગથી બીજા રોગમાં સંક્રાન્ત થઈ જવું એ એગસંક્રાતિ છે. એ ત્રણે જાતનું સંક્રમણ, ધ્યાતાની ઈચ્છા ન હોવા છતાં પણ એટલું અધિક સામર્થ્ય ન હોવાને કારણે થાય છે.
તાત્પર્ય એ છે કે-આ ધ્યાનમાં પૂર્વગત શબ્દ યા તેના અર્થનું ધ્યાન કરવામાં આવે છે, કિંતુ એટલું સામર્થ્ય હેતું નથી કે એકજ શબ્દ યા એકજ અર્થનું ધ્યાન કરતું રહે તેથી કરીને એક પદાર્થ યા એના પર્યાયને છોડીને બીજા પર્યાયનું ધ્યાન કરે છે. આ પ્રકારના પરિવર્તનને યા બદલાવાને સંક્રમણ કહે છે. કહ્યું છે કે- એક અર્થથી બીજા અર્થમાં, એક શબ્દથી બીજા શબ્દમાં તથા એક યોગથી બીજા ગમાં સંક્રમણ થાય છે, તેથી તેને અવિચાર (સંક્રાન્તિ) કહે છે. (૧)
અર્થ વ્યંજન અને ચગની સંક્રાન્તિરૂપ થતા નિજ શુદ્ધ આત્મ-દ્રવ્યને, એક ગુણથી બીજા ગુણને, એક પર્યાયથી બીજા પર્યાયને પ્રાપ્ત થાય છે, તેથી તેને સપૃથકત્વ કહે છે.” (૨)
પ્રશ્ન-હે ગુરૂમહારાજ ! આ ધ્યાનમાં અર્થ વ્યંજન અને ચાગમાં મન સંક્રાન્ત થયા કરે છે તે કારણથી સ્થિરતા રહી શકતી નથી, તે પછી તેને ધ્યાન કેમ કહી શકાય ?
ઉત્તર-હે શિષ્ય ! પરિવર્તન તે થયા કરે છે, પરન્તુ દયેય એકજ રહે છે. દયેયની એકતાને કારણે એ ધ્યાન કહેવાય છે.
એ ધ્યાને પૂર્વ ધારી ત્રણ ગવાળા શ્રેષ્ઠ મુનિઓને જ થાય છે. આ ધ્યાનથી દસમા ગુણસ્થાનના અંત સમયે ક્ષપકશ્રેણીમાં આરૂઢ મુનિ બળવાન મોહનીય-કમનો ક્ષય કરીને બારમા ગુણસ્થાનમાં પહોંચી જાય છે, અને જે ઉપશમ-શ્રેણીમાં આરૂઢ હોય તે અગ્યારમા ઉપશાન્તમેહ ગુણસ્થાનમાં જાય છે. એ પ્રથમ ધ્યાન, ઉપશમ-શ્રેણીની અપેક્ષાએ કરીને આઠમા ગુણસ્થાનથી લઈને અગ્યારમાં ગુણસ્થાન સુધી થાય છે. ક્ષપક-શ્રેણીની અપેક્ષાએ કરીને આઠમાથી લઈને દસમા ગુણસ્થાન સુધી થાય છે; અગ્યારમું ગુણસ્થાન ઉપશાન્તાહ હોવાથી ક્ષપક શ્રેણીમાં આરૂઢ મુનિ એને સ્પર્શ ન કરતાં બીજા ધ્યાનને આરંભ કરીને બારમા ગુણસ્થાનમાં જાય છે.
(૨) એકત્પવિત—અવિચાર-જેમ મંત્ર જાણવાવાળો પુરૂષ આખા શરીરમાં વ્યાપેલા વિષને મંત્રની શક્તિદ્વારા અન્ય-અન્ય અવયવોમાંથી ખેંચી લઈને દંશસ્થાન (જ્યાં ઝેરી જંતુ કરડે હોય તે સ્થાન ) પર ખંભિત કરી દે છે, તેમ પૂર્વગત મૃત અનુસાર અર્થ વ્યંજન અને ગન પરિવર્તનથી રહિત થઈને બધા વિષાથી વિમુખ થઈ એકજ પર્યાયના ધ્યાનમાં રાખેલા દીપકની શિખાની પેઠે સ્થિર થઈ જવું એ એકવિતર્ક' કહેવાય છે.
તાત્પર્ય એ છે કે પહેલું ધ્યાન પૃથકત્વ (અનેક-પ્રકારતા) સહિત હોય છે કિન્તુ બીજા લેદમાં પૃથકત્વ રહેતું નથી. એમાં એક અર્થમાંથી બીજા અર્થમાં, એક શબ્દમાંથી બીજા શબ્દમાં અને એક ચાગમાંથી બીજા યેગમાં સંક્રમણ થતું નથી, તેથી એને એકત્વરિતક ધ્યાન કહે છે.
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
એ ધ્યાન મન વચન કાયાના ચોગોમાંના કેાઈ એક રોગવાળો મુનિરાજને જ થાય છે, અર્થાત એ ધ્યાનને સમયે એકજ ચગમાં સ્થિર રહે છે, કારણ કે એમાં યાગનું સંકમણ થતું નથી. કહ્યું છે કે
જે ધ્યાનમાં કેવળ નિજ આત્માનું અથવા એના એક પર્યાયનું યા એક ગુણનું ધ્યાન કરવામાં આવે છે, તેને “એકત્વ' કહે છે. (૧) વ્યંજન અર્થ અને જેના પરિવર્તનથી ૨હિત ચિંતન કરવામાં આવે છે તેને “અવિચાર' કહે છે. (૨)”
એ ધ્યાન ક્ષીણમોહનીય ગુણસ્થાનમાં જ થાય છે. એ ધ્યાનના અંતમાં જ્ઞાનાવરણીય અને અન્તરાય નામનાં ત્રણ ઘાતિ-કર્મોને એકીસાથે જ ક્ષય થઈ જાય છે. એ ધ્યાનનું ફલ કેવળજ્ઞાન, કેવળદર્શન અને અનંત વીર્યની પ્રાપ્તિ છે. એ બેઉ ધ્યાન વિના કેવળ જ્ઞાન પ્રમ્ થઈ શકતું એ બેઉ ધ્યાન છદ્મસ્થાને થાય છે, તથા ત્રીજું અને શું ધ્યાન કેવળીઓને થાય છે. (૨૦)
ઘાતાંકને ક્ષય થવાથી ઉત્પન્ન થનારૂં ફળ બતાવે છે-કથા પુળ ઈત્યાદિ.
જ્યારે સાધુ મિથ્યાત્વરૂપી પાપથી ઉત્પન્ન થએલી કમરજને નષ્ટ કરી નાખે છે, ત્યારે સમસ્ત કાકારો અને અલકાકાશમાં વ્યાપેલા દ્રવ્ય પર્યાયાને જાણવા કેવાળાને તથા કેવળદર્શન પ્રાપ્ત થાય છે. પદાર્થોનું સામાન્ય જ્ઞાન થવું એ દર્શન છે અને વિશેષ જ્ઞાન થવું તે જ્ઞાન છે એ બેઉમાં ભેદ છે. કહ્યું છે કે
- “સામાન્યનું ગ્રહણ થવું દર્શન છે. અને વિશેષનું ગ્રહણ થવું એ જ્ઞાન છે.” - કમાથી ઉત્પન્ન થએલાં સર્વ આવરના અભાવથી એ બેઉ (જ્ઞાન-દર્શન) ને પ્રાપ્ત કરે છે, (૨૧)
કેવલજ્ઞાન અને કેવલદર્શનનું ફળ કહે છે-જયા સત્તત્ત ઇત્યાદિ.
જ્યારે સર્વવ્યાપી જ્ઞાન તથા દર્શનને પ્રાપ્ત કરે છે ત્યારે કેવળી થઈને લોક અને અલકને જાણે છે..
જે જોઈ શકાય તેને લોક કહે છે.. પ્રશ્ન-જે કેઈએ એક ગ્રામ જોયું હોય તે લેક શું એટલો જ હોય ? ઉત્તર-એટલે જ નહિ હોય, કારણ કે બીજા એથી વધારે ગ્રામો જુએ છે,
પ્રશ્ન-તે આપણે જેટલા ગ્રામને જોઈએ છીએ એટલે જ લેક છે ? ઉત્તર–એટલો જ નહિ. અનંતજ્ઞાની સર્વજ્ઞ ભગવાન દ્વારા જે જોવાય છે એટલે લેક છે;
પ્રશ્ર–કેવળી ભગવાન્ તે અંલોકને પણું જુએ છે તે એમનાં જોવાથી એલાર્ક પણ લેક થઈ જશે ?
ઉત્તર-નહિ થાય. ભગવાને ધમસ્તિકાય આદિ દ્રવ્યનું આધારભૂત જે આકાશ જોયું છે એને લેક કહે છે, એમ સમજવું જોઈએ.
એ લોક કમર પર બેઉ હાથ રાખીને, પગ ફેલાવીને ઊભેલા પુરૂષના આકારને, અથવા નાચતા ભરપાસક (સુવા) ની આકૃતિને છે. તેના ત્રણ ભેદ છે. (૧) ઊર્ધ્વક, (૨) મધ્યલેક, (૩) અને અધિક. એ ચૌદ રાજુ જેવડે ઉંચે અને અસંખ્યાત પ્રદેશમય છે. હોકાકાશ એથી વિપરીત છે.
પ્રશ્ન-જીવ અને પુદ્ગલ આદિ આધાર વિના રહી શકતા નથી, તેથી કાકાશ માનવું એ તે બરાબર છે, પરંતુ અલકાકાશના અસ્તિત્વનું શું પ્રમાણ છે ? કારણ એ છે કે ઇદ્રિને એ વિષય નથી કેમકે અમૂર્ત છે. જે વિષયમાં ઈનિદ્રાની પ્રવૃત્તિ થતી નથી તેમાં મન પણ પ્રવૃત્ત થઈ શકતું નથી. એથી કરીને ઈન્દ્રિયોથી અલોકાકાશને જાણું શકતું નથી તેમજ મનથી પણ જાણી શકાતું નથી.
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
૮૫.
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉત્તર-એ પ્રશ્ન ખરાબર નથી. કેમકે ઈન્દ્રિય અને મનને વિષય ન હેાવાથી તેના અસ્તિત્વનું ખંડન થઇ શકતુ નથી. એમ તા દાદા પરદાદા આદિ પૂર્વજોનુ પણ અસ્તિત્વ સિદ્ધ નહિ થાય, કેમકે તે પણ ઇન્દ્રિય અને મનના વિષય નથી હાતા. ને કાઈ અનુમાનથી પૂજાનું અસ્તિત્વ સિદ્ધ કરે કે પિતામહ (દાદા) માદિ પૂર્વોનુ કાઈ સમયે અસ્તિત્વ હતું, કારણ કે એના વિના આપણુ' શરીર બની શકે નહિ, તેા અનુમાનથી જ અલાકની પણ સિદ્ધિ માની લેવી જોઇએ, અનુમાન એ છે કે
લાક પાતાના પ્રતિપક્ષ (વિ૨ાખી-અલેાક) ની અપેક્ષા રાખે છે, કારણ કે એ વ્યુત્પત્તિવાળા સમાસરહિત શબ્દના વામ્ય (અ) છે. જે જે વ્યુત્પત્તિવાળા સમાસરહિત શબ્દના વાચ્ય હાય છે તે પ્રતિપક્ષસહિત જ હાય છે. જેમ ઘટ, ઘટ વ્યુત્પત્તિવાળા છે અને સમાસરહિત છે, અર્થાત એ શબ્દો મળવાથી બનેલા નથી, તેથી ઘટના પ્રતિપક્ષ-અઘટ-પટ, સુકુટ, શકટ, કટ આદિ પણ અવશ્ય હોય છે. લેકના જે પ્રતિપક્ષ છે તે અસ્તિત્ત્વવાન્ અલાક છે, કારણ કે અસ્તિત્વવાન્ પદાથ જ કાઈ ના પ્રતિપક્ષ થઈ શકે છે. ગધેડાનું શીંગડુ વગેરે નાસ્તિત્વવાન પદાર્થ કોઇના પ્રતિપક્ષ થતા નથી.
પ્રશ્ન-જે લેાક નથી તે લેાક છે એમ માનવાથી લેાકથી ભિન્ન જેટલા ઘટ પટે આદિ-પદાર્થો છે તે અધા અલેાક થશે, કારણ કે તે લેાક નથી-લાકથી ભિન્ન છે. પછી ઘટ આદિ પદાથૅટૅથી ભિન્ન એક જૂદો અલાક કેમ માને છે ?
ઉત્તર—જે લેાક નથી તે લેાક છે. એમાં નક્ સમાસ છે. નઞર્થ બે પ્રકારના હાય છે. એક નગર્થ એવા હાય છે કે તે જેને નિષેધ કરવામાં આવે છે એ નિષેધ્યની સમાનને જ ગ્રહેણુ કરનાર હોય છે, તેને પયુ દાસ કહે છે, કહ્યુ છે કે- “યુ દાસ સદેશના આધક હાય છે” તેથી કરીને લેાકના નિષેધરૂપ અલાક પણ લોકની જ સમાન હાવા જોઇએ, અહીં નિષય જીવ-મજીવ આદિ દ્રવ્યોના આધારભૂત આકાશ-વિશેષ છે, તેથી અલેાક પણ આકાશ વિશેષ (જીવ અજીવ આદિ દ્રવ્યેના આાષારથી ભિન્ન) હાવા જોઈએ, જેમકે કાઇએ કહ્યુ કે એ ‘અધન’ છે, એ વાકયમાં ‘અધન' શબ્દથી એમ નથી સમજાતું કે એ ઘટા છેચા કપડું છે, કિન્તુ ધનરહિત મનુષ્ય' એવા અથ જ સમજાય છે. એ રીતે અહી’ ‘અલાક' શબ્દથી ઘડા યા કપડુ નસમજવુ જોઇએ, કિન્તુ આકાશવિશેષ જ સમજવુ જોઇએ. કેવળી ભગવાન્ એ લાક અને અલાક બેઉને જાણે છે. (૨૨)
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
૮૬
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
શૈલેશીકરણ કા સ્વરૂપ તથા અયોગી ઘ્યાન કી સિદ્ધિ ઔર ખિન્નોં કે ઉર્ધ્વ સ્વરૂપગમન કા કથન
નયા ોનાઇત્યાદિ. જ્યારે ઘાતી કર્મોને જીતવાવાળા કેવળી ભગવાન્ લેક અને લાક ને જાણી લે છે ત્યારે ચેાગેાના નિરાધ કરીને શૈલીશી અવસ્થાને પ્રાપ્ત કરે છે,
(૩) અન્તર્મુહૂત માત્ર આયુ શેષ રહેતાં બાકી રહેલા ચારે અઘાતી કર્મોની સ્થિતિ સ્વભાવથી ખરાખર હાય તા નિષ્કંલક પરમ કલ્યાણના આશ્રયભૂત કેવળી પ્રભુ સૂક્ષ્મક્રિય નામના શુકલ ધ્યાનના ત્રીજા પાયાનું ધ્યાન પ્રારંભે છે. કિન્તુ જેમને ઉત્કૃષ્ટ આયુકમ છે માસ અવશેષ રહેતાં કેવળજ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય છે, તેમને નિયમથી કેવળી સમુધાત કરવા પડે છે, કારણ કે એમનુ' આયુકમ' અલ્પ હાય છે અને એમનાં વેદનીય નામ ગેાત્ર કર્માંની સ્થિતિ વધારે હોય છે. તેથી કરીને તે પહેલાં સમુદ્લાતની દ્વારા ચારે કર્મની સ્થિતિ ખરાખર કરીને પછી ત્રીજા પાયાનું ધ્યાન આરભે છે.
જ્યારે જઘન્ય ચેગવાળા સ’જ્ઞી પર્યાપ્તકના મનેાદ્રવ્ય અને મનેાદ્રવ્યના વ્યાપારાથી અસ ખ્યાતગૃહીન મનાદ્રવ્યાનો પ્રતિ સમયે નિરોધ કરતાં અસંખ્યાત સમયેામાં સપૂણ મનાયેાગના નિરોધ કરીને પર્યાપ્ત દ્વીન્દ્રિયના વચનયાગના પર્યાયેાથી અસંખ્યાતગુણુહીન વચનચેાગના પર્યાયાના પ્રતિસમય નિરષ કરતાં સમસ્ત વચનયોગને નિરોધ કરે છે. વચનચેાગના સપૂર્ણ નિરોધ કરીને પ્રથમ સમયમાં ઉત્પન્ન નિગેાદિયા જીવના જઘન્ય કાયચાગના પાંચેાથી અસંખ્યાતગુણહીન કાયયેાગના પ્રતિસમય નિધ કરતાં અસ`ખ્યાત સમયેામાં બાદર કાયયેાગના પણ સવથા નિરોધ કરી નાંખે છે. અર્થાત્ સમસ્ત મનાયેાગ અને વચનચેાગના તથા ખાદર-કાયયેાગના નિરોધ થતાં સૂક્ષ્મક્રિયાઽનિયતિ નામના ત્રીજા ધ્યાનના આરંભ કરે છે. ત્રીજા ધ્યાનને સમયે શ્વાસેાાસરૂપ કાયયાગની સૂક્ષ્મ-ક્રિયા જ રહે છે, એ ધ્યાનથી તે સૂક્ષ્મ-ક્રિયાને પણ નિષ કરીને અયેગી થઇ જાય છે. અપેાગી થઈને અર્થાત્ તેરમે ગુણ સ્થાન થી ચૌદમાં ગુરુસ્થાનમાં પહેાચીને શૈલશી અવસ્થાને પ્રાપ્ત થાય છે. જેમાં શૈલે (પા)ના ઈશ (સ્વામી) સુમેરૂ પર્વતની પેઠે સ્થિરતા રહે છે તેને શૈલેશી અવસ્થા કહે છે, અથવા શીલ યથાખ્યાત ચારિત્ર) ના ઈશ (સ્વામી) ને શીલેશ કહે છે, એની અવસ્થાને શલેશી કહે છે. એ શૈલેશી અવસ્થાને પ્રાપ્ત થઇને, નહી ધીમે કે નહિ જદ્દી અર્થાત્ મધ્યમ કાલથી અ-૬~૩-હ એ પાંચ હસ્વ અક્ષરાના ઉંચ્ચા રણમાં જેટલે સમય લાગે એટલા સમય સુધી ચૌદમે યાગિકેવળી ગુણસ્થાનમાં રહીને સમુચ્છિન્નક્રિયા પ્રતિપાતિ ધ્યાન ધ્યાવે છે.
પ્રશ્ન—હૈ ગુરૂ મહારાજ ! મનની સ્થિરતાને ધ્યાન કહે છે. કેવળી ભગવાનને એ સમયે મન રહેતું નથી, એટલે સૂક્ષ્મક્રિયાનિવૃતિ શુકલધ્યાનને ધ્યાન કેવી રીતે કહી શકાય ? ઉત્તર—સ્થિરતાને જ ધ્યાન કહે છે. એ સ્થિરતા જેવી છદ્મસ્થના મનાચેાગની ડ્રાય છે તેવીજ કેવળીના કાયયેાગની સ્થિરતા હાય છે; તેથો તેને ધ્યાન કહે છે.
પ્રશ્ન—તે સમુચ્છિન્નક્રિયા–અપ્રતિપાતિ-શુકલ-ધ્યાનને ધ્યાન કેવી રીતે કહી શકાય ? કારણ કે ત્યાં કાયયોગના પણ અભાવ છે.
ઉત્તર——જેમ કુંભારનેા ચાકડો, તેને ફેરવનાર દંડ આદિના સચૈાગ ન થવા છતાં પણ પૂર્વકાળના વેગથી ઘુમ્યા કરે છે, તેમજ મન વચન કાર્યને નિરોધ થઈ ગયા પછી
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
૮૭
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
પણ પૂર્વ ધ્યાનની ધારાના વેગથી અયોગી કેવળીને ધ્યાન હોય છે.
અથવા દ્રવ્યોગને અભાવ થયા છતાં પણ ભાવગના સદુભાવથી ધ્યાન થાય છે. કારણ કે જીવના ઉપગરૂપ ભાવમન એ અવસ્થામાં પણ રહે છે. અથવા જેમ પુત્ર ન હોવા છતાં જે કોઈ પુત્રનું કાર્ય કરે છે તે તે પુત્ર કહેવાય છે, તેમજ ભોપાહી કર્મોની નિર્જરારૂપ ધ્યાનનું કાર્ય કરવાથી ઉપચાર કરીને તે ધ્યાન કહેવાય છે. અથવા જેમ વિવિ. ધાર્થક શબ્દના ઘણાય અથે થાય છે તેમ ધાતુના પણ અનેક અર્થો થ ય છે, અહીં જો ધાતુથી બનેલા ધ્યાન અને અર્થ સમુચ્છિનક્રિયાપ્રતિપાતિ-શુકલધ્યાન અર્થાત અગી ગુણસ્થાન વાળાઓની ક્રિયા પણ સમજી લેવી. અથવા જિનાગમમાં એને ધ્યાન કહ્યું છે તેથી એમાં ધ્યાનત્વ નિબંધ છે. (૨૩)
= થા કોને ઇત્યાદિ. જ્યારે મેંગેને નિરોધ કરીને શૈલેથી અવસ્થાને પ્રાપ્ત થાય છે, ત્યારે વેદનીય, અયુ, નામ અને ગાત્ર એ ચાર અઘાતી કર્મોનો ક્ષય કરીને સર્વ કર્મોથી મુક્ત થઈને ભગવાન મોક્ષને પ્રાપ્ત થાય છે. (૨૪)
રાજા રામં ઈત્યાદિ. જ્યારે સર્વ કર્મોને ક્ષય કરીને નિષ્કર્મ થઈને મોક્ષગમન કરે છે, ત્યારે લોકના અગ્રભાગ પર સ્થિત, સર્વ કર્મોથી રહિત હોવાને કરણે કદાપિ સંસારમાં ન આવવાથી શાશ્વત સિદ્ધ થઈ જાય છે.
પ્રશ્ન–હે ગુરૂ મહારાજ ! સિધ્ધનાં બધાં કર્મોને નાશ થઈ જાય છે, એટલે ત્રસનામકર્મ પણ રહેતું નથી, તે પછી સિદ્ધ ભગવાનું લોકના અગ્રભાગ સુધી કેવા પ્રકારે ગમન કરી શકે છે? - ઉત્તર–હશિષ્ય ! જેવી રીતે ધનુષ્યથી છૂટેલું બાણુ ઘનુષ્યને સંબંધ ન હોવા છતાં ગતિ કરે છે, કારણ કે તેમાં પહેલાંના વ્યાપારનું સામર્થ્ય રહેલું છે, તેવી રીતે સંસાર અવસ્થામાં મેક્ષ પ્રાપ્ત કરવાને માટે કરેલાં અનેક પ્રકારનાં અનુષ્ઠાનેના વેગથી મુકતાત્મા પણ ગમન કરે છે.
પ્રશ્ન–હે ગુરૂ મહારાજ ! ગતિ તે હોય છે પણ ઊર્ધ્વ ગતિ જ કેમ થાય છે ? નીચેની બાજુએ અથવા તિછી ગતિ કેમ નથી થતી ?
ઉત્તર–હે શિષ્ય ! નીચેની બાજુએ તેની ગતિ થાય છે કે જેમાં ગુરૂત્વગુણ (ભારેપણું) હોય છે. સિદ્ધોમાં ગુરૂત્વ ગુણ નથી, તેથી તેમની ગતિ નીચેની બાજુએ નથી થતી કાય આદિ યોગ અને બીજાની પ્રેરણું ન હોવાથી તિછી ગતિ પણ થતી નથી.
જેમ છિદ્રરહિત, બિલકુલ સુકાયેલી, તૂટ્યા ફૂટયા વિનાની તુંબડીને ચારે બાજુએ ઘાસ-તરણુથી બાંધીને તેની ઉપર ચીકણી માટીને સારી પેઠે લેપ કરીને તડકામાં સુકવી નાંખે, આઠ વાર એમ કરીને અગાધ જળમાં એ તુંબડીને નાંખી દે તે આઠ વારના લેપના ભારે પણાથી જળને તળીયે પહોંચીને તે પૃથ્વીને અડીને રહે છે. પછી જ્યારે લીલાપણાથી ધીરે ધીરે એ માટીને લેપ છૂટવા લાગે છે ત્યારે ક્રમશઃ માટીના ભારથી રહિત થઈને લઘુતા (હલકાપણું) પામીને એ તુંબડી નીચેથી ઉઠીને જળની ઉપર આવી જાય છે. એજ પ્રકારે આઠ કર્મરૂપી લેપના ભારથી ભારે એ આત્મા સંસારરૂપી સમુદ્રમાં ડૂબી રહે છે.
જ્યારે કર્મરૂપી લેપથી રહિત થઈ જાય છે ત્યારે ઉર્ધ્વગમનને સ્વભાવ હોવાથી ઊર્ધ્વ ગમન કરે છે. ભગવાને કહ્યું પણ છે કે–
જેમ માટીના લેપથી લિપ્ત તુંબડી ભારે હોવાથી નીચેની બાજુએ જાય છે, તેમજ આસવથી ઉત્પન્ન થએલાં કમેથી આત્મા અર્ધગતિને પ્રાપ્ત થાય છે. (૧) જેમ તુંબડી
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
લેપથી મુકત થતાં લઘુ થઈને જલની ઉપર આવી જાય છે, તેમ કથી મુક્ત થઈને આત્મા લાકના અગ્રભાગ પર વિરાજમાન થઈ જાય છે. (૨)’
અથવા, જેમ હવા આદિ કોઇ માધક ન હાવાથી દ્વીપની ન્યાત ઉપર જ જાય છે, બીજકોષને બંધ તૂટવાથી એર'ડાનું બીજ ઉપર જ જાય છે, તેમ આત્માના ઊધ્વગમનના વિરોધી કમ'ખ'ધના સવથા અભાવ થઇ જવાથી આત્મા ઊધ્વગતિ જ કરે છે.
જેમ એરંડાનું ખીજ પહેલાં ઉપર જઈને પછી નીચે પડી જાય છે, તેમ આત્મા પડી શકતા નથી કારણ કે નીચે પાડવાનું' કારણુ ગુરૂત્વ ગુણ આત્મામાં નથી એ પહેલાં કહેવામાં આવેલું જ છે.
પ્રશ્ન—હૈ ગુરૂ મહારાજ ! શરીરના અભાવ હાવાથી સિદ્ધોના આત્માના પ્રદેશે। પારાની પેઠે ફ્લાઇ કેમ જતા નથી ?
ઉત્તર--હું શિષ્ય ! અત્મપ્રદેશાને ફેલાવનારા નામક ના અભાવ હેવાથી તથા પ્રદેશવન્દ્વ ગુણને સદ્ભાવ હાવાથી સિદ્ધોના આત્મપ્રદેશ ફેલાતા નથી.
સિદ્ધોના ચરમ શરીરથી ત્રિભાગ એછી, એકહાથત્રણસેા તેત્રીસ (૩૩૩) ધનુષ અને મત્રીસ (૩૨) આંગળની તથા જઘન્ય એક રત્નિ અને ઉત્કૃષ્ટ આઠ આંગળની અવગાહના હૈાય છે. મરૂદેવીના શરીરની અવગાહના સવા પાંચસે (૫૨૫) ધનુષ્યની હતી, તેમાંથી ત્રીજો ભાગ આદેશ કરવાથી સાડા ત્રણસેા (૩૫૦) ધનુષ્યની અવગાહના થાય છે. કિન્તુ અહી ઉત્કૃષ્ટ અવગાહના ત્રણસેાને તેત્રીસ ધનુષ અને ખત્રીસ આંગળની બતાવી છે, તેથી વિરાધ સમજવા નહીં, કારણ કે મરૂદેવી હાથી પર આરૂઢ હતી. તેને લીધે યા વૃદ્ધાવસ્થાને કારણે શરીરનું સંકુચિત થવુ' એ સ`ભવિત છે,
આગમમાં જે સંભળાય છે કે–જઘન્ય સાત હાથ ઊંચા શરીરવાળાઓને જ મેાક્ષ પ્રાપ્ત થાય છે તે નિયમ તીર્થંકરાની અપેક્ષાએ સમજવે જોઇએ. તીર્થંકરા સિવાયના બીજા ભવ્ય જીવા એ હાથ ઉચા શરીરવાળા હાવા છતાં પણ મુક્ત થઇ જાય છે. એમની અપેક્ષાએ જ સિઘ્ધાની જઘન્ય અવગાહના એક ત્નિ અને આઠ આંગળની કહેવામાં આવી છે.
એવા સિધ્ધા જન્મજા-મરણુ, આધિ-વ્યાધિ. બધા, કલકલીભાવ (સ'સાર–પરિભ્રમણુ), ગર્ભવાસનાં દુઃખેથી રહિત શાશ્વત સિદ્ધ થઇ જાય છે, અહી` શાશ્વત’ શબ્દથી એમ આધિત કરવામાં આવ્યુ છે કે સિદ્ધિપદને પ્રાપ્ત થએલે આત્મા ફરી સંસારી અવસ્થાને પ્રાપ્ત થતા નથી, કારણ કે સંસારમાં આવવાનાં કારણભૂત કર્માંના અભાવ છે. કારણ વિના કાર્યની ઉત્પત્તિ થતી નથી. (૨૫)
સુગતિ ધર્મ ફલ કિસ કો દુર્લભ એવં કિસ કો સુલભ હૈ ઉસકા કથન
અહી સુધી ધર્મનું સુગતિરૂપ ફળ કહ્યું, એ ફળ કોને દુર્લભ થાય છે તે દર્શાવે છે–જુઠલાયન્ન ઇત્યાદિ.
પ્રાપ્ત થએલા મનેાજ્ઞ શખ્વાદ્વિ ઉપભાગાને આસકિતપૂર્વક ગ્રહણ કરનારા, સુખપ્રાપ્તિને
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
८८
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
માટે વ્યાકુળ રહેનારા, બે મધ્ય પ્રહરોથી વધુ રાત્રિમાં યા કારણ-વિશેષ વિના દિવસમાં અર્થાત સૂત્રાર્થનું મનન કરવાના સમયનું ઉલ્લંઘન થાય ત્યાં સુધી સૂનાશ તથા વિભૂષા (ભા) ને માટે આંખ, મુખ, નખ હાથ-પગ વઝા આદિને ધોનારા અર્થાત શરીરને વિભૂષિત કેરનારા એટલે કે તીર્થંકરની આજ્ઞાના વિરાધક, એવા શ્રમણને સિદ્ધગતિની પ્રાપ્તિ દુર્લભ છે. | ગુદરાયણ શબ્દથી એમ સૂચિત કરવામાં આવ્યું છે કે સાધુએ પ્રાપ્ત શબ્દાદિ વિષયમાં આસક્તિ રાખવી ન જોઈએ, શબ્દથી અપ્રાપ્ત વિષયસુખને માટે આકુળ ન થવું જોઈએ એવું સૂચિત કર્યું છે. નિજામતાડ્રેટ્સ શબ્દથી પ્રમાદને પરિત્યાગ કરવાનું પ્રદર્શિત કર્યું છે. સુરજોઢriveોરણ શબ્દથી બ્રહ્મચર્યના રક્ષણ માટે શરીરને વિભૂતિ કવાર નિષેધ કરવામાં આવ્યા છે. (૨૬)
જે એમ છે તે સુગતિ કેને માટે સુલભ હોય છે એવી જિજ્ઞાસા થતાં. કહે છેતવો ગુખપદાખrણ ઈત્યાદિ.
જે આઠ કર્મોને ભસ્મ કરનારા છટ્ટ અઠ્ઠમ આદિ તપગુણથી પ્રધાન છે, સરલ-બુદ્ધિ છે, તથા ક્રોધાદિકષાયના નિગ્રહ અને સાવધ વ્યાપારના ત્યાગસ્વરૂપ સંયમમાં લીન છે, અનુકળ-પ્રતિકુળ-પરીષહેને જીતવાવાળા, એવા મેક્ષના મારત્નત્રયના આરાધક મુનિઓને સિદ્ધિ સ્વરૂપ સુગતિની પ્રાપ્તિ સુલભ છે.
તોપાત્ત એ શબ્દથી ઈદ્રિયો તથા મનને જીતવાનું સૂચિત કરેલું છે. કgએક શબ્દથી સૂચવ્યું છે કે મેક્ષાથીએ કપટ અને કદાગ્રહથી રહિત થવું જોઈએ. હૃતિક્ષકારણ એ પદથી સૂચિત થાય છે કે તેજ સંયમ ફળદાતા થાય છે કે જે ક્ષમાથી યુક્ત હેય. પૂરી નિતિન પરથી મનની સ્થિરતા તથા શરીરની મમતાને ત્યાગ બતાવેલો છે. (૨૭)
ચારિત્રકા મહત્વ એવં અધ્યયન કા ઉપસંહાર
ચારિત્રનું મહત્ત્વ બતાવે છે–તે ઈત્યાદિ.
જે શ્રમને અનશન આદિ બાર પ્રકારના તપ, સાવધ વ્યાપારના ત્યાગરૂપ સત્તર પ્રકારને સંયમ, ક્રોધ જનક અક્ષેપપૂર્ણ વૂચનેને સહન કરવારૂપ ક્ષાતિ, સર્વથા મૈથુનને પરિ. ત્યાગ, એ પ્રિય હોય છે, તેઓ કદાચિત મોહકર્મના ઉદયથી ખંડિતચારિત્ર થઈને પણ અથવા વૃદ્ધ હોવા છતાં પણ ચડતા પરિણામેથી આદ્રકુમાર, પંરીક આદિની પેઠે ફરી સંયમને ગ્રહણ કરીને શીધ્ર અમરભવન (સિદ્ધસ્થાન અથવા સ્વર્ગેલેક) ને પ્રાપ્ત થાય છે.
અમરભવન ના બે અર્થ થાય છે. (૧) જ્યાં મૃત્યુ હોતું નથી એવું સ્થાન મેક્ષ છે, કારણ કે ત્યાં આયુકમને સર્વથા અભાવ હોય છે. અને (૨) અમરભવન સ્વર્ગલેકને પણ કહે છે, કારણ કે સ્વર્ગલોકમાં અકાલમૃત્યુ થતું નથી (૨૮)
ઉપસંહાર કરે છે-જ્વયં ઈત્યાદિ. તના યથાર્થ સ્વરૂપનું શ્રદ્ધાન કરવાવાળે સમ્યગ્દષ્ટિ જીવ દુર્લભ શ્રમણતાને પ્રાપ્ત કરીને સદૈવ પહેલા કહેલાસ્વરૂપવાળા ષડૂજીવનિકાયની મન વચન કાયાથી એકદેશ યા સર્વદેશે કરીને કદાપિ વિરાધના ન કરેપીડા ન ઉપજાવે. શ્રીસુધર્માદવામી જંબુસ્વામીને કહે
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે હું જંબૂ ! અ ંતિમ તીર્થંકર શ્રી ભગવાન્ મહાવીર સ્વામી પાસેથી જેવુ' મે' સાંભળ્યું છે તેવું જ તને કહ્યુ છેઇત્યાદિ પહેલાંની પેઠે સમજી લેવું. (૨૯) ઇતિ ષડૂજીવનિકાયા' નામક ચેાથા અધ્યયનના ગુજરાતીભાષાનુવ દ સમાપ્ત (૪)
પાચવાં અઘ્યયનકી અવતરણિકા
પાંચમુ અધ્યન.
ચોથા અધ્યયનમાં ષડૂજીવનિકાયની રક્ષારૂપ ભિક્ષુના આચાર પ્રતિપાદિત કરવામાં આવ્યેા છે. આ આચારનું પાલન શરીરની સ્થિતિ પર નિર્ભર છે. જેમ ઉંજણ વિના ગાડું ચાલી શકતુ નથી અને કોયલા વિના રેલગાડી ચાલી શકતી નથી. તેમ જઠરાગ્નિના સંતાય રૂપ વ્યાધીની ખાધાને શાન્ત કર્યા વિના શરીરની સ્થિતિ રહી શકતી નથી. તે માટે પાંચમા અધ્યયનમાં વિસ્તારથી એ પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે કે સંયમીએ ક્યારે, કૈાની પાસેથી, કેવી વિધિથી અને કેવા પ્રકારના આહાર ગ્રહણ કરવા જોઇએ ?
અથવા-ચેાથા અધ્યયનમાં મૂળ ગુણાનુ વણુન કરવામાં આવ્યું છે, આ અધ્યયનમાં મૂળ શુષ્ણેાને પુષ્ટ કરનારા ઉત્તર ગુ@ામાંથી પિંડૈષણાનું કથન કરવામાં આવે છે. ‘પિંડ’ શબ્દ શાસ્ત્રીય-ભાષામાં અન્નપાનના નામે ઓળખાય છે, તેની એષણા કરવી એ પિ'ડેષણા કહેવાય છે. એક સ્થાન પર ઘણા પદાર્થાના સમુદાય હાવા એ પેડ' કહેવાય છે, પિંડ એ પ્રકારના હાય છે, (૧) દ્રવ્ય-પિંડ અને (ર) ભાવપિંડ. અશન આદિને દ્રવ્યપિડ કહે છે. કારણ કે તેથી ક્ષુધાને નાશ થાય છે. જ્ઞાનાદિએ પ્રશસ્ત-ભાવપિંડ છે, કારણ કે તે કર્માંના નાશ કરવાવાળુ છે. અપ્રશસ્ત-ભાવપિંડ અસંયમાહિરૂપ છે, એના અહીં અધિકાર નથી.
દ્રવ્યપિડ એ પ્રશસ્ત-ભાવિપડના પાષક છે. કારણ કેતેના વિના પ્રશસ્ત-ભાવપિંડની પ્રાપ્તિ થઈ શકતી નથી. અર્થાત જ્ઞાનાદિ-રૂપ પ્રશસ્ત-ભાત્રપિંડની આરાધના શરીરની સ્થિ તિને અધીન છે, અને શરીરની સ્થિતિ આહાર વિના હાઈ શક્તી નથી. આહારાદિ દ્રવ્યર્ષિ જ છે તેથી એ સિદ્ધ થયુ કે દ્રવ્યપિંડ પ્રશસ્ત ભાવડિના પાષક છે. દ્રવ્યપિંડ સાવદ્ય પણ હાય છે અને નિરવઘ પણ હાય છે. સંયમીએ તેા નિરવદ્યર્વિંડ જ ગ્રહણ કરવા જોઈએ એટલા માટે દ્રવ્યપિ’ડની એષણાના અધિકાર પ્રાર ભવામાં અવે છે—સંપત્તે મિત્ર હારુક્મિઇત્યાદિ.
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
૯૧
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
દ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ-ભાવને અનુસાર સ્વાધ્યાયાદિ ક્રિયાઓની પછી જ્યારે ગોચરીને સમય થાય ત્યારે મુનિ કેઈ કારણવશ ઉત્પન્ન થએલા ચિત્તવિક્ષેપથી જન્મેલી ભ્રાન્તિથી રહિત થઈને અર્થાત્ ઈર્યા (ગમન) માં ઉપગ રાખીને, અથવા કયારે અને કયાં અશન આદિની પ્રાપ્તિ થશે ? એ પ્રકારની ચિંતાજન્ય ચંચલતાથી રહિત થઈને આહાર તથા મનન-શાબ્દાદિ વિષમાં આસક્ત ન થતાં. આ અધ્યયનમાં વર્ણવ્યા પ્રમાણેની વિધિથી, મુનિને ચગ્ય દિન આદિ ભકત તથા દ્રાક્ષ આદિના ધોવણરૂપ. પાનની ગષણ કરે.
ગાથામાં સંપૂરે શબ્દથી એમ સૂચિત કરવામાં આવ્યું છે કે મુનિએ સમય પર જ કાર્ય કરવું જોઈએ જહેમતો શબ્દથી એમ પ્રકટ કર્યું છે કે સાધુએ મનની સ્થિરતા રાખવી જોઈએ ગરિજી શબ્દથી વિષમાં આસકિતનું નિરાકરણ કરવામાં આવ્યું છે. (૧)
ભત્કપાન ગવેષણ કી વિધિ
હવે ગવેષણાની વિધિ બતાવે છે તે જ વા ઈત્યાદિ,
મુનિ શબ્દના અનેક અર્થો છે. (૧) જે સર્વ સાવદ્ય વ્યાપારના ત્યાગની પ્રતિજ્ઞા કરે છે–તેને મુનિ કહે છે. (૨( જિનેન્દ્ર ભગવાનની આજ્ઞા અનુસાર જીવ અજીવ આદિ પદાર્થો ને અનેકાન્તસ્વરૂપ જાણવાવાળા મુનિ કહેવાય છે. મુનિ બે પ્રકારના હોય છે. (૧) દ્રવ્યમુનિ અને (૨) ભાવમુનિ મુનિઓના આચારનું પાલન ન કરનારા મુનિવેષધારી દ્રવ્ય મુનિ કહેવાય છે, મોહનીય કર્મના ક્ષય અને ક્ષયે પશમથી ઉત્પન્ન થએલા સમ્યગજ્ઞાન સમ્યગુદા
દર્શન અને સન્મચારિત્રરૂપ નેત્રયના દ્વારા જેના આત્માનું સ્વરૂપ પ્રકટ થઈ ગયું છે. તેને ભાવમુનિ કહે છે. અહીં ભાવમુનિને અધિકાર સમજવું જોઈએ, 1 એ ભાવ મુનિ પિંડગવેષણને સમય થતાં ગ્રામ, નગર, ગામડું, કબજેટ આદિમાં યથા
ગ્ય શેડો ડે નિર્દોષ આહાર ગ્રહણ કરતાં કરતાં, ભિક્ષાના બધા દેને ઉપયોગ રાખવા વાળા અર્થાત અવ્યાક્ષિપ્ત-ચિત્તથી અલાભ આદિ પરીષહથી ઉત્પન્ન થતા ક્ષોભથી રહિત થઈને ઇર્યાપથ શેલતા મંદ ગતિએ ચાલે.
ગોચરીમેં ચિત્ત કી સ્થિરતા કા ઉપદેશ
જોrdજા શબ્દથી એમ સૂચિત થયું છે કે સાઘુએ નવકેટિએ વિશુદ્ધ આહાર લેવું જોઈએ અવનિત્તા જેવા એથી એમ પ્રકટ થાય છે કે ચિત્તની સ્થિરતાથી જ ભિક્ષાની શુદ્ધિ નભી શકે છે, અgવો શબ્દથી પરીષહ સહવાનું સામર્થ્ય પ્રકટ કર્યું છે. (૨)
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગોચરી ગમનકી વિધિ
ગોચરીને માટે ગમનવિધિ બતાવે છે–પુરો ઈત્યાદિ.
પિતાના શરીર પ્રમાણ રસ્તા સામે સારી રીતે અવલોકન કરતાં, બીજ, વનસ્પતિકાય, કીનિદ્રયાદિ પ્રાણી, સચિત્ત જળ ચને સચિત્ત માટીને બચાવી લેતાં ગમન કરે. (૩)
ગોવાઇત્યાદિ. પર અવલંબન અહીં પરાક્રમ અથવા પરાક્રમથી કહેવામાં આવેલા છે, એથી એ અર્થ થાય છે કે બીજે માર્ગ હોવા છતાં, જેમાં ચાલવાથી પડી જવાની સંભાવના હોય, દુર્ગમ હોવાને લીધે વિકટ હોય, જેમાં કાપેલી જુવાર આદિનો હુંકા હેય, અને જે કીચડવાળે હાય, પાણ-કીચડ વગેરે વધુ હેવાના કારણે એળંગવા માટે ઈટ, લાકડું કે પત્થર આદિ રાખેલાં હેય. એવા વિષમ માર્ગથી ગમન ન કરે.
વિજ્ઞમાળે એ શબથી એમ સૂચવ્યું છે કે બીજે માર્ગ ન હોય તે એને નિષેધ નથી–અર્થાત્ અન્ય માર્ગને અભાવે એવા માંગથી પણ જઈ શકાય છે. (૪)
એવા માર્ગમાં ચાલવાથી થનારી ભીતિ બતાવે છે પરહરે, ઈત્યાદિ.
જે અવપીત આદિ પૂર્વોક્ત માર્ગોમાં ગમન કરવાથી પડી જાય ત્યા લપસી જાય તે દ્વિીન્દ્રિયાદિ ત્રસ યા પૃથ્વીકાચૂિક આદિ સ્થાવર જેની અથવા બેઉ પ્રકારના છની હિંસા થાય છે, તથા પડવાથી આત્મવિરાધના પણું અવશ્ય થાય છે. (૫)
વિષમ માર્ગ સે જાને મેં સંયમ વિરાધના કા સંભવ
સદા ઇત્યાદિ. ત્રણ સ્થાવરની વિરાધનાના ભયથી બધાં પ્રાણીઓની રક્ષા કરવાની ઇચ્છાવાળા મુનિ બીજે માગ હોવા છતાં એ ખાડા આદિવાળા માર્ગથી ગમન કરે નહિ. બીજો માર્ગ ન હોય તો એ માગે યતનાપૂર્વક ગમન કરે. સંરપ શબ્દથી સાધુની થતનાપરાયણતા અને સુરમણિ શબ્દથી ઉપાગવત્તા પ્રકટ કરવામાં આવી છે. અહીં એ વાત સમજવાની છે કે, ચારથી પાંચમી અને છઠ્ઠી એ ત્રણ ગાથાઓથી પ્રકાર દર્શાવવામાં આ છે અર્થાત્ ચે થી ગાથાથી પ્રતિજ્ઞા, પાંચમી ગાથાથી હેતુ અને છઠ્ઠી ગાથાથી ઉપસંહાર કરવામાં આવ્યું છે. (૬)
હવે પૃથિવીકાયની યતના કહે છે-પંજાઈ ઈત્યાદિ.
ગમનમેં પૃથ્વીકાયની યતના રખને કા વિચાર
સાધુ સચિત્ત-ધુળયુક્ત પગે અંગાર ભસ્મ (રાખ) અને છાણ આદિના ઢગલાને ન એળગે તથા તુષ (ભૂસું) ના ઢગલાનું પણ ઉલ્લંધન કરીને ન જાય; કારણ કે એથી પૃથ્વીકાયની હિંસા થાય છે. ઉપલક્ષણે કરીને એમ પણ સમજવું કે જેથી પૃથિવીકાયની વિરાધના થાય એને ઉલ્લધીને ગમન ન કરે. (૭)
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
અપકાયાદિ કી યતના કા વિચાર
અકાયાદિની યતના કહે છે-ન ચા વાસે ઈત્યાદિ. જ્યારે વરસાદ વરસી રહ્યો, હાય, ધુમસ (ઝાકળ) પડી રહ્યો હાય આંધી ચાલી રહી હૈાય, ટીડ ઉડી રહ્યાં હાય, ત્યારે સાધુ ગમન ન કરે. વારે વાલતે એ શબ્દથી એમ પણ ગ્રહણ કરી લેવુ' જોઇએ કે જ્યારે વરસાદની ફરફર પડી રહી હૈાય ત્યારે પણ ગમન ન કરે; કારણ કે તે પણ વરસાદમાં જ આવી જાય છે, અને તે સમયે જવાથી અકાયની વિરાધના થાય છે. (૮)
ચતુર્થ મહાવ્રત- ખાચર્ય યતના કા વિચાર
પ્રથમ મહાવ્રતની વિરાધના બતાવ્યા પછી હુવે બીજા મહાવ્રતાની વિરાધનાના કારણ હાવાને લીધે ચતુર્થાં મહાવ્રતની વિરાધનાનુ' કથન કરે છે : ન ચરેન્દ્ર વેલ ઇત્યાદિ.
બ્રહ્મચારી સાધુ ગોચરીને માટે, બ્રહ્મચર્યના નાશ કરવાવાળા વેશ્યાગૃહની સમીપે યા વેશ્યાએના મહેાલ્લામાં ન જાય, ત્યાં જવામાં શી હાની છે તે શ ંકાનું નિવારણ કરતાં કહે છે કે વેશ્યાના મહાલ્લામાં ગમન કરવાથી જિતેન્દ્રિય બ્રહ્મચારી સાધુના મનમાં પણ વિકાર ઉત્પન્ન થઈ શકે છે. અર્થાત વૈશ્યાન રૂપ-લાવણ્યનું અવલેાકન, વિચાર, ઇત્યાદ્વિરૂપ કચરાથી ચિત્તરૂપી નળદ્વારા આત્મામાં આવતા વિશુદ્ધ ભાવનાજળને પ્રવાહ રોકાઈ જવાથી એ સયમ રૂપી તરૂ સુકાઈ જાય છે, છે જે તરૂ શ્રદ્ધારૂપી ભૂમિમાં ઉત્પન્ન થાય છે, બ્રહ્મચર્ય જેનાં મૂળ છે, અહિંસા સત્યઅસ્તેય-અપરિગ્રહરૂપી કયારી છે, જે જ્ઞાન અને ક્રિયારૂપી થડ વડે દૃઢ છે, સમિતિ-ગુપ્તિ આદિ શાખા-પ્રશાખા જેની ફેલાઈ રહી છે, અઢાર હજાર શીલાંગ જેનાં પાંદડાં છે, ધ્યાન જ જેનાં પુષ્પ છે અને મુક્તિસ પત્તિજ તે તરૂનાં ફળ છે. (૯)
એકવાર ગમન કરવાના દ્વેષ ખતાવીને વારવાર ગમન કરવાના દાષા બતાવે છે આળાને૦ ઇત્યાદિ.
વેશ્યાગૃહની સમીપે યા એવાજ અન્ય અચેાગ્ય સ્થાનામાં વારંવાર જવાવર્ક વેશ્યાને જોવા આદિ સ ંસગ થી સાધુના બ્રહ્મચય આદિ તેમાં પીડા થઈ જાય છે, અર્થાત્ વ્રત કૃષિત થઈ જાય છે આ એક જ હાનિ નથી પરન્તુ એનાથી શ્રામણ્ય ( ચાત્રિ ) માં પણ સહ ઉત્પન્ન થાય છે કે- આ દુશ્ચર બ્રહ્મચર્ય નું ફળ મળશે કે નહિ ?, જો મળશે ત પણ શી ખખર કેટલુ મળશે, કેમ મળશે અને કયારે મળશે ? (૧). મે' અપ્રાપ્ત સુખની પ્રાપ્તિને માટે પ્રાપ્ત સુખના ત્યાગ કરી નાંખ્યો છે તેા એ ઉચિત કર્યુ. છે અનુચિત ? (૨) '' ઇત્યાદિ,
અથવા ગાથામાં આવેલા ચ શબ્દથી વિષય-સેવનની આકાંક્ષા, સંયમથી ઘૃણા, ભેદ, ઉન્માદ, દીર્ઘકાલિક રાગ અને કેવલી-પ્રરૂપિત ધમમાંથી ભ્રષ્ટતા આદિ અનેક દાષા સમજી લેવા. અર્થાત્ એવા અયાગ્ય સ્થાનામાં ગમન કરવાથી એ પ્રકારના દોષ થાય છે. (૧૦)
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
૯૪
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
માગની યતનાને વિશેષરૂપ બતાવે છે તio ઈત્યાદિ.
જ્યાં ઉન્મત્ત (ગાંડ-હડકાય) અથવા કરડનારો કૂતરો, નવી વિયાયલી (પ્રસૂતા ) કતરી, નવપ્રસૂતા ગોય યા નવપ્રસૂતાં ભેંશ આદિ, મદોન્મત્ત બળદ ઘેડો હાથી ઈત્યાદિ હોય તે સ્થાનને, તથા બાળકેએ રમવાના, કલહ (મહેની લડાઈ) ના અને યુદ્ધ (શસ્ત્રની લડાઈ) ના સ્થાનને સાધુ દૂરથી જ ત્યાગે; અર્થાતું જ્યાં એ બધાં હોય ત્યાં ન જાય-દૂર જ રહે, કારણ કે તેથી આત્મવિરાધના, સંયમવિરાધના અને ઉભયવિરાધના થાય છે (૧૨)
માર્ગ ગમનમેં યતના કા વિચાર
માગની યતનાને વિશેષરૂપે બતાવે છે તio ઇત્યાદિ.
જ્યાં ઉન્મત્ત (ગાંડ-હડકા) અથવા કરડનારે કૂતરો, નવી વીમાયેલી (પ્રસૂતા ) કૂતરી, નવપ્રસૂતા ગાય યા નવપ્રસૂતાં ભેંશ આદિ, મદોન્મત્ત બળદ ઘડે હાથી ઈન્દિ હોય તે સ્થાનને, તથા બાળકોએ રમવાના, કલહ (મહીંની લડાઈ) ના અને યુદ્ધ (શસ્ત્રની લડાઈ) ના સ્થાનને સાધુ દૂરથી જ ત્યાગે; અર્થાતું જ્યાં એ બધાં હોય ત્યાં ને જાય-દૂર જ રહે, કારણ કે તેથી આત્મવિરાધના, સંયમવિરાધના અને ઉભયવિરાધના થાય છે (૧૨)
ગોચરીમેં કાયચેષ્ટા કા વિચાર
ચાલવાને પ્રકાર કહે છે–અનg૦ ઈત્યાદિ.
માર્ગમાં ચાલતી વખતે સાધુ અનુન્નત અર્થાત દ્રવ્યથી ઉપરની બાજુએ ન જતાં અને ભાવથી જાતિકુળના અભિમાનથી રહિત, નાવનત અર્થાત્ દ્રવ્યથી અત્યન્ત ન નમ્યા વિના તથા ભાવથી દીનતા-રહિત, અપ્રહણ અર્થાત્ મળવાવાળા આહારદિના વિચારથી પ્રમાદરહિત, અનાકુલ અર્થાત્ ઈષ્ટનિ અપ્રાપ્તિ તૈથા અનિષ્ટની પ્રાપ્તિના વિચારથી ઉત્પન્ન થનારી વ્યાકુળ તાથી રહિત જ્યાં જે ઇંદ્રિય વિષય ઉપસ્થિત હોય ત્યાં તે ઈદ્રિયનું દમન કરીને અર્થાત મા-વિષયમાં રાગ અને અમને જ્ઞ-વિષયમાં શ્રેષને પરિત્યાગ કરતાં, ભિક્ષા આદિને માટે વિચરે.
અને નાવા એ બે શબ્દોથી ઈર્યાની યતના અહંકારનો પરિહાર અને દીનતાને ત્યાગ સૂચિત કર્યો છે. સત્ત શબ્દથી મધ્યસ્થતા પ્રકટ કરી છે અrraહે શબ્દથી સાધુની રસલુપતાનું નિરાકરણ કર્યું છે. દામrii શબ્દથી એમ પ્રદર્શિત કર્યું છે કે
જ્યાં જે ઇન્દ્રિયને વિષય ઉપસ્થિત હોય ત્યાં તેનું દમન કરવું એજ વસ્તુતઃ ઇંદ્રિયદમન કહેવાય છે, કિંતુ ચક્ષુ ઈન્દ્રિયને વિષય ઉપસ્થિત થતાં જે કાન સંકોચવામાં આવે તો તે ઇંદ્રિયદમન કહેવાતું નથી. ઈત્યાદિ. (૧૩)
રાત્રણ ઈત્યાદિ, સાધુ ચરીને માટે ઉતાવળે ઉતાવળે ન ચાલે. વાત-ચીત કરતા કે હસતા-હસતા પણ ન ચાલે. ઉચ્ચ-નીચ અર્થાત્ ધનવાન-નિર્ધન આદિના કુળમાં
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
સદા ભિક્ષાને માટે જાય. * ઉચ્ચકુળ બે પ્રકારનાં છે : (૧) દ્રવ્યથી ઉચ્ચ અને (૨) ભાવથી ઉચ્ચ. (૧) સાત= મજલા હોય, શરઋતુને ચંદ્રમા કપૂર, (મતીનો) હાર, બરફ યા કુંદપુષ્પની પેઠે સ્વચ્છ (ત) હોય, ચૂને ધોળવાથી ઝગમગતો હોય અને જેનું ફાટક ખૂબ ઉંચું હોય એ મહેલ આદિ દ્રવ્ય-ઉચ્ચ કહેવાય છે. (૨) ધન-ધાન્યરૂપી સંપત્તિથી સમૃદ્ધ કુળ ભાવથી ઉચ્ચ કહેવાય છે.
નીચકુળ પણ બે પ્રકાનાં હોય છે –
(૧) દ્રવ્યથી નીચું અને (૨) ભાવથી નીચું. (૧) વાંસ, લાકડાં, ઘાસ-પાંદડાથી બનેલાં ઝુપડાને દ્રવ્યથી નીચું કહે છે. (૨) ધન-ધાન્યાદિ સંપત્તિથી રહિત નિર્ધનના કુળને ભાવથી નીચું કહે છે. એ પ્રકારનાં બધાજ ઘરોમાં સાધુ ભિક્ષા માટે જાય.
અથવા રૂાવા શબ્દથી ઉચ્ચકુળાદિ સમજી લેવાં જોઈએ એ બાર પ્રકારનાં કુળ આચારાંગ સૂત્રમાં ( રહ્યુ૧અ ૨ઉ સૂ૦ ૧૧ માં) ભગવાને કહ્યા છે. આચારાંગ સૂત્રમાં આવેલા અધાછિપ અને અાણિક શબ્દથી એમ સૂચિત કર્યું છે કે જે દેશ અને જે સમયમાં જે કુળ અનિંદિત અને અગહિત હોય તેમાં મુનિ ભિક્ષાને માટે જાય.
અહીં વાહ્ય ઈત્યાદિ શબ્દોથી ષકાયની રક્ષામાં સાવધાની પ્રકટ કરી છે. મારમાને શબ્દથી એમ પ્રકટ કર્યું છે કે એકીસાથે બે કાર્યો ઉપગપૂર્વક થઈ શકતાં નથી. ઘનતો શબ્દથી ગંભીરતા પ્રકટ કરી છે અને વાવ ઈત્યાદિ શબદથી પ્રતિબંધ (નેસ રાય) રહિતતા અને સમતા સહિતતા પ્રકટ કરી છે. (૧)
ગોચરીમેં કુલ (ગૃહ) પ્રવેશવિધિ કા વિચાર
આદ્ય ઈત્યાદિ. ભિક્ષા માટે ગમન કરતા મુનિ ઝરૂખે, જાળી, ભીત, દરવાજો, ચરે પાડેલું બાંકુ (ખાતરીયાથી પાડેલું બાંકડું) અને ઉદકભવન અર્થાતુ પાણીઆરાની તરફ દૃષ્ટિ ન નાંખે, કારણ કે એ બધાં શંકાસ્થાને છે. તેની તરફ જેવાથી લોકોને સાધુના ચારિત્રમાં સંદેહ ઉત્પન્ન થાય છે. તેથી એ શંકાસ્થાનોનો વિશેષરૂપે પરિત્યાગ કરે. (૧૫)
ઈત્યાદિ, જે એકાન્ત ભવનમાં ચકવત, અર્ધચકી, માંડલિક આદિ રાજા, શ્રેષ્ઠી (4) આદિ ગૃહસ્થ અને નગરની રક્ષા કરનારા (કેટવાળ) વગેરે સલાહ (મંત્રણ) કરતા હેય, એ ભવનને મુનિ દૂરથી જ ત્યાગે, કારણ કે એવાં સ્થાને અસમાધિને ઉત્પન્ન કરવાવાળાં હોય છે. (૧૬)
રિÉ ઇત્યાદિ. શાસ્ત્રોમાં નિષેધ કરેલા ગૃહમાં સાધુ પ્રવેશ ન કરે. જેણે પિતાના ઘરમાં આવવાને નિષેધ કર્યો હોય કે “શ્રમણ નિર્ચન્ટે અમારા ઘરમાં આવવું નહિ એવા ઘરને પણ સાધુ ત્યાગ કરે . સાધુને પ્રવેશ કરવાથી જે ઘરવાળાને અપ્રીતિ ઉત્પન્ન થાય, યા જે કુળમાં વિશ્વાસ ન હોય એવા કુળમાં પણ સાધુ પ્રવેશ ન કરે, કારણ કે એથી સાધુ પરથી બીજાઓને પણ વિશ્વાસ હઠી જાય છે સાધુ એ ઘરમાં પ્રવેશ કરે કે જેમાં પ્રવેશ કરવાથી ગૃહસ્થને પ્રીતિ અને વિશ્વાસ ઉપજે. (૧૭)
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
૯૬
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
વાળgવાર, ઈત્યાદિ, ગૃડસ્વામીની આજ્ઞા લીધા વિના ટાટ યા કાંબળી આદિ કઈ વસ્તુથી ઢાંકેલું યા સણના પડદાથી બંધ કરેલું એવું દ્વાર તથા કમાડ સાધુ પોતે ન ખેલે; કારણ કે એમ કરવું એ સ્નાનાદિ કરતી સ્ત્રી આદુિને અપ્રતીતિનું કારણ બને છે, તથા લેકવ્યવહારથી પણ અનુચિત છે. તેથી જરૂર પડતાં તેના સ્વામીને પૂછી લઈને જ કમાડ પડદે આદિ ખેલવાં જોઈએ. (૧૮)
| ભિક્ષા કે લિયે સ્થિતમુનિ કી કાયચેષ્ટા કા વિચાર
ઈત્યાદિ. ગોચરીએ જતાં પહેલાં લઘુનીતિ અને બડીનીતની શંકાને નિવૃત કરવા છતાં પણ જે ગેચરી માટે નીકળી ગયા પછી ફરી લઘુશંકા આદિની શંકા થઈ જાય તે મળ-મૂત્રને રકવાં નહિ, કારણ કે કહ્યું છે કે
મૂત્રને નિરાધ કરવાથી નેત્રને હાની થાય છે અને મળને નિરોધ કરવાથી જીવનને હાનિ પહોંચે છે, અને ખરાબ રીતે આત્મ-વિરાધના થાય છે, - તે શું કરવું, તે હવે બતાવે છે-જીવરહિત (નિરવદ્ય) સ્થાન જોઈને ગૃહસ્થની આજ્ઞા લઈને એ સ્થાનમાં મળમૂત્રનો ત્યાગ કરે. (૧૯)
યદુવાર ઇત્યાદિ. નીચા દ્વારવાળા ઓરડામાં ભિક્ષાને માટે ન જવું, કારણ કે તેમાં જવા આવવાથી આત્મા અને સંયમની વિરાધનાનો સંભવ છે. તથા અંધકારયુક્ત ઓરડામાં પણ આહાર આદિ ગ્રહણ ન કરવા; તાત્પર્ય એ છે કે જે ઓરડામાં અંધકારને કારણે નેત્રે કામ ન કરી શકતાં હોય અને તેથી કરીને દ્વીન્દ્રિયાદિ પ્રાણી સહેલાઈથી ન જોઈ શકાતાં હોય તેમાં ભિક્ષા લેવાથી સાધુની ઈર્ષા તથા એષણની શુદ્ધિ જળવાતી નથી. (૨૦)
કરા gse. ઈત્યાદિ. જે એારડા આદિમાં સચિત્ત પુપ સચિત્ત બીજ વેરાયેલાં હોય તથા તૈત્કાળલીપવામાં આવ્યો હોવાથી લીલે હોય તે ઓરડામાં અથવા ગૃહાદિમાં પ્રવશ ન કરવો. (૨૧)
ગૃહસ્થ કે ઘર સ્થિત રહને કા વિચાર
ઈત્યાદિ. ઘેટું તથા બકરૂં, બાળક, કૂતરું, વાછડો તથા પાડા પાડી આદિને ઓળંગીને અથવા તેને હાથ આદિથી હઠાવીને સાધુ ઓરડામાં પ્રવેશ ન કરે. (૨૨)
અસત્ત, ઈત્યાદિ. આસક્ત થઈને રાગાદિપૂર્વક કેઈનું અવલોકન ન કરવું દાતા જ સ્થાનમાંથી આવતું હોય એ સ્થાનથી વધારે દૂર ન જવું, કારણ કે દૂર સુધી જોવાથી કેઈને એવી શંકા આવી જાય કે “આ ચોર છે) ઈત્યાદિ. જે ભિક્ષાની પ્રાપ્તિ ન થાય તે દીન વચન ન બાલવાં, કે ને બડબડવું, પરંતુ મનસહિત પાછા ફરવું
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
અલંકજં૦ શબ્દથી નેત્રવિષયક અનુરાગનો ત્યાગ પ્રકટ કર્યો છે. નાદુરાઈત્યાદિથી એમ સૂચિત કરવામાં આવ્યું છે કે સાધુએ એવું આચરણ કરવું જોઈએ કે જેથી કેઈને ચર આદિ હોવાને સંદેહ ન પડે. ૩rghe૪૦ ઇત્યાદિ શબ્દથી એ દેહ દૂર કર્યો છે કે કઈ એમ ન સમજે કે “અરે ! આ બિચારા સાધુએ એવી વિભૂતિ નથી કેઈવાર જોઈ અને નથી કે ઈવાર ભેગવી તેથી એ બહુ જ દીન છે. (૨૩)
અમૃષિ ઇત્યાદિ. જે ઘરમાં ભૂમિની જેટલી મર્યાદા હોય એને ઉલંઘીને મનિ ગૃહસ્થની આજ્ઞા વિના આગળ ન જાય, પરન્તુ એ કુળની મર્યાદાને જાણીને ગમન કરવા
ગ્ય પરિમિત સ્થાન સુધી જ જઈને ઊભા રહે, અર્થાતુ-કેઈની મર્યાદાનું ઉલ્લંઘન ન કરે, એથી વિપરીત આચરણ કરવાથી ગૃહસ્થને કોધ આદિ ઉત્પન્ન થવાની સંભાવના રહે છે. (૨૪)
પાકાદિ કાર્યમેં સ્ત્રી કી ઉપસ્થિતિ કા વિચાર
તરણેય ઇત્યાદિ વિચક્ષણ ભિક્ષુ જે મર્યાદિત ભૂમિ પર ઊભે હોય ત્યાંના ભૂમિભાગનું પ્રતિલેખન કરે, સ્નાન-ઘર તથા ઉચ્ચા૨ આદિના સ્થાન (જાજરૂ) ની તરફ દૃષ્ટિ ન ફેકે વિકarો શબ્દથી અગીતાર્થ સાધુને સ્વતંત્રે ગેચરી કરવાનો નિષેધ કરવામાં આવ્યો છે. સિનાઇરસ ઈત્યાદિ પદથી “નગ્ન સ્ત્રી આદિ દેખાઈ જવાને કારણે રાગાદિ ભાવ ઉત્પન્ન થવાને સંભવ છે?—એમ સૂચિત કરવામાં આવ્યું છે. (૨૫) | રામા ઈત્યાદિ. સચિત્ત જળ અને માટીનું અને શાલિ (ડાંગર) આદિ સચિત્ત બીજ, વનસ્પતિકાય તથા અન્ય અક૯ષ્ય પદાર્થોનું વજન કરતાં-તેનાથી દૂર હઠીને સર્વ ઈદ્રિને સંયમ કરતાં થકા ઉભા રહે. (૨૬)
તા સે ઈત્યાદિ. ગૃહસ્થના ઘરમાં ઊભેલા સાધુને ગૃહિણી (સ્ત્રી) આદિ તલ તંદુલ (ખા) આદિનું ધાવણ તથા અનાદિક આપે તો એમાંથી એક૯૫નીય (અષણીય) પદાથને ગ્રહણ ન કરે, ક૯પનીયને ગ્રહણ કરે. (૨૭)
ઈત્યાદિ. અશનાદિ દેતી વખતે દાતાના હાથમાંથી ઘુંટણની ઉપરના પ્રદે, શથી જે એક પણ કણ પડી જાય, અથવા ઘુંટણથી નીચેના પ્રદેશથી નિરંતર પડી રહ્યું હોય તે ભિક્ષુ દાતાને કહે કે એવાં અશનાદિ મારે ગ્રાહ્ય નથી. - સેઈનું કાંમ પ્રાય સ્ત્રીઓને અધીન રહે છે અને રાઈમાં મુખ્યત્વે સ્ત્રી હાજર રહે છે, તેથી ગાથામાં સ્ત્રીને ગ્રહણ કરવામાં આવી છે. (૨૮).
સંસદમાળો ઈત્યાદિ પ્રાણુ બીજ વનસ્પતિ આદિ સચિત્તને કચડતી-ઢળતી (સ્ત્રી) અનાદિ આપે તે સાધુને માટે અયતના કરનારી સમજીને તેને ત્યજી દે. અર્થાત્ એના હાથથી અનાદિ ગ્રહણ ન કરે તાત્પર્ય એ છે કે બે ભિક્ષા આપવાને જે અયતના કરી રહી છે, એવી અવસ્થામાં આહાર લેવાથી મારે પણ બે હિંસાના ભાગી બનવું પડશે એ વિચાર કરીને મુનિ તેના હાથથી આહાર લે નહિ.
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
८८
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંહરણમેં ચતુર્ભગી કા વિચાર
રસીદુંઈત્યાદિ, અને પત્તા ઈત્યાદિ. જે શ્રમણને માટે એક વાસણમાંથી બીજા વાસણમાં સંહરણ કરીને (કાઢીને), નિક્ષેપણ કરીને (એકની ઉપર બીજાને રાખીને). સચિત્તની સાથે સંઘટે કરીને, જળનું ઉપમર્દન કરીને (જળને હલાવીને) તથા અવગાહને કરીને, વર્ષા ઋતુમાં ઘરના આંગણામાં ભરેલા વરસાદના પાણીમાં પ્રવેશ કરીને યા એને નાળી (ખાળ) વડે કાઢી નાંખીને ભજન-પાન આપે તે એ આપનારીને શ્રમણ કહે કે “એવાં અન્ન-પાન મારે ગ્રાહ્ય નથી.”
પહેલાં સંહરણનું વર્ણન કરે છે. સંહણની ચૌભંગી આ પ્રકારે થાય છે –
(૧) સચિત્તમાં સચિત્તનું, (૨) સચિત્તમાં અચિત્તનું, (૩) અચિત્તમાં સચિત્તનું, (૪) અચિત્તમાં અચિત્તનું.
એ ચાર ભાંગામાંથી ચોથા ભાગે સાધુને માટે કલ્પનીય છે. એના પણ ચાર ભાંગા થાય છે.
[૧] સૂકામાં સૂકાનું, (૨) સૂકામાં લીલાનું, (૩) લીલામાં સૂકાનું અને (૪) લીલામાં લીલાંનું.
એ ચાર ભાંગે પણ અ૯પતા અને બહુલતાના ભેદ કરીને ચાર ચાર પ્રકારના થાય છે – [૧] “સૂકામાં સૂકાનું” એ પ્રથમની ચૌભંગી આ પ્રમાણે છે -
(૧) ઘેડા સૂકામાં થેડા સૂકાનું, (૨) થોડા સૂકામાં બહુ સૂકાનું, (૩) બહુ સૂકામાં થોડા સુકાનું, (૪) બહુ સૂકામાં બહુ સૂકાનું
[૨] “સૂકામાં લીલાનું એ બીજા ભાંગાની ચૌભંગી
(૧) ઘેડા સૂકામાં થેડા લીલાનું, (૨) ઘેડા સૂકામાં બહુ લીલાનું (૩) બહુ સૂકામાં છેડા લલાનું, (૪) બહુ સૂકામાં બહુ લીલાનું..
[૩] લીલામાં સૂકાનું” એ ત્રીજા ભાગની ચૌભંગી
(૧) થોડા લીલામાં થડા સૂકાનું, (૨) ઘેડા લીલામાં બહુ સૂકાનું, (૩) બહુ લીલામાં થોડા સૂકાનું, (૪) બહુ લીલામાં બહુ સૂકાનું.
[૪] લીલામાં લીલાનું' એ ચોથી ચૌભંગી—
(૧) ઘેડા લીલામાં શેડા લીલાનું, (૨) ઘેડા લીલામાં બહુ લીલાનુ. (૩) બહુ લીલ માં થોડા લીલાનું, (૪) બહુ લીલામાં બહુ લીલાન.
આ ચાર ચૌભંગીઓમાંથી છેડા સૂકામાં થોડું સૂકું મેળવવું” અને “બહુ સૂકામાં થે ડું સૂકું મેળવવું” એ પહેલા અને ત્રીજો એ બે ભાંગા ગ્રાહ્યા છે. બીજા અને ચોથા ભાંગ ગ્રાહ્ય નથી. એ પ્રમાણે ગ્રહણ કરવાથી વાસણ ઉપાડવાને કારણે દાતાને કષ્ટ, વાસણ ફૂટી જવું અને વસ્તુ વેરાઈ–ઢળાઈ જવી, અને અપ્રીતિ થવી આદિ દુષણ થાય છે, જેમકે કઈ
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
દાતાએ બહુ લીલાનું યા બહુ સૂકાનું સંહરણ કરવાને માટે બહુ ભારે વાસણ ઉપાડયું હોય તેને કષ્ટ થાય.
નિક્ષેપણ દોષ ત્રણ પ્રકાર છે. (૧) સચિત, (૨) અચિત્ત, (૩) મિશ્ર. એ ત્રણને આશ્રિત કરવાથી ત્રણ ચૌભંગીઓ થાય છે.
[૧] સચિત્ત.અચિત્તની ચૌભંગી.
(૧) સચિત્ત પર સચિત્તનું, (૨) સચિત્ત પર અચિત્તનું, (૩) અચિત્ત પર સચિત્તનું. (૪) સચિત્ત પર અચિત્તનું ૧ (૨) સચિત્ત મિશ્રની ચૌભંગી
(૧) સચિત્ત પર સચિત્તનું (૨) સચિત્ત પર મિશ્રનું (૩) મિશ્રપર સચિત્તનું ૪) મિશ્ર પર મિશ્રનું, નિક્ષેપણ કરવું. રા
[૩] અચિત્તનમિશ્રની ચૌભંગી
(૧) અચિત પર અચિત્તનું, (૨) અચિત્ત પર મિશ્રનું (૩) મિશ્ર પર અચિત્તનુ, (૪) મિશ્ર પર મિશ્રનું નિક્ષેપણ કરવું. કા
વળી પણ પૃથિવી આદિ ષટ્કાય પર પૃથિવીકાયનું નિક્ષેપણ કરવાથી પ્રથમ ચઉભંગીના સચિત્ત પર સચિત્તનું એ પ્રથમ ભાંગાના છત્રીસ ભાંગા થાય છે. તે આ પ્રમાણે છે–
(૧) પૃથિવી પર પૃથિવીનું, (૨) અપૂ (જળ) નું (૩) તેજનું (૪) વાયુનું, (૫) વનસ્પતિનું, (૬) ત્રસનું નિક્ષેપણ કરવું.
એ રીતે અપકાય આદિ પર પૃથિવીકાય આદિ છ કાનું નિક્ષેપણ કરવાથી છત્રીસ ભાંગા થાય છે, અર્થાત છ કાય પર છકાયનું નિક્ષેપણું થાય છે. એટલે છેને એ ગુણવાથી પ્રથમ ભંગના છત્રીસ ભેદોની સંખ્યા નીકળે છે. એમ “સચિત્ત પર સચિત્તનું સચિત્ત પર મિશ્રનું “મિશ્ર પર સચિત્તનું અને મિશ્ર પર મિશ્રનું” એ બધા (૪) ભાંગાની છત્રીસ-છત્રીસ સંખ્યા જોડી દેવાથી (૩૬+૩૬+૩૬+૩૬) એક ચુંવાળીસ (૧૪૪) ભાંગાં થાય છે. બીજી બે ભંગીઓના પણ એટલાજ ભેદ થાય છે, એને જોડવાથી ચાર સને બત્રીસ (૪૩૨) ભાંગા થાય છે.
એ ૪૩૨ ભાંગા એક કાય પર એક કાયનું નિક્ષેપણ કરવાથી થાય છે. પરંતુ એક કાય પર બે કાયનું, જેમકે –
પૃથિવી કાય પર પૃથિવી કાયનું અને અપૂકાયનું નિક્ષેપણ કરવાથી, તથા બે કા પર એક કાયનું જેમ પૂર્વોક્ત બે કાર્યો પર વનસ્પતિ આદિ કેઈ એક કાયનું નિક્ષેપણ કરવાથી બીજા પણ ઘણું ભાંગા થાય છે. એ સંગથી થતા ઉત્તર ભાંગા પોતાની મેળે સમજી લેવા બહું વિસ્તાર થવાને કારણે અહીં આપ્યા નથી. - પૂર્વોક્ત ભાગમાંથી અચિત્ત પર અચિત્તનું નિક્ષેપણ કરવારૂપ એક ભાગ કપનીય છે, બાકીના સાક્ષાત્ અથવા પારંપરિક નિક્ષેપણુરૂપ બધા ભાંગા અકલ્પનીય છે. ' સંસ્પર્શન ત્રણ પ્રકારનાં છે-(૧) સચિત્ત સંસ્પર્શન, (૨) અચિત્ત સંપર્શન, અને (૩) મિશ્ર સંસ્પર્શન. એ ત્રણેના પૃથિવી આદિ ષટૂકાયના ભેદે કરીને અઢાર ભેદ થાય છે. દાતા અને દેય (વસ્તુ) ના ભેદે કરીને છત્રીસ ભેદ થાય છે. અને પછી તેવી જ પરંપરાના
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
૧૦૦
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભેદે કરીને ખાંતેર (૭૨) ભે થાય છે. તે ઉપરાંત એ કાયને યાત્રણ કાયના સ્પર્શ કરવાથી ખીજા પણ ભેદ થાય છે. તે ભેદે બુદ્ધિમાનેએ સ્વય' વિચારી લેવા.
પ્રશ્ન--હૈ ગુરૂ મહારાજ ! જો પારસ્પરિક સઘટનથી આપેલા આહારાદિના પણ ત્યાગ કરવામાં આવશે તે સાધુ કદાપિ આહાર લઈ શકશે નહિ, કારણ કે પૃથિવીનું સ ́ઘટન અનિવાય છે–આહારાદિ પૃથિવી પર રહે છે અને સચિત્ત જળ પણ પૃથિવી પર જ રહે છે. એટલે સચિત્ત જળનું પૃથિવી સાથે સંઘટન છે. અને પૃથિવીનુ આહારાદિ સાથે સઘટન છે, તેથી કરીને આહારાદિનું તથા સચિત્ત જળનું પારસ્પરિક સંઘટન થતુ જ હોય છે.
ઉત્તર-હે શિષ્ય ? પૃથિવી અચલ છે, તેનું સ ંચલન થતું નથી, તેથી એવા સ`ઘટનથી જીવાને ખાધા થતી નથી એથી કરીને પૃથિવીથી સ ́ઘટિત આહારનુ ગ્રહણ કરવું એ સાધુઆને માટે નિષિદ્ધ નથી. પૂર્વે પારસ્પરિક સોંઘટિત આહારના જે ત્યાગ બતાવવામાં આવ્યા છે, તેને ચલ-આધાર વિષયક જ સમજવા જોઇએ, કારણ કે એ સઘટનથી પ્રાણીઓને પીડા થાય છે તથા વ્યવહારદોષ પણ લાગે છે. (૩૦-૩૧)
હવે પુરક દોષ કહે છે-પુરે મૈન ઇત્યાદિ.
પુરઃ કર્મ કા કથન
સાધુ આવતાની પહેલાં યા સાધુની સામે કરવામાં આવતી ક્રિયાને પુરકમ કહે છે, પુરઃકમ યુક્ત કડછીથી કે વાસણથી દેનારીની પ્રત્યે સાધુ કહે કે એવા આહાર મને કલ્પતા નથી
પ્રશ્ન—હૈ ગુરૂ મહારજ ! ગૃહસ્થ જ્યાંસુધી પચન-પાચન આદિ ક્રિયા કરતા નથી, ત્યાંસુધી આહાર ખની શકતા નથી એટલે મુનિના આગમન પહેલાં પચન-પાચનાદિ ક્રિયા જરૂર કરવી પડે છે. એમ કરવાથી એ આહાર પુર:કમથી દૂષિત થાય તા ભિક્ષુ ક્દાપિ ભિક્ષા ગ્રહણ કરી શકે નહિ, સાધુની સામે કરવામાં આવનારી ક્રિયાને પણ જો પુરઃક્રમ માનવામાં આવે તે ગૃહસ્થની અભ્યુત્થાનવંદન-માદિ ક્રિયાઓ પણ પુરઃકમ કહેવાશે, તે પછી તેને હાથે આપવામાં આવેલા પુરકમ'થી દૂષિત આહાર સાધુ કેવી રીતે ગ્રહણ કરશે. ?
ઉત્તર-હે શિષ્ટ વ્યુત્પત્તિથી પચન-પાચન-આદિ ક્રિયાઓ ભલે પુરઃકમ કહેવાય, પરન્તુ સમય (શાસ્ત્ર)-નિ પરિભાષા પ્રમાણે ભિક્ષાદાનની પહેલાં સાધુને ઉદ્દેશ્ય કરીને સચિત્ત જલથી હાથ ચા વાસણ આદિ ધાવાં એ જ પુરાકમ કહેવાય છે. પચન-પાચન-આદિ ક્રિયા. આ અથવા ઊભા થવાં આદિની ક્રિયા એ પુરકમ કહેવાતાં નથી,
મા પુરઃકર્મના, દાતા દ્રવ્ય અને ગૃહની અહીં ખતાવે છે—
વવક્ષાએ કરીને આઠ ભાંગા થાય છે, તે
૧ એજ (પુરષ્કર્મ કરનાર) દાતા,
એજ દાતા,
એજ દાતા,
3
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
અન્ય દ્રવ્ય, અન્ય વ્યૂ એજ દ્રવ્ય,
અન્ય ગૃહે એજ ગૃહ અન્ય ગૃહ
૧૦૧
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
એજ દાતા,
અન્ય દાતા,
અન્ય ગૃહ
અન્ય દાતા,
અન્ય દ્રવ્ય,
અન્ય દાતા,
એજ ગૃહે અન્ય ગૃહ
અન્ય દ્રવ્ય,
અન્ય દાતા,
આ આઠે ભાંગામાંથી પહેલા ભાંગે અને આઠમે ભાંગે! સાધુને માટે કલ્પનીય છે અન બીજા ખાં અકલ્પનીય છે.
૪
૫
७
એજ દ્રવ્ય,
એજ દ્રવ્ય,
એજ દ્રવ્ય,
એજ ગૃહ
એજ ગૃહે
એ વાત સદા યાદ રાખવી કે જો સાધુને નિમિત્તે હાથ યા કડછી આદિને ધાવાં ઢાય તે પુરકમાં દેષ લાગે છે જ, તેથી એ દિવસે એ ઘરમાં સાધુ ભિક્ષા લે નહીં. પ્રશ્ન હૈ ગુરૂ મહારાજ ! કાઈ મકાનમાં એકે પુરકમ કયુ હાય ત। ત્યાં તેનાથી આહારાદિ ન લેતાં, ખીજા વાસણથી યા ખીજી વ્યક્તિના હાથથી લેવામાં આવે તે કેમ દોષ લાગે ?
ઉત્તર-૩ શિષ્ય ? જેવી રીતે કાઇએ વિષમિશ્રિત આહાર બનાવ્યેા હાય તા બનાવનારના હાથથી ન લેતાં ખીજાના હાથથી લેવામાં આવે તેપણ એ આહાર મહાન અનકારી થાય છે, તેમ પુરક દૂષિત આહારાદિ પણુ અન કારક થાય છે.
એટલી વિશેષતા સમજવી જોઈએ કે, જે ઘરમાં પુરકમ કરવામાં આવ્યુ હોય તે ઘરમાં એ દિવસે બધાં દ્રવ્યા અકલ્પનીય અને છે. (૩૨)
પાશ્ચાત્કર્મ કા કથન
નવું રત્નું ઇત્યાદિ જ્ઞેય ઇત્યાદિ.
એ પ્રમાણે, પડતાં સચિત્ત જળનાં બિંદુએથી યુક્ત, થાડા લીલા (હાથની રેખાએ લીલી હાય, ) સચિત્ત રજથી સહિત, તથા સાધારણ સચિત્ત માટી, ખારી માટી, હરતાલ, હિંગળા મણસીલ, સુરમા, સચિત્ત મીઠુ, ગેરૂ, પીળી માટી, ખડીની માટી, ગેાપીચંદન, તાજા દળેલા ઘઉં આદિને આટા, તાજા ખાંડેલા ધાન્યના તુષ (સ્થૂલું), કેાહલ', દૂધી તથા તડબૂચના કકડા, એ બધાથી હાથ લિપ્ત હોય અથવા કાઈ પ્રકારે સાધુને માટે તેને (સચિત્તથી ખરડાયેલા, હાથને) અલિપ્ત કર્યાં હોય અને એ હાથથી ભિક્ષા આપે તે સાધુ કહે કે એવે આહાર મને કલ્પતા નથી. (૩૩-૩૪)
હવે પશ્ચાત્કમ દોષ બતાવે છે-અસંસદે ઇત્યાદિ,
ભિક્ષા આપ્યા પછી સાધુને નિમિત્તે સચિત્ત જળ આદિ દ્વારા હાથ આાિઈ નાંખવાની ગૃહસ્થને માટે સભાવના હાય, તે સાધુ એવા વ્યંજન આદિથી અલિપ્ત હાથ, કડછી અથવા વાસણથી આપવામાં આવનારા આહારની અભિલાષા ન કરે.
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
ગૃહસ્થના હાથ પેાતાને માટે વ્યંજનાદિથી લિપ્ત ન હેાય તા એ હાથથી સાધુને ભિક્ષા આપે, પછી સચિત્ત જળથી હાથ ધેાવાને સંભવ અને એ પ્રક્ષાલન સાધુના નિમિત્ત થાય તેથી તેમાં પશ્ચાત્કમ દોષ લાગે છે. જો એવા (લિસ કરેલા-ખરડાયલા) જ હાથથી પેતે
૧૦૨
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાજન કરે યા ખજાને પીરસે તે પશ્ચાત્કમ દોષ લાગતા નથી; કારણ કે ત્યારખાદ થનારૂ પ્રક્ષાલન-આદિ કર્મ નું નિમિત્ત સાધુ રહેાતા નથી. અર્થાત્ જે કડછી આદિમાં પશ્ચાત્કમ થવાની સંભાવના નહિ હોય. ત્યાં એ નિષેધ નથી. એટલે કે એ આહાર લેવા સાધુને ક૨ે છે. (૩૫) સંક્ષàળ ઉત્યાદિ. સસૃષ્ટ હાથ, કડછી અને વાસણથી આપવામાં આવતા આહારમાંથી જે એષણીય અર્થાત્ ઉદ્ભગમ ઉત્પાદન-આદિ દોષથી રહિત હૈાય તે સાધુ ગ્રહણ કરે. (૩૬)
આહાર ગૃહણમેં વિવેક વિચાર
દુખ્ત તુ॰ ઇત્યાદિ. જો એક વસ્તુના બે સ્વામી હાય તથા એ ગૃહસ્થા ભેાજન કરતા હાય અને એ એમાંથી એક આહાર આપવા માટે ઉદ્યત હાય તા એવા આહારની ઇચ્છા ભિક્ષુ ન કરે. પરંતુ ખીજાન બ્રમા’, નેત્ર, આદિના વિકારથી અભિપ્રાયને અનુભવ કરે કે વડારાવવામાં એની સમતિ છે કે નહિ ? (૩૭)
એ પછી શું કરે ? કહે છે-૩રૢ તુ॰ ઇત્યાદિ.
જો આહાર આપવામાં એ બેઉ ઉદ્યત હોય અને એ આહાર એષણીય હાય તા સાધુ તે ગ્રહણ કરે. (૩૮)
‘ઘુવિર્ણનાપ॰' ઇત્યા.િ ગ`વતી સ્ત્રીની ઇચ્છાને અનુસરીને અર્થાત્ એને માટે અના વેલાં તથા ગર્ભને પુષ્ટ કરનારાં અનેક પ્રકારનાં પાન અને ભેાજન (મેદક આદિ) ને અને તે જેને ઉપભેાગ કરી રહી હેાય તે આહારના સાધુ ત્યાગ કરે-ગ્રહણ ન કરે, કારણુ કે એને માટે બનાવવામાં આવેલા ભાજનને ગ્રહણ કરવાથી તેને રૂચિને અનુસાર ભાજન નહિ મળે, તેથી એની ઇચ્છાના ભંગ થશે અને ગર્ભને પીડા પહેાંચશે, અને ગર્ભપાત પણ થઇ જવાંના સ’ભવ રહેશે' તે શુ' એવે આહાર લેવાજ નહિ ? તે માટે કહે છે કે ગર્ભવતી ભાજન કરી રહે ત્યારપછી જે આહાર અવશેષ રહે તેને ગ્રહણ કરવામાં દોષ નથી. (૩૯) સિયા થ॰ ઇત્યાદિ તેં મને॰ ઇત્યાદિ. પ્રસવકાળ-માસવાળી અર્થાત્ સાતમા મહીનાથી આરભીને સાડા સાત રાત સહિત નવમા મહીના સુધી, એટલે કે સાતમા મહિના પછી પ્રસવ થાય ત્યાંસુધીના સમયવાળી સ્ત્રી જે ઊભી હાય અને સાધુને ભિક્ષા આપવાને માટે બેસે, અથવા બેઠી હાય પરન્તુ ભિક્ષા આપવાને માટે ઉઠે તા તેણે આપેલેા અહ્વાર સયસીએને માટે કલ્પનીય નથી, દેનારી સ્રીને કહેવું કે એવા આહાર મને કલ્પને નથી.’
બધાં-વાકયા ‘સાવધારણુ અર્થાત્ નિશ્ચય કરાવવાવાળાં હૈાય છે' એ ન્યાયાનુસાર અહીં' એ તાપ નીકળે છે કે જો આપનારી બેઠી હાય અને ઊભી થઈને જ આહાર આપે યા ઊભી હાય પરન્તુ બેસીને જ આહાર આપે તે એ રીતે આપવામાં આવતે આહાર અકલ્પ્ય બને છે એનુ તાપ એ થયું કે એવી ગર્ભવતી સ્ત્રી જો બેઠી-બેઠી જ આહાર આપે યા ઊભી ડાય તે ઊભી ઊભી આહાર આપે તે સાધુને માટે તે અકલ્પ્ય નથી, પર ંતુ લ્પનીય છે. આ વાત સ્થવિર-કલ્પની અપેક્ષાએ સમજવી જોઇએ. વૃદ્ધોના મત એવા છે કે જિનકલ્પી મહારાજ ગર્ભના પ્રથમ દિવસથી જ ગર્ભવતી સ્ત્રીના હાથથી આપવામાં આવતા આહાર સવ થા લેતા નથી.
જામાલિની એ શબ્દથી સૂચિત કરવામાં આવ્યુ છે કે છઠા મહિના પછી ગણ ભારે થઈ જાય છે તેથી હીલ-ચાલ કરવાથી ગર્ભવતી તથા એના ગર્ભને અવશ્ય પીડા થાય છે.
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
૧૦૩
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
થળñ ઇત્યાદિ, હૈં à૦ ઇત્યાદિ.
0
જો સ્ત્રી પુત્ર પુત્રી કે નપુ સકને દૂધ પાતી હેાય અને એ પીનારા રાતા ખાળક આદિને જમીન પર મૂકીને ભેાજનપાન આપે તે સાધુ કહે કે એવા આહાર મને કલ્પતા નથી. અહી' તાત્પર્ય એ છે કે જો ખાળક દૂધમુખ (દૂધ પર જ) હોય અથવા દૂધ પીતું હાય તથા અન્ન પણ ખાતુ હાય, તે એવા બાળકને સ્તનપાન છેડાવીને આહાર પાણી આપે; અથવા કાઇ બાળક સ્તનપાન ન કરતું હાય પણ ખેાળામાં યા સમીપમાં બેડું હાય, તેને છેડીને સી આહાર આપવાને માટે જાય અને બાળક રાવા લાગે તાપણ તેણે આપેલા આહાર સંચમીએને માટે ગ્રાહ્ય નથી, કારણુ કે તેથી તેના બાળકનાં આહારમાં અંતરાય પડે છે, માતૃવિરહજન્ય દુઃખ થાય છે, કઠોર હાથ, ભૂમિ, ખાટલા આદિના સ્પર્શથી પીડા થાય છે અને માંસભાજી ખીલાડાં કૂતરાં આદિ જાનવરા દ્વારા ઉપઘાત થવાના પણ સંભવ રહે છે. કયાંક કયાંક (પહાડી પ્રદેશેામાં) શિયાળ ખાળકાને ઉઠાંવી જાય છે, એવુ પણ જોવામાં આવે છે. (૪૨-૪૩)
શું મળે॰ ઈત્યાદિ. આ ભજન-પાન ષ્ય છે કે અકલ્પ્ય ” એ પ્રકારને જેમાં સ ંદેહ ઉત્પન્ન થાય તે લેાજત્ર-પાન આપનારીને સાધુ કહે કે એવા આહાર મને ગ્રાહ્ય નથી. (૪૪)
શક્તિ-મુદ્રિત આહાર ગૃહણ કા નિષેધ
‘વારેળ’ ઇત્યાદિ, ૐ = ઇત્યાદિ.
જળથી ભરેલા વાસણથી. ઘંટીના પડથી, મસાલા વાટવાના પત્થર-શિલાથી ખાજેઠથી, મસાલા વાટવાના વજનદાર પત્થરથી, ઢાંકેલું તથા માટી આદિના લેથી અથવા અન્ય કોઇ પદાથા છાઢેલું કે લાખ આદિથી બંધ કરેલું વાસણ સાધુને માટે ઉંઘાડીને અન્નપાન પાતે આપે યા બીજા પાસે અપાવે તે કલેશ અને હિંસાની સંભાવનાથી આપનારીને સાધુ કહે કે એવા આહાર મને ગ્રાહ્ય નથી. તાત્પર્ય એ છે કે ભારે વસ્તુ ઉપાડવામાં સ્વપર–વિરાધના આદિ અનેક દોષાની સંભાવના હાવાથી એ નિષેધ કરવામાં આવ્યા છે. (૪૫–૪૬)
દાનાદિ કે લિયે યા પુણ્ય કે લિયે ઉપકલ્પિત આહાર ગૃહણ કા નિષેધ
અરળ ઇત્યાદિ, તથા ૐ સર્વે॰ ઇત્યાદિ.
આદન આદિ અશન, દ્રાક્ષના ધાવણુનુ જળ આદિ પાન, કેળાં આદિ ખાદ્ય, લવીંગ, કપૂર, ઇલાયચી, સેાપારી આદિ સ્વાદ્ય આ દેશાન્તરથી આવેલા વણિક આદિએ પાતાની પ્રશસાને લીધે આપવાને માટે રાખેલ છે.” એવું જો સમજવામાં કે કાઇ પાસેથી સાંભ ળવામાં આવે તે એ અશનાદિ સંયમીઓને માટે કલ્પનીય નથી. તેથી એવાં ભાજન પાન આદિ આપનારીને સાધુ કહે કે એ મને કલ્પતાં નથી. (૪૭-૪૮)
અનં॰ ઇત્યાદિ, તથા તેં મને ઈત્યાદિ.
આ અશન, પાન, ખાદ્ય, દયા-બુદ્ધિથી દીન-હીન જનોને આપવાને માટે છે, અર્થાત્
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
૧૦૪
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુણ્યા' બનાવવામાં આવ્યાં છે.” એવુ જાણવામાં યા સાંભળવામાં આવે તે એ સંયમીને માટે ગ્રાહ્ય નથી. તેથી કરીને એવા આહાર આપનારીને સાધુ કહે કે-એ લેાજન-પાન લેવાં મને કલ્પતાં તથી. પહેલી ગાથામાં આવેલા વાળāાપદના જ્ઞાન શબ્દથી પે તાની પ્રશ'સાને માટે આપવામાં આવતું દાન ’ એવા અ ગ્રહણ કર્યાં છે; પણ આ ગાથામાં પુઠ્ઠા માના મુખ્ય શબ્દથી ‘પેાતાની પ્રથ’સા સિવાયના અન્ય કોઈ પ્રયાજનથી આપવામાં આવતું દાન’ એવા અથ થાય છે. દાન અને પુણ્યમાં એ અંતર છે.
કાઇ-કાઈ કહે છે કે “મહાવ્રતધારી મુનિએને જે દાન આપવામાં આવે છે તેમાં પુણ્ય છે. ખીજાઓને દેવામાં પુણ્ય નથી, ખીજાએને દેવામાં ઉલટું પાપ લાગે છે.” એમનુ એવું કહેવુ બ્રાન્તિમૂલક છે, કારણ કે ભગવાને પુળા વળવું એ કથન વડે પુણ્યને માટે કાઢેલા દ્રવ્યને સાધુઓને માટે અકલ્પનીય ખતાવ્યુ છે. જો મહાવ્રતીએ સિવાયના ખીજાએને આપવામાં પુણ્ય ન હાય તે ભગવાને કરેલા એ નિષેધ કાને લાગુ પડશે ?, તાપ
૨ તેરહપથી સંપ્રદાયના સાધુઓ ।
એ છે કે પુણ્યને માટે કાઢેલા દ્રવ્યને મુનિએને માટે અકલ્પ્ય બતાવ્યુ` હાવાથી એમ સિદ્ધ થાય છે કે ખીજાઓને દાન આપવાથી પણ પુણ્યની પ્રાપ્તિ થાય છે.
શંકા-જો પુછ્યા કાઢેલુ દ્રવ્ય સાધુએને માટે ગ્રાહ્ય ન હેાય તા શિષ્ટ કુળમાં સાધુ કદાપિ ભિક્ષા ગ્રહણ કરી શકશે જ નહિ, કારણ શિષ્ટજન પુણ્યને માટે જ રસેાઇના આરંભ કરે છે. સાધારણ (ક્ષુદ્ર) પ્રાણીએની પેઠે માત્ર પેાતાનુ જ ઉદર ભરવાને માટે નહિ.
સમાધાન-જો કે શિષ્ટ કુળમાં તૈયાર કરવામાં આવતા આહાર પુણ્યને માટેજ સપાદિત હાય છે, તાપણુ જે આહાર બીજાને માટે બનાવવામાં આવે છે,-પેાતાના ઉપલેાગને માટે નહિ, તે પુળકા પનર (દુથાર્થ નિષ્પત્તિ) અને એજ ‘દેય' કહેવાય છે. એ પ્રકારના આહારને પણ ગ્રહણ કરવાનો નિષેધ કરવામાં આવ્યેા છે; કારણ કે.એ લેવાથી આર'લ અને અંતરાય આદિ દોષાના પ્રસગ ઉત્પન્ન થાય છે.
જે આહાર પેાતાને માટે અને પેાતાનાં આશ્રિત જનેાના ઉપભેગને માટે ઉદાર-બુદ્ધિ થી નિષ્પન્ન કરવામાં આવે છે તે અનિયત દાનને માટે હાવાથી અદેય' કહેવાય છે. એ અદેય આહાર ગ્રહણ કરવાથી સાધુને આર ભાદિ દોષો લાગત નથી, કારણ કે એ સાધુને માટે બનાવવામાં આવેલે. હાતા નથી. તથા શાસ્ત્રમાં શિકુળમાં ભિક્ષા ગ્રહણ કરવાનું વિધાન છે, તેથી પશુ શિષ્ટકુળમાં આહાર ગ્રહણુ કરવામાં દેષ લાગી શકતા નથી. એક્યુ જ સમાધાન પૂરતું છે. (૪૯-૫૦)
અન્નનું ઈત્યાદિ તથા તં મળે॰ ઈત્યાદિ.
યાચક-માત્રને અથવા સિદ્ધ (તૈયાર) ભિક્ષા લઈને જીવન નિર્વાહકરનારાને વનીપક' કહે છે. વનીપા પાઠથી પક્ષમાં-દાતાના માનનીય ગુરૂઆદિમાં ભક્તિ પ્રકટ કરીને લેવામા આવતી ભિક્ષાને વની કહે છે, અને એવી ભિક્ષા લેનાર નીપજ કહેવાય છે, અથવા જે ભૂખના તાપ મિટાવીને સાંત્વના આપે તેન ચની (ભિક્ષા આપવાને રાખેલાં અન્નાદિ) કહે છે એને સુરક્ષિત રાખનાર ને પ્રાથના કરીને ભિક્ષા પ્રાપ્ત કરનારને વન વજ્ર કહે છે. એ વનીપકને માટે બનાવેલા આહાર આપે તે આપનારીને સાધુ કહે કે એવાં આહાર મને પતા નથી (૫૧-૫૨)
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
૧૦૫
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઔદોશિક ફીતકૃતાદિ આહાર કા વિચાર
અણ૦ ઈત્યાદિ તથા હૈ મ. ઇત્યાદિ.
લોકમાં પાંચ પ્રકારના શ્રમણે હોય છે. (૧) નિગ્રંથ (પંચમહાવ્રતધારી), (૨) સોગત (બુદ્ધના અનુયાયી), (૩) તાપસ (જટાધારી), (૪) ગેરિક (ગેરૂઆ વસ્ત્રો પહેરનાશ), (પ) આજીવક શાળના મતાનુયાયી), એમને માટે જે આહાર બનાવવામાં આવ્યો હોય તે સંયમીઓને માટે કહષ્ય નથી, તેથી એ આહાર આપનારીને સાધુ કહે કે તે મને કલ્પ નથી. (૫૩–૧૪).
કરિ ઇત્યાદિ (૧) કેઈને ઉદ્દેશીને બનાવેલ આહાર દેશિક કહેવાય છે તે બે મકાનો હોય છે. (૧) સામાન્ય દેશિક અને (૨) વિશેષ.દેશિક. એટલે આહાર પ્રતિદિન ગૃહસ્થ બનાવે છે એટલે આહાર બનાવતી વખતે એ વિચાર કરો કે “ભિક્ષા આપવી એ ગૃહસ્થનું કર્તવ્ય છે, તેથી જે કઈ સાધુ આવશે તે તેને આપીશ.” એ વિચાર કરીને બનાવેલ આહાર સામાન્યૌશિક, અને કઈ એક સાધુને નિમિત્તે બનાવેલ આહાર વિશેષ ઔદેશિક કહેવાય છે.
(૨)-ખરીદ કરેલે આહાર કીતકૃત કહેવાય છે. તે ત્રણ પ્રકારનો છે-(૧) દ્રવ્યક્રીત, (૨) ભાવકીત, (૩) મિશ્રકીત, દ્રવ્ય%ીત ત્રણ પ્રકારનો છે-(૧) પિતાના દ્રવ્યથી ખરીદેલે,
ઈ પરાયા દ્રવ્યથી ખરીદેલે, (૩) બેઉ દ્રવ્યોથી ખરીદેલ. એ ત્રણે ભેદ ત્રણ-ત્રણ પ્રકા ૨ના છે. સ્વદ્રવ્યકીતના ભેદ-(૧) પિતાના સચિત્ત દ્રવ્યથી ખરીદેલ, (૨) પોતાના અચિત્ત દ્રવ્યથી ખરીદેલે, (૩) પિતાના સચિત્ત અને અચિત્ત બેઉ પ્રકારના દ્રવ્યથી ખરીદેલે.
પરદ્રવ્યક્રતના ભેદ-(૧( બીજાના સચિત્ત દ્રવ્યથી ખરીદેલ, (૨) બીજાના અચિત્ત દ્રવ્યથી ખરીદેલ, () બીજાના બેઉ પ્રકારના દ્રવ્યથી ખરીદેલે.
ઉભયફ્રીતના ભેદ-(૧) બેઉના સચિત્ત દ્રવ્યથી ખરીદેલ, (૨) બેઉના અચિત્ત દ્રવ્યથી ખરીદેલ, (૩) બેઉના સચિત્ત અને અચિત્ત દ્રવ્યથી ખરીદેલે. એ બધા દ્રવ્યક્રીત છે.
ભાવકીત બે પ્રકાર છે. (૧) સ્વ-ભાવકીત, (૨) પર-ભાવકીત, સાધુ આવે ત્યારે સાધુને માટે પિતાની વિદ્યા યા પિતાને મંત્ર આપીને ગૃહસ્થદ્વારા ખરીદેલો આહાર એ સ્વભાવકીત છે. બીજાએ વિદ્યા-મંત્ર આપીને સાધુને માટે આહારાદિ ખરીદેલાં હોય અને સાધુ આવે ત્યારે એ આહારને બીજે લઈ લે તે તે પરભાવકીત કહેવાય છે. તે અનેક પ્રકારના હોય છે તે પોતાની મેળે સમજી લેવું.
મિશ્ર (દ્રવ્ય-ભાવરૂપ) કીતના નવ ભાંગા થાય છે. ૧ પિતાનાવદ્રવ્યથી પોતાના ભાવથી. ૨ પિતાનાદ્રવ્યથી પરના ભાવથી. ૩ પરના દ્રવ્યથી પોતાના ભાવથી.
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
૧૦૬
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪ પરના દ્રવ્યથી પરના ભાવથી.
૫ પાતાના દ્રવ્ય-ભાવથી પરના દ્રવ્યથી. - પેાતાના દ્રવ્ય-ભાવથી પરના ભાવથી. ૭ પરના દ્રવ્ય-ભાવથી પેાતાના દ્રવ્યથી.
૮ પરના દ્રવ્ય-ભાવથી પેાતાના ભાવથી.
૯ પેાતાના દ્રવ્ય-ભાવથી અને પરના દ્રવ્ય ભાવથી ખરીદેલે.
એ ક્રીતકૃત દોષની અંદર રહેલા છે, તેથી કરીને ગૃહસ્થની દ્વારા લાગે છે. કહ્યુ છે કે-“સાળ ઉર્દૂગમદોષ ગૃહસ્થદ્વારા લાગે છે અને ઉત્પાદનાદેષ સાદ્રારા લાગે છે.”
(૩) પૂતિક્રમ -પવિત્ર વસ્તુમાં અવિત્ર વસ્તુ મળી જાય તેને પૂતિમ' કહે છે. એ આ પ્રકારનુ છે. (૧) દ્રવ્ય-પૂતિક અને (૨) ભાવ-પ્તિક. (૧) પવિત્ર દ્રવ્યમાં અપવિત્ર દ્રવ્ય મેળવવું એ દ્રવ્ય-પૂતિકમ છે, જેમકે પીવા યાગ્ય દૂધથી ભરેલા વાસણમાં થેાડીક મદિરાનું મળી જવું, અથવા પીવા ચાગ્ય ખીર આદિમાં લોહી પરૂ આદિ અપવિત્ર પદ્માતું પડી જવું (ર) વિશુદ્ધ આહારાદિ આધાકર્મી આદિ દોષાથી દૂષિત અન્નને એક પણ કણુ મળી જવા એ ભાવપૂતિ કમ છે. એવા આહાર લેવાથી મુનિએના ચારિત્રમાં મલિનતા આવી જાય છે. તેથી તેને ભાવપૂતિ કહે છે.
આધાકમી દોષથી દુષિત અનાદિથી ભરેલા હાથ યા વાસણના નિમિત્તથી પણ એ દોષ લાગી જાય છે.
(૪) આહત-સાધુને માટે સાધુની સામે લાવેલા આહાર આદિ અભ્યાહત કહેવાય છે. એવા આહાર અભ્યાહત-દોષ દૂષિત આહાર છે,
(૫) અધ્યવપૂરક-પેાતાને માટે ભાજન બનાવવાના પ્રારંભ કર્યાં હાય, તે સમયે ગામમાં સાધુ પધાર્યાં છે' એમ સાંભળીને બીજી વધારે મેળવીને બનાવેલે આઢાર અધ્યપૂરક કહેવાય છે. તાત્પ એ છે કે જો અન્યલિંગીએ (અન્યધમીએ) ને નિમિત્તે વધારે આહાર મેળવીને બનાવ્યેા હોય તે તેને આપી દીધા પછી વધેલા આહાર સાધુઓને માટે ગ્રાહ્ય મને છે, કારણુ કે તેમાં અંતરાય દોષ લાગતા નથી.
(૬) પ્રામિત્ય-સાધુને નિમિત્ત કહોથી ઉધાર લાવીને આપવામાં આવેલે આહાર પ્રામિત્ય કહેવાય છે.
(૭) મિશ્રજાત–પહેલાં જ દાતા અને ભિક્ષુ બેઉને માટે ખનાવેલે આહ્વાર મિશ્રજાત છે. મિશ્રજાતના એ ભેદ છે. (૧) સામાન્ય-મિશ્રજાત (ર) વિશેષ-મિશ્રાત. (૧) સાધાણ રીતે પોતાના પેાધ્યવર્ગને માટે તથા ગૃહસ્થ, અગૃહસ્થ, સાધુ પાખંડી આદિને માટે એકઠા કરીને રાંધેલા આહાર ‘સામાન્ય-મિશ્રત’ કહેવાય છે. (૨) જે આહાર આદિ પેાતાને માટે અને સાધુને માટે એકઠા કરીને ખનાવવામાં આવે તેને વિશેષ મિશ્રજાત કહે છે. ઉપર કહેલા બધા પ્રકારના આહારના અણુગારે પરિહાર કરવા જોઇએ.
સ્મૌદ્દેશિક, અધ્યવપૂરક અને મિશ્રજાત દોષામાં આ ભેદ છે-ભાજન બનાવવામાં પ્રવૃત્ત થયા પછી અને સાધુ આવ્યા પહેલાં, કાઇ પણ એક સાધુને માટે અથવા અમુક એક
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
૧૦૭
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાધુને માટે બનાવેલા આહારમાં ઔદ્દેશિક દોષ લાગે છે. બાહાર મનાવતી વખતે સાધુનુ’ આગમન સાંભળીને આંધણમાં વધારે એરી દેવાથી અધ્યવપૂરક દોષ લાગે છે. ભેજન બનાવતી વખતે ગૃહસ્થ અને ભિક્ષુ બેઉને માટે ભેાજન મનાવવાથી મિશ્રજાત દ્વેષ લાગે છે. (૫૫)
નિઃશશ્કિત આહાર ગૃહણ કી આજ્ઞા
૩મ॰ ઇત્યાદિ. ‘આહાર અશુદ્ધ છે કે વિશુદ્ધ છે' એ પ્રકારના સંદેહ પડતાં સાધુ એવું પૂછી લે કે આહાર કેાને માટે બનાવેલાં છે અને કેણે બનાવ્યે છે એના ઉત્તર સાંભળીને નિરવદ્યતાને નિશ્ચય કરીને નિઃશકિત, એટલે નિરવદ્ય આહાર હોય તે સાધુ ગ્રહણ કરે. (૫૬)
સરળ ઇત્યાદિ, તથા તે મદ્રે॰ ઇત્યાદિ. જે અશનપાન આદિ, સચિત્ત પુષ્પ. સચિત્ત ખીજ અને હરિતકાય (વનસ્પતિ) થી યુક્ત હાય તે સંયમીને માટે કલ્પનીય નથી, એટલે એવા આહાર આપનારીને સાધુ કહે કે-એવા આહાર મને કલ્પતા નથી. (૫૭-૫૮)
તેજોવિરાધનામેં આહાર ગૃહણ કા નિષેધ
અળ ઇત્યાદિ, તથા ૐ મળે॰ ઇત્યાદિ. જે અશન, પાન, ખાદ્ય. સ્વાદ્ય ચિત્ત જળ પર રાખેલા હાય, તથા કીડીનગર (કીડીયારા ) યા લીલન-ફૂલન પર રાખેલા હાય તે સંયમીઓને માટે કલ્પનીય નથી. એટલે એવા આહાર આપનારીને સાધુ કહે કે-એવા આહાર મને કલ્પતા;નથી. (૫૯-૬૦)
અલગ ઇત્યાદિ, તથા તેં મને॰ ઇત્યાદિ. જે અશન પાન આદિ તેજસ્કાય પર રાખેલ હાય અથવા અગ્નિકાયનુ સ’ઘટન કરીને આપે તે તે સાધુને માટે ગ્રાહ્ય નથી. એટલે તે આપનારીને સાધુ કહે કે એવા આહાર મને કલ્પતા નથી.' (૬૧-૬૨)
વર્ષ સિધિયા॰ ઈત્યાદિ, તથા ૐ મળે॰ ઇત્યાદિ.
‘જ્યાં સુધી આહાર આપતી હાઉં, ત્યાં સુધી અગ્નિ હાલવાઇ ન જાય,' એવા વિચાર કરીને ચૂલામાં ઈંધણાં સળગાવીને, અન્નાદિ ખળી જવાના ભયથી ઈંધણાં બહાર કાઢીને કુક આદિથી ચૂલા સળગાવીને, ખળતા અગ્નિને તેજ કરીને યા બુઝાવીને, અગ્નિ પર પાકતા આહારને કાઈ એક બાજુએ કરીને તથા પાણી નાંખીને ઊભરાને શાંત કરીને, અથવા અન્નાદિ સહિત વાસણને નીચે ઊતારીને જો આહાર આપે તે તે આહાર અનગાર ને માટે ગ્રહણુ કરવા ચેાગ્ય નથી એટલે તે આપનારીને સાધુ કહે કે-એવા આહાર મને કલ્પતા નથી. (૬૩-૬૪)
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
૧૦૮
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
દુર્ગમ માર્ગ મેં ગમન કા નિષેધ
દુઝ વાઈત્યાદિ તથા તેજ ઈત્યાદિ.
નદી આદિમાં વરસાદને વખતે આવવા-જવા માટે જે લાકડાં, પથર, ઈટ વગેરે રાપેલા હોય અને જે તે હલતાં હોય તે સમાધિવાન સ યમી એ માગે ગમન ન કરે અને જે પ્રદેશ નીચે હોવાથી અંધકારમય હાય યા ખાડાવાળો હોય તે માગે પણ સાધુએ ગમન કરવું ન જોઈએ, કારણ કે એવા માગે* ગમન કરવાથી સ્વ-પર-વિરાધનારૂપ અસં. યમ કેવલી ભગવાને જોયા છે.
હલતાં લાકડાં આદિ પર ચાલવાથી લપસી જવાથી યા પડી જવાથી આત્મવિરા. ધનાની અને એકેન્દ્રિય દ્વીન્દ્રિય પ્રાણીઓના ઉપમર્દનથી પરવિરાધનાની સંભાવના સૂચિત્ત કરી છે. નીચાણવાળા પ્રદેશમાં ગમન કરવાથી ઉક્તદ ઉપરાંત હિસક જતુઓથી ઉત્પન્ન થનાર ઉપઘાત આદિ ઘણા દોષો હોવાનું સૂચિત કર્યું છે. સપિરિણાદિ પદથી એમ કહેવામાં આવ્યું છે કે સાધુઓએ ઈદ્રિય ચલતાને ત્યાગ કરવો જોઈએ પરંતુ શબ્દથી એમ પ્રકટ કરવામાં આવ્યું છે કે સાધુઓએ યમ-નિયમનું પાલન કરતારહીને જ ભિક્ષા ગ્રહણ કરવી જોઈએ (૬૫-૬૬)
માલાહત ભિક્ષા કા નિષેધ
હવે માલાપહત ભિક્ષાના દોષે બતાવે છે-નિરણેff ઈત્યાદિ. કુમળી. ઈત્યાદિ, તથા પાસે ઈત્યાદિ.
જે દાતા સાધુને માટે સીઢી (નીસરણું), પાટ, બાજોઠ, માંચે, ખૂટી અથવા મૂશળ (સાંબેલું) આદિને ઉંચા કરીને ઉંચા મકાનના બીજા મજલા પર ચઢીને આહાર લાવે તો તે આહાર માલાપહત કહેવાય છે. સીઢી આદિ પર ચડવાથી જે પડી જાય તો હાથ–પગ તૂટી જાય, પૃથ્વીકાય આદિ જીવોની વિરાધના થાય, તથા જે પ્રાણ પૃથ્વી પર સંચાર કરી રહ્યા હોય તેમની પણ હિંસા થઈ જાય; તેથી એવી અવસ્થામાં સ્વ, પર અને ઉભયની વિરાધના થવી સંભવિત છે, એટલે સુધી કે દાતાનું મૃત્યુ પણ થઈ જઈ શકે છે; તેથી કરીને એ મહાદેશે ને અત્યંત દુઃખદાયી જાણીને સંયમી મહામુનિ નીસરણી આદિ દ્વારા માળથી ઉતારેલા આહાર આદિ ને સ્વીકારે નહિ.
માળ-મજલાના ભેદે કરીને માલાપહત ભિક્ષા ત્રણ પ્રકાની છે. (૧) ઉર્વેમાલાપહત, (૧) અધમાલાપહત અને (૩) તિર્યંગ-માલાપહત એમાં ઉર્વ માલાપહત ભિક્ષાનું વિવેચન પહેલાં કરવામાં આવ્યું છે. ઉપરના મજલાથી નીચેની બાજુએ નીસરણી લગાવીને લાવેલી ભિક્ષા અર્ધમાલા પહૃત કહેવાય છે. જે મજલામાં ભિક્ષા આપનારી હાજર હોય, તેની બરાબર, બીજી બાજુ એ જવાને માટે પૂલની પેઠે નીસરણી યા લાકડું પાટિયું તી” રાખીને ચડે તે ત્યાંથી લાવેલી ભિક્ષા તિયમાલાપહત કહેવાય છે. બહુ મુશ્કેલીથી પહોંચી શકાય એવાં સીકો, યા છાજલીમાં તથા ઉડી કેટડીમાં રાખેલા અશનાદિ ગ્રહણ કરવાથી પગ ઉપાડવા આદિનાં અનેક કષ્ટ પડે છે, તેથી એવી ભિક્ષાપણું આ (માલાપત) ભિક્ષામાંજ સમાયેલી સમજી લેવી. એ સર્વ પ્રકારની ભિક્ષા સાધુને માટે અકય છે. (૬૭-૬૮૬૯)
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
૧૦૯
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
આહાર ગૃહણ વિવેક વિચાર
તું ઈત્યાદિ. સચિત્ત કેં, મૂલ, તાડફળ અદ્ઘિ તથા કાપેલાં હોવા છતાં સચિત્ત પાંદડાંનું શાક-થુઆની ભાજી આદિ અને સચિત્ત દૂધી આદિ તથા આદું પણુ સાધુ ગ્રહણ ન કરે. જૂ શબ્દથી એમ પણ સમજવુ` કે તે ઉપરાંત કેઇ પણ સચિત્ત-પ્રત્યેક યા સાધારણ વનસ્પતિ સાધુને કલ્પતી નથી. (૭૦)
તદેવ ઈત્યાદિ તથા વિજ્રાયમાñ ઇત્યાદિ.
જેમ સચિત્ત કદ-મૂળ આદિ ત્યાજ્ય છે, તેમજ સત્ત, એરતુ' ચણુ તલપાપડી, નરમ ગેળ, તથા એવા પ્રકારની ખીજી નહી' માદિ નરમ વસ્તુએ વેચવાને માટે દુકાનમાં રાખી હાય અને સચિત્ત રજથી વ્યાપ્ત હોય અર્થાત્ વજ્રથી ઢાંકી રાખ્યા છતાં પવનદ્વારા પહેાંચેલી સૂક્ષ્મ ચિત્ત રજથી યુક્ત હોય તે તે આહાર કલ્પનીય નથી. તેથી સાધુ તે આપનારીને કહે કે એવા આહાર મને કલ્પતા નથી. (૭૧ ૭૨)
ત્યાજ્ય ફૂલોં કે નામોલ્લેખ
પદુમંથિ ઈત્યાદિ, તથા આપે વિચા॰ ઈંત્યાદિ. ‘અસ્થિ' શબ્દનો અથ ખીજ (ઠળીયા) થાય છે. રાયમુકુટ તથા વૈદ્યકાષામાં અસ્થિ શબ્દના ખીજ એવા જ મય છે, એમ ‘શલ્પદ્રુમ’ માં પણ લખ્યું છે. એટલે અથ થાય છે બહુ ખીજો વાળુ, એ શબ્દ યાગઢ છે, એટલે સીતાફળ અથ થાય છે. નિઘંટુમાં પણ સીતાફળનાં આટલાં નામ ગણાવ્યાં છે
યવિધ શબ્દના
અગ્નિમ, તૃષ્ય અને બહુખીજક.” આવ્યા છે, અને ઉપર બતાવવામાં એટલે હુબીજક અને બહુસ્થિક
સીતાફળ, ગડમાત્ર, વૈદેહીવલ્લભ, કૃષ્ણુખીજ એમાં ‘બહુબીજક' શબ્દ પણ સીતાફળને માટે આવ્યુ' જ છે કે ‘અસ્થિ' શબ્દના અર્થ ‘બીજ' થાય છે એક જ છે, અર્થાત્ બહુસ્થિકના અથ સીતામૂળ જ છે. અથવા પ્રક્રિય ની છાયા િ થાય છે, કોષમાં લખ્યું છે કે ફળના બીજને ‘ઋષ્ઠિ’ કહે છે. તેથી પણ પૂર્વોક્ત અર્થ જ સિદ્ધ થાય છે. એ રીતે સીતાફળ, તથા ખંગ આદિ અન્ય-અન્ય દેશમાં પ્રસિદ્ધ અનનાસ, કટહર, મુનિગાની (એક પ્રકારની) ફળી, તેન્દુ, ખિલ્લફળ, (ખીલા) શેરડીની કાતળી, સેમલ આદિ ફળ, જેમાં ખાદ્ય અશ એછા હાય તથા ત્યાજ્ય અશ વધારે હોય એ બધાં કુળ આદિ પનારીને સાધુ કહે કે-એવા આહાર મને કલ્પતા નથી.
અનનાસમાં અંદર કાંટા હોય છે અને બહાર પણ હેાય છે, અને કટહરના છેતરામાં સત્ર કાંટા જ હાય છે. બેઉ અહુક ટક છે, પરન્તુ અનનાસમાં કાંટા એછા અને તીખાં ડાય છે, તેથી તે કટહરથી જૂદું ફ્ળ છે. અન્ય ભેદ લેાક-પ્રસિદ્ધ છે.
સામાન્ય લક્ષણ બતાવવાથી ત્યાગવા ચેગ્ય ફ્ળાનુ જ્ઞાન શિષ્યાને મુશ્કેલીથી થાય છે, એટલે પહેલાં કેટલાંક વિશેષ ફળાનાં નામ ગણાવીને એ પ્રકારનાં બધાં કળાને ત્યાગ ખેતાન્યેા છે. તેથી પહેલી ગાથાથી આને સંબધ ઠીક ખધ ઐસે છે. (૭૩-૭૪)
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
૧૧૦
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાન ગૃહણ વિધિ
અશન ગ્રહણ કરવાની વિધિ બતાવીને હવે પાન ગ્રહણ કરવાની વિધિ બતાવે છે – તહેવું વાદ્ય ઈત્યાદિ. - ઉચ્ચ (ઉત્કૃષ્ટ) મનહર વણે ગંધ રસ સ્પર્શવાળું દ્રાક્ષ આદિનું ધાવણ તથા શરબત આદિ પાન, અથવા (અનુત્કૃષ્ટ) અમનેસ વર્ણ બંધ રસ અશવાળું મેથી, કેરાં, ખીજડાની ફળી (સાગરિઓ) તથા તલ છાશ આદિનું ધાવણ આદિ પાન, ગેળ યા ઘીને ઘડાનું ધાવણ, ઉકાળેલા લીલા શાક આદિનું પાણી, આટાની થાળી આદિનું ધાવણુ, ચેખોનું ધાવણ એ બધાં જે તાજા ધાએલાં હોય અર્થાત્ અંતમુહૂતની અંદર અંદર એલાં હોય તે તેને ગ્રહણ કરવા નહિ. એ તો ઉપલક્ષમાત્ર છે. આચારાંગસૂત્રમાં ભગવાને કહ્યું છે કે
સાધુ અથવા સાધ્વી પાણીને માટે ગૃહસ્થના ઘરમાં પ્રવેશ કરીને, લેટના વાસણનું ધાવણ, શોક આદિ જેમાં બાફેલાં હોય તે પાણી, ચેખાનું ધાવણ, તથા એ પ્રકારનું બીજું પણ કઈ પાણુ તુરતનું ધએલું હોય, સ્વાદથી ચલિત થયું ન હોય, અર્થાત જેનું ધાવણ હોય તે વસ્તુને સ્વાદ ન આવતો હોય, જેનાં વર્ણ રસ ગંધ સ્પર્શ ન બદલાયાં હોય-સર્વથા અચિત્ત ન થયું હોય, શઅપરિણત ન હોય, તો તે ગ્રહણ ન કરે છે તુરતનું ધાએલું ન હોય બહુ વખતનું ધાએલું હોય, સ્વાદથી ચલિત થયું હોય, અને શસ્ત્રપરિણત હોય તે ગ્રહણ કરે. તિલેદક, તુષાદક, યદક, ઓસામણ, સૌવીર, ઉદક તથા એ પ્રકારનું બીજું પણ પાણી ગૃહસ્થ આપેલું હોય તે કપે છે. જે સાધકેરીનું ધોવણ. અંબાડગ (ઓબેળિયાંનું) ધાવણ, કઠાનું ધાવણ, બીજોરાંનું ધાવણુ, દ્રાક્ષનુ વણ, અનારનું ધાવણ, ખજૂરનું ધોવણ, નારિયેળનું પાણી (વણ), કેરાંનું ધાવણ, બેરનું ધાવણ, આંબળાંનું ધાવણ, આંબલીનું ધાવણ, અથવા એ પ્રકારનું બીજું પણ ધાવણ જાણે અને જે તે બહુ અશ્લ (ખાટું) ન હોય. તુરતનું ધાએલું ન હોય, વાદચલિત હાર્યા અને શસ્ત્રપરિણત હોય તે કપે છે.”
દિગંબરાઆર્ય વદ્દકેર-સ્વામીએ પણ મૂલાચારમાં કહ્યું છે –
તિલેદક, તદ્લેદક, ઉચ્છેદક, ચણાનું પાણી તુષનું પાણી, તથા એ પ્રકારનું બીજું પણ જળ જે અવિધ્વસ્ત (સચિત્ત) હોય અને શસ્ત્રપરિણત નું હોય તે ચડશું કરવું ન જોઈએ અર્થાત્ શસ્ત્રપરિણત હોય તે લેવું કપે છે (મૂલાચાર . ૪૭૩) (૭૫).
કેવું ધાવણ ગ્રહણ કરવું જોઈએ ? તે બતાવે છે – કાકા, ઇત્યાદિ, તથા સર્વ ઈત્યાદિ.
આગમાનુસારબુદ્ધિ અથવા દૃષ્ટિથી ઘેવણને વદિ જાણી-પૂછીને અથવા કોઈ પાસેથી સાંભળીને ધાવણ બહુ વખતથી ધેલું હોય તે તે ગ્રહણ કરે તેમજ ઉપગી છે કે અનુપયોગી ?' એ પ્રકારની શાંકાનો નિર્ણય કરીને પ્રાસુક તથા અવસ્થાંતરને પ્રાપ્ત થએલું જાણીને સાધુ તે ગ્રહણ કરે. - જે લો કે કહે છે કે-વણનું પાણું બે ઘડી પછી સચિત્ત હોવાથી અગ્રાહ્યા છે તે તેમનું કહેવાનું બરાબર નથી. કારણ કે જે બે ઘડી પછી ધાવણનું જળ સચિત્ત થઈ જાય તે શાક આદિથી ખરડાયેલા હાથે યા કડછી-આદિ દેવાને માટે ગૃહસ્થ (
રઈ) રઈને
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
૧૧૧
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમયે પેાતાની પાસે પાણીનું એક વાસણ રાખે છે, એ જળથી હાથ અને કહેછી ધેાઇધોઇને દાળ આદિ પીરસે છે, એવી દશામાં ઉક્ત મત પ્રમાણે કેટલાક સમય સુધી રહેલુ હાવાને કારણે જો એ હાથ યા કડછી સ્માદિનું ધાવણુ સચિત્ત થઈ જાય તેા એ ધાવણમાં ધેાએલી કડછી યા હાથથી આપવામાં આવતુ નિરવધ અન્નાદિ પણ એમને અગ્રાહ્ય બની જાય. તદેવુખ્તવય એ ગથાના અ’તિમ ચરણમાં પ્રદુળાધોય વિવજ્ઞપ એમ કહીને ભગવાને એ સ્પષ્ટ કરી આપ્યું છે કે તુરતનુ ધાએલુ' જળ અગ્રાહ્ય છે, અને એને દિવનું જીવતું સત્ત એ ન્યાયે કરી નં જ્ઞાનેન્ન ચિરાયોય એ ગાથાથી સુસ્પષ્ટ કરી આપ્યુ છે કે કેટલાક સમય પહેલાંનું ધાએલું ધાવણ ગ્રહણ કરવું જોઇએ એટલે બે ઘડી પછી ધાવણમાં જીવાની ઉત્પત્તિ માનવી એ જૈનાગમથી વિરૂદ્ધ છે અને ઉત્સૂત્રપ્રરૂપણાના ભાગી ખનવું
પડે છે.
તેમજ એથી તરસ મટશે કે નહિ ?” એવા સ ંદેહ ઉત્પન્ન થાય તે એ સંદેહ દૂર કરવાને માટે થાડું પાણી ચાખીને નિષ્ણુય કરવા અજ્ઞીર્થ શબ્દથી જીવરાહિત્ય અને પળિય શબ્દથી મિશ્રની શંકાના અભાવ સૂચિત કર્યેા છે. (૭૬-૭૭)
આસ્વાદન (ચાખવા) ની વિધિ મતાવતાં નિણ ય કરવાને પ્રકાર બતાવે છે-ચે૫૦ ઇત્યાદિ.
ધાવણુ ઉપયેાગી છે કે નહિ ?' એ શ ંકાનું નિવારણુ કરવાને માટે ધાવણ આપનારી ખાઈને સાધુ કહે કે “મારા હાથમાં ઘેાડું પાણી આપેા.’ એ આપેલા ધાવણુનુ અવાદન કરીને નિશ્ચય કરે કે આ ખરું ખાટું છે, દુર્ગંધ વાળું છે, તરસ શાંત કરવા માટે સમથ નથી, તેથી મારે માટે ઉપયેાગી નથી.' (૭૮)
એવે નિશ્ચય કરીને શું કરવું જોઈએ ? તે હવે કહે છેન્સ ૪૦ ઈત્યાદિ. એવા ખબહુ ખાટા, દુર્ગં ́ધિત અને તરસ છીપાવવામાં આઈને સાધુ કહે કે એવુ ધાવણુ મને કૂતું નથી. (૭૯)
તેં 7 ઇત્યાદિ. જો એવુ પાણી અનિચ્છાપૂર્વક દાતાના અનુરાધથી અથવા ખે--યાનથી ગ્રહણ કરી લીધુ હાય તા પાતે ન પીએ અને ન ખીજાને પીવડાવે (૮૦)
પછી શુ' કરે તે કહે છે—ia॰ ઈત્યાદિ.
એકાંત સ્થાનમાં જઈને એકેન્દ્રિય આદિ પ્રાણીઓથી રહિત સ્થાન જોઈને ચતનાપૂર્વક ‘કોલિ’ એવુ’ત્રણવાર ઉચ્ચારણ કરીને પરિઝવે. પરિડયા પછી ગામમાં ચા ગામની મહાર રહેવાનાસ્થાન પર આવીને ઇરિયાવહિયાનું પ્રતિક્રમણ કરે. (૮૧)
અશન-પાન ગ્રહણ કરવાની વિધિ ખતાવ્યા બાદ આહાર કરવાની વિધિ અતાવે છે
કારણો પરિિિતમેં ગોચરીમેં આહાર વિધિ
અસમથ ધાવણુને આપનારી
લિયા ય ઇત્યાદિ તથા જીન્નવિત્ત ઈત્યાદિ.
જો ભિક્ષાને માટે ગએલા ભિક્ષુને ખાળકપણા, ગ્લાનતા અથવા તરસ આદિ કાઇ કારણે આહાર કરવાની ઇચ્છા થઇ જાય તા ત્યાં પ્રાસુક કાઢી અથવા ભીંતની પાસે ખૂણા માદિની પ્રતિલેખના કરીને મકાનના સ્વામીની આજ્ઞા લઈને ઉપર ઘાસ આદિથી છાએલા ચારે માજુથી ખંધ પરન્તુ પ્રકાશયુક્ત સ્થાનમાં રહીને મન વચન કાયાની સમ્યક્ પ્રકારે પ્રવૃત્તિ કરતાં સાધુ સામાચારીના જ્ઞાતા મુનિ હાથને પ્રમાર્જિત કરીને(સાફ કરીને) યા હસ્તક (હસ્તગત રજોહરણુ) થી કાય અને સ્થાનની પ્રમાના કરીને આહાર કરે.
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
૧૧૨
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
કોઈ-કાઇએ દૂતનું સંમુખ્ય ના એવા અથ કર્યો છે કે-મુખવસ્ત્રકા લઈને તેથી શરીરની પ્રમાના કરે,' પણ એવા અ કરવા એ ખરાખર નથી, કારણ કે સુખવસિકાની સાથે પ્રમાર્જન કરવા સંબધ મળતા નહિ જોવાથી તેમણે એક આય શબ્દ લઈને પેાતાની તરફથી મેળવી દીઘા છે. આ પ્રમાણે સબધ મેળવી દેવા એ ઉચિત નથી. વળી કેાષામાં કયાંય હસ્તક' શબ્દને અથ મુખવસ્ત્રકા કર્યાં નથી અને વ્યાકરણમાં પણ એવા અર્થ જોવામાં આવતા નથી, આગમમાં મુદ્દત્ત àિર્દિત્તા ત્યાદિ પદ્મ જોવામાં આવે છે, કિન્તુ ત્યના પરિહેન્દિત્તા કયાંય જોવામાં આવતુ નથી.
તથા મુખવશ્રિકારૂપ હસ્તકથી કાયની પ્રમાના કરીને આઢાર કરે” એવી વ્યાખ્યા કરવી એ પણ અત્યંત અયુક્ત છે, કારણ કે મુખવકિા ધારણ કરવાનુ પ્રયેાજન સૂક્ષ્મ, વ્યાપી, સાતિમ તથા વાયુકાય આદિ જીવાની હિંસાના પરિહાર કરવા એ છે. મુખઅકાને હાથમાં રાખવા ઉક્ત પ્રયેાજન સિદ્ધ થતું નથી. એથી એમ સિદ્ધ થાય છે કે મુખાસ્ત્રિકા મુખ પર જ ધારણ કરવી જોઇએ. તેથી મુખના નિમિત્તે થનારી સૂક્ષ્મ, ન્યાયી, સપાતિમ અને વાયુકાય આદિ છવાની વિરાધનાની નિવૃતિને માટે મુખ પર ધારણ કરવા ચેાગ્ય એ મુખરિમાણુ દારા સાથેના અને આઠ પડવાળા વસ્ત્રખડને ભગવાને ‘મુખવજ્ઞિકા' કહી છે, હસ્તવસિકા' શબ્દને પ્રયાગ કર્યાં નથી. એટલે ‘હસ્તક' શબ્દથી મુખવિજ્રકાના અથ કોઇ પણ પ્રકારે નીકળી શકતા નથી. એ રીતે સુખશ્રિકાથી કાયાની પ્રમાર્જના કરવી' એ અર્થે માગમથી સર્વથા વિરૂદ્ધ છે. )૮૩-૮૩)
સહ્ય છે. ઇત્યાદિ, તથા ૐ વિજ્ઞવિ॰ ઇત્યાદિ. એ કાઠામાં આહાર કરનારા ભિક્ષુના ભેાજનમાં ખીજ, કાંટા, તણખલાં લાકડુ, કાંકરી-કાંકરા યા એવા પ્રકારની ખીજી કઈ વસ્તુ હાય તા તે કાઢી નાંખી યાંત્યાં નાંખે નહિ, તથા મુખથી પણ થૂકે નહિ, પરંતુ તેને હાથમાં લઈને એકાન્ત સ્થાનમાં જાય. (૮૪-૮૫)
જ્ઞાત ઇત્યાદિ. એકાન્તમાં જઇને અચિત્ત ભૂમિ જોઈને ત્યાં યતનાપૂર્વક એ જ કાંટા સ્માદિને નાંખે. પછી પેાતાના સ્થાન પર આવીને ઇરિયાવહિયાનું પ્રતિક્રમણ કરે. (૮૬)
આહારમેં આયે ખીજાદિ કા પરિઠવન કી વિધિ
સત્ય હૈ ઇત્યાદિ, તથા ત્ વિજ્ઞવિજ્ઞ॰ ઇત્યાદિ. એ કાઠામાં આહાર કરનારા ભિક્ષુના ભાજનમાં ખીજ, કાંટા, તણખલાં લાકડું', કાંકરી-કાંકરા યા એવા પ્રકારની ખીજી કોઇ વસ્તુ હાય તા તે કાઢી નાંખી જ્યાંત્યાં નાંખે નહિ, તથા મુખથી પણ થૂકે નહિ, પરંતુ તેને હાથમાં લઈને એકાન્ત સ્થાનમાં જાય. (૮૪-૮૫)
પાંત ઇત્યાદિ. એકાન્તમાં જઇને અચિત્ત ભૂમિ જોઈને ત્યાં યતનાપૂર્વક એ બીજ કાંટા સ્માદિને નાંખે. પછી પેાતાના સ્થાન પર આવીને ઇરિયાવહિયાનું પ્રતિક્રમણ કરે. (૮૬)
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
૧૧૩
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપાશ્રય મેં આકરહી આહાર કરને કા કથન
વિશr o ઈત્યાદિ, તથા વિજuf ઈત્યાદિ સાધુ ઉપાશ્રયમાં આવીને જ આહાર કરવાની ઈચ્છા કરે, અહીં થર્ અવ્યય નિશ્ચયબોધક છે, તેથી એ તાત્પર્ય પ્રકટ થાય છે કે તરસ આદિ કોઈ પ્રબળ કારણ વિના ઉપાશ્રય સિવાય અન્યત્ર આહાર ન કરવો જોઈએ. એટલે ભિક્ષા લાવીને મરથ વૈવામિ નિરરીદિ એ પાઠ ઉચ્ચારીને ઉપાશ્રયમાં પ્રવેશ કરે. પછી ભોજન કરવાના સ્થાનની સમ્યક પ્રકારે પ્રતિલેખન કરીને દીક્ષામાં મેટા સુનિની સમીપે આવીને છામિ વિનમિ ઈત્યાદિ ઈરિયાવહિયાને પાઠ બોલીને કાત્સગ કરે (૮૭-૮૮). * કાત્સર્ગમાં શું કરવું જોઈએ તે કહે છે-આમરૃત્તાન ઇત્યાદિ. તથા ૪જુદાજો ઈત્યાદિ,
"
કત્સર્ગમાં સ્થિર થઈને ગમનાગમનમાં, તથા આહાર પાણી લેવામાં જે અતિચાર લાગ્યા હોય તે સર્વનું કમશ: ચિંતન કરીને સરલબુદ્ધિ શાન્ત-ચિત્તવાળે સંયમી વ્યાક ળતા-રહિત ચિત્તથા ગુરૂની સમીપે આલેચન કરે. પ્રમાદ આદિને વશ થઈને જ્યા જેવો શુદ્ધ યા અશુદ્ધ આહાર આદિ લેવામાં આવેલ હોય તે પણ ગુરૂને નિવેદન કરે.
ગોચરીમેં અતિચારોં કી આલોચન વિધિ
qqને શબ્દથી એ મ સૂચિત કરવામાં આવ્યું છે કે કુટિલતારહિત બુદ્ધિવાલે જ યથાર્થ એ લાચન કરી શકે છે, અgramો શબ્દથી સુધા આદિ પરીવહને જીતવાનું પ્રકટ કરવામાં આવ્યું છે. સરકar જેવા શબ્દથી એમ સૂચિત્ત કર્યું છે કે એકાગ્રચિત્તથી જ અતિચારેનું સારી રીતે મરણ થઈ શકે છે. (૮૯-૯૦)
H૦ ઇત્યાદિ. આગળ પાછળ કરેલા અતિચારોની સમ્યક પ્રકારે અર્થાત પહેલાં કરેલા અતિચારોને પહેલાં અને પાછળ કરેલા અતિચારોની પાછળ આચનાન કરવામાં આવી હોય તે અતિચારોનું પુન:પ્રતિક પણ કરવું જોઈએ, અને કાયોત્સર્ગમાં સ્થિત થઈને છે (આગલી ગાથામાં કહેવામાં આવનારો) વિચાર કરે, (૯૧).
એ વિચાર હવે કહે છે-અઘો, ઈત્યાદિ.
અહો ! આ શરીર મેક્ષની સિદ્ધિનું કારણ છે, એટલે એની સ્થિતિને માટે તીર્થકર ભગવાને સાધુઓને નિર્દોષ ભિક્ષા લેવાને જ ઉપદેશ આપે છે. (૯૨)
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
૧૧૪
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાયોત્સર્ગમેં ચિન્તન પ્રકાર
Tનકાળ ઈત્યાદિ. મુનિ કો જિદંતાળ પદનું ઉચ્ચારણ કરીને કાર્યોત્સર્ગને સમાપ્ત કરે, પછી સ્રોજa Tબ્લોગ ઇત્યાદિ જિનસંસ્તવ પૂર્ણ કરીને ઘwો મંગાર્દિ ઈયાઉિ ઓછામાં ઓછી પાંચ ગાથાઓની મૂળશાસ્ત્રની સજઝાય કરી થોડીવાર વિશ્રામ કરે જેથી અન્ય મુનિ પણ આવીને શામિલ થઈ જાય (૯૩)
વિશ્રામ ક્રૂરતાં મુનિ શું કરે તે કહે છે–વીરમતો, ઈત્યાદિ,
કર્મોની નિર્જરા એભલાષી સાધુ વિશ્રામ કરતી વખતે એ વા મુક્તિરૂપ હિતના કરવાવાળા અર્થનું ચિતન કરે-જે કઈ મુનિરાજ મારા પર અનુગ્રહ કરીને મારા ભાગના અન્ન આદિને ગ્રહણ કરે તે હું આ દુસ્તર ભવસાગરથી તરી જઉં. (૯૪)
એ વિચાર કરીને પહેલાં બધા મુનિ એમાં જે રતાધિક (દીક્ષામાં વડા) હોય તેમને પિતાને ભાગ ગ્રહણ કરવાની પ્રાર્થના કરે. જે તે ગ્રહણ કરે તે સારું, ન ગ્રહણ કરે તે એવું નિવેદન કરે- હે ભદંત ! આપ જ કઈ મુનિને આહાર વહેચી આપો” પછી રનો. ધિક ઈચ્છાનુસાર આપે. જો તે ન આપતાં એવી આજ્ઞા કરે કે “તમે ઈચ્છાનુસાર આપી દે તે શિષ્ય શું કરવું જોઈએ ? તે બતાવે છે--વાવો, ઈત્યાદિ.
અન્યમુનિયોં કો આહાર ગૃહણ કે લિયે પ્રાર્થના કા વિચાર
ગુરૂની આજ્ઞા મખ્યા પછી પ્રસન્ન ચિત્તથી ઉદારતાની સાથે દીક્ષામાં મોટાનાનાના ક્રમ કરીને સાધુઓને પિતાને ભાગ ગ્રહણ કરવાની પ્રાર્થના કરે અર્થાત “ખા આહા૨ ૨ ણ કરવાને અનુગ્રહ કરે” એમ કહે. એ મુનિઓમાંથી કઈ ગ્રહણ કરવાની ઈચ્છા કરે તે તેમને વહેંચી આપીને તેમની સાથે પોતે પણ ચપડ-ચપડ અવાજ કર્યા વિના આહાર કરે. (૯૫),
અા ઈત્યાદિ. જે કોઈ પણું મુનિ આહાર ગ્રહણ કરવાની ઈચ્છા પ્રકાશિત ન કરે અર્થાત્ ન લે તે એકલા-રાગદ્વેષરહિત તે એવા પાત્રમાં ભોજન કરે કે જેમાં પ્રકાશ પડતો હોય. પ્રકાશયુક્ત પાત્રમાં આહાર કરવાનું વિધાન એટલા માટે કર્યું છે કે મછર આદિ સૂક્રમ જંતુ દેખી શકાય. મંડલ દોષને વિચાર કરતાં એક કણ જેટલું પણ અન્ન ન વેરાવા દેત આહાર કરે. (૬)
આહાર કા ઉપભોગ કી વિધિ
ત્તિ ઈત્યાદિ, તીખો, કડવા, કસાયલા, ખાટા, મીઠા, અથવા ક્ષારરસવાળા પદાર્થો
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
૧૧૫
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
જે ગૃહસ્થ પોતાને માટે બનાવ્યા હોય અર્થાત્ સાધુને માટે ન બનાવ્યા હોય અથવા સ્વાદસુખ સિવાય અન્ય પ્રત્યે નને માટે અર્થાત શરીરના નિર્વાહને માટે જે આગમાનુસાર વિધિથી પ્રાપ્ત થાયા હોય તો તેમને એવી રીતે ભેગવે કે જેમ ઘી-સાકરને આહાર કરવામાં આવતે હેય. તાત્પર્ય એ છે કે સાધુને નિરવઘ અંત-પ્રાંત આદિ જે આહાર મળે એ બધાને સમભાવથી ભેગવો જોઈએ. સંગ્રહ ગાથામાં કહ્યું છે કે–
એક તરફ છાશમાં ભીંજવેલી વાલ ચણા આદિની ઠંડી રોટલી અને એક તરફ મનોજ્ઞ ઘેવર આદિ હોય, એ બેઉને જે સમભાવે ભગવે છે તે શ્રમણ કહેવાય છે. (૧) ગરમ યા ઠંડુ અનાદિક અને એ જ પ્રકારે ગરમ યા ઠડો દહીંને કર બે ઈત્યાદિને જે સંયમયાત્રાના નિર્વાહને માટે સમભાવે ભગવે છે તે શ્રમણ કહેવાય છે.” (૨) ઇતિ (૯૭)
અલ ઈત્યાદિ, તથા gui૦ ઈત્યાદિ. મીઠાથી રહિત તથા વાલ-ચણ આદિ અરસ યા બહુ જૂને એદન–આદિ વિરસ, હીંગ આદિથી વઘારેલું યા ન વઘારેલું લીલે કરબે આદિ, સૂકા-ભૂજેલા ચણું આદિ, બેરનું ચૂર્ણ આદિ અથવા કળથી યા અડદના બાકળાનું ભજન, એ સર્વ જે શાક્ત વિધિથી પ્રાપ્ત થયાં હય, પ્રાસુક હોય, મંત્ર-તંત્ર આદિને પ્રયોગ કર્યા વિના મખ્યા હોય, થોડા હોય યા વધારે હોય, અર્થાત્ સરસે અન્નાદિ થોડું હોય અને નીરસ આહાર વધારે હોય, તે મુધાજીવી–અર્થાત્ સંયમયાત્રાના નિર્વાહને માટે જીવન ધારણ કરનારો અથવા નિર્દોષ અર્થાત જાતિ આદિને પ્રકટ કર્યા વિના ભિક્ષા લેનાર સાધુ એ આહારની અવહેલના કરે નહિ, તાત્પર્ય એ છે કે-સરસ આહાર ઓછો મળે તે એમ ન કહે કે “આટલા થડા આહારથી ઉદરપૂતિ કેવી રીતે થશે?” નીરસ આહાર વધારે મળે તે એમ ન કહે કે “આ ઘણા બઘા વ્યર્થ બહારથી શું લાભ ? એ પ્રમાણે આહારની નિન્દા ન કરે, પરન્તુ આહારના સંયોજન આદિ મંડલ દેશોને ટાળીને ભોગવે.
મુધા દાતા એવં ઉપભોકા કા મોક્ષગમન કા કથન
વાજે શબ્દથી એમ સૂચિત કરવામાં આવ્યું છે કે ગીતાર્થ સાધુએ શાસ્ત્રની મર્યાદા અનુસાર જ આહાર ગ્રહણ કરવો જોઈએ. જાદુઇ શબ્દથી સચિત્ત અચિત્તની પરીક્ષા કરીને ગ્રહણ કરવાનું કહેવામાં આવ્યું છે. ઘણા શબ્દથી એમ દર્શાવવામાં આવ્યું છે કે દાતાને ઉપકાર કરીને ભિક્ષા ગ્રહણ કરવાથી આધાકમ આદિ ઘણુ દોષ લાગે છે, તેથી એવી ભિક્ષા ન લેવી જોઈએ. સોનાકિનર્ધ શબ્દથી એમ બતાવવામાં આવ્યું છે કે નિર્દોષ ભિક્ષ ઉપલબ્ધ થતાં પણ મંડલ દોષ લાગવાથી એ ભિક્ષા અવશ્ય દૂષિત થઈ જાય છે, તેથી એને પરિહાર કરીને જ આહાર કરે જોઈએ. (૯૮-૯૯)
દો. ઈત્યાદિ નિષ્કામ-પ્રત્યુપકાર (બદલા) ની આશા ન રાખનારદાતા દુર્લભ છે અને નિકામ-દાતાનું કાર્ય કર્યા વિના ભિક્ષા ગ્રહણ કરનાર-સાધુ ષણ વિરલ જ હોય છે. પ્રત્યુપકારની ઈચ્છા ન રાખનાર દાતા અને કોઈનું કાર્ય કર્યા વિના ભિક્ષા ગ્રહણ કરનાર આમાથી સાધુ, એ બેઉને મોક્ષ ગતિની પ્રાપ્તિ થાય છે.
શ્રી સુધર્મા સ્વામી જંબૂ સ્વામીને કહે છે કે-હે જબૂ! ચરમ જિનેશ્વર ભગવાન મહાવીર સ્વામી એ જેવો ઉપદેશ આપે છે તે જ મેં કહ્યો છે (૧૦૦) ઈતિ દશવૈકાલિકસૂત્રના પાંચમાં અધ્યયનને પહેલા ઉદેશાને
ગુજરાતી ભાષાનુવાદ સમાપ્ત. (૫ ૧)
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
११६
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
અપર્યાપ્ત આહાર હોને પર પુનગોંચી ગમન કી વિધિ
અધ્યયન પાંચમુ ઉદ્દેશ બીજો.
પ્રથમ ઉદ્દેશમાં કહેલી વિધિ ઉપનંત અવશિષ્ટ પિડૈષણાની વિધિ આ બીજા ઉદ્દેશમાં કહે છે—પરિન, ઈત્યાદિ.
આહાર કરવામાં પાત્રમાં જે લેપ લાગેલેા રહી જાય, તેને આંગળી આદિ વડે લૂછીને મુનિઅમનાજ્ઞ ગંધ યા મનોજ્ઞ ગધવાળા ખધા અન્ન પાનને ભેગવે, તેને છેડે નહિ, અર્થાત્ જરા પણ બાકી ન રાખે. જૂના ઘઉં, બાજરી, વાલ, ચણા આદિની બનાવેલી ઠંડી યા ગરમ શટલી સ્માદિ અન્ન, ખાટી છાશની ખનેલી ઠંડડી યાં ગરમ કઢી આદિ શાક, પયુષિત ખાટી છાશ આદિ પાન, એ બધા અમનેાજ્ઞગધવાળાં હોય છે. અને ઘેખર, પાયસ (દૂધપાક) આદિ, એલચી, લવીંગ, કેસર આદિથી મિશ્રિત હાવાથી મનેાજ્ઞ ગધવાળાં હોય છે, એ બધાંને સમભાવે ભગવે. (૧)
વૈજ્ઞા॰ ઇત્યાદિ, તથા તો ઇત્યાદિ ઉપાશ્રયમાં બેસવાના સ્થાનમાં અર્થાત્ સ્વાધ્યાયભૂમિમાં તથા ગેાગ્રીમાં ગએલા મુનિને અલ્પ અર્થાત્ ક્ષુધાની શાન્તિન થઇ શકે અર્થાત્ લાવેલા આહાર પૂરતા ન હાય, તા એવુ કારણુ ઉત્પન્ન થતાં અર્થાત્ ક્ષુધાવેદનીય શાન્ત ન થવાને લીધે સંપન્ન મિત્તાામિ ઇત્યાદ્ધિ પૂર્વોક્ત વિધિથી, તથા જાહેળ નિમે નિલૂ એ ગાથાથી પ્રારંભ કરીને આગળ ખતાાવમાં આવનારી ર્વાિષથી ભક્ત-પાનની ગવેષણા કરે અર્થાત્ ભિક્ષાને માટે ફરીથી ગમન કરે. (૨-૩)
એ વિધિને બતાવતાં કાળની યતના કહે છેઃ જાહેળ॰ ઇત્યાદિ
જે દેશમાં ગ્રસ્થાના ભેજનનાં જે સમય હાય તે સમય ભિક્ષાને માટે ઉચિત છે. તેથી ભિક્ષાને માટે તે સમયે જવુ જોઈએ, અને ગેાચરીને માટે ગએલા સાધુએ એવા ઉચિત સમયે પાછા ક્રવુ જોઇએ કે જેથી સ્વાધ્યાય આદિ ક્રિયાએમાં અંતરાય ન પડે. તથા જે સમય ભિક્ષાને માટે ઉચિત ન હોય તેના પરિહાર કરીને દ્રવ્ય ક્ષેત્ર કાળ ભાવથી ઉચિત સમયે જ ભિક્ષાને માટે જવું જોઈએ ગાથામાં ઘણીવાર કાલ શબ્દને પ્રયાગ કરવાથી એ આશય પ્રકટ થાય છે કે-સાધુએએ પ્રત્યેક ક્રિયા ઉચિત સમયે જ કરવી જોઈએ. (૪)
સમય કી મર્યાદાનુસાર ગોચરી ગમન કા કથન
કોઈ સાધુ અસમયમાં ભિક્ષાને માટે જનારા બીજા સાધુને પૂછ્યુ* કે—હૈ ભિક્ષુ ! તમને ભિક્ષાનેા લાભ થયા કે નહીં” ત્યારે તેણે કહ્યુ. આ કંગાલ કંજૂસાના ગામમાં ભિક્ષા કયાંથી પ્રાપ્ત થઈ શકે ?' ત્યારે એ અકાળે ગેચરી કરનારા સાધુ પ્રત્યે કહે છે-ગજાહે ઈત્યાદિ.
હું ભિક્ષુ ! આપ અસમયમાં ભિક્ષાછે માટે જાઓ છે, સમયને ખ્યાલ રાખતા નથી. એ કારણે વધારે ફરવાથી યા ભિક્ષા ન મળવાથી તમે તમારા આત્માને પીડિત કરે છે અને ગ્રામ-નગરની નિંદા કરે છે. અકાળે શિક્ષાને માટે જવારૂપી ભગવાનની આજ્ઞાનો
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
૧૧૭
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
વધના કરવાથી તથા દીનતા પ્રકટ કરવાથી ચારિત્રમાં મલિનતા આવે છે, તેથી અનુચિત સમયે ભિક્ષાને માટે જવું ન જોઈએ. (૫)
આ જાહે॰ ઈત્યાદિ. ભિક્ષુ ઉચિત સમય થતાં જ ભિક્ષાને માટે જાય. ઉત્સાહપૂર્વક ભિક્ષા ભ્રમણુરૂપ પુરૂષાથ કરે. કોઇવાર ભિક્ષાના લાભ ન થાય તા એવા વિચાર ન કરે કે આજ મને ભિક્ષા ન મળી.’ પરતુ એવા વિચાર કરીને સંતુષ્ટ રહે કે આજ ભિક્ષા ન મળી તેા સહેજે મારાથી અનશન આદિ તપ થઇ ગયું. અર્થાત્ ભિક્ષાને લાભ ન થવાથી પણ મે' ભલીપેઠે વીર્યંચારનું આરાધન કર્યું' છે.' સાધુ કેવળ અન્નાદિની પ્રાપ્તિને માટે જ ભિક્ષાચરી કરતા નથી, કિન્તુ વીર્યાચારની આરાધનાને માટે પણ ભિક્ષાચરીમાં જવુ' ભગવાને ખતાવ્યું છે. (૬)
ગોચરી મેં ક્ષેત્ર યતના કા કથન
હવે ક્ષેત્રની ચુતના કહે છે:-સહેલુ॰ ઇત્યાદિ હું સ—આદિ ઉચ્ચ-જાતીય અને કાગડા-આદિ નીચ જાતીય પ્રાણી જો ભાજન પાન ને માટે રસ્તામાં આવેલા હાય તે। તેની સામે ન જવુ સામે જવાથી તેમને પાણી પીયા ચણવા વગેરેમાં વિઘ્ન પડવાથી ભક્ત-પાનમાં અંતરાય આદિ અનેક દોષ લાગે છે. એટલે યતનાપૂર્ણાંક અર્થાત્ જે રીતે તેએ ભયભીત ન થાય એ રીતે બીજે મ ગેયા એક ખાજુએથી ગમન કરવુ. તાત્પર્ય એ છે કે જો આખા માગ' 'સ કબૂતર યા કાગડા વગેરે પ્રાણીઓથી ભરેલા હોય તેા બીજે માળેથી અને એક તરફ તેએ ચણતાં કે પાણી પીતા હાયતા તેની બાજુએ થઇને ગમન કરવું જોઈએ. (૭)
ભિક્ષાકે લિયે ગૃહ પ્રવેશ વિધિ
નોન॰ ઇત્યાદિ ગેાચરીને માટે ગએલા મુનિ કાઇના ઘરમાં ન બેસે, ઊભા-ઊભે સદ્દલ સહિત ધમ કથા કહેવાના આરંભ ન કરે અવસર હાય તા એક પ્રશ્નનું એકજ સમાધાન ઊભાં ઊભાં સક્ષેપમાં કરી દે. બેસવાથી યા લાંખી ધકથા કરવાથી દાતાની અરૂચિ આદિ અનેક દોષા થાય છે (૮)
હવે દ્રવ્ય-યતના કહે છે-શાહ ઇત્યાદિ.
ગોચરી માટે ગએલા મુનિએ આગળા, સાંકળ, ફલક (ખૂટી આદિ) દરવાજો યા કમાના આધાર લઇને ઊભા રહેવુ' ન જોઈએ (૯)
ક્ષમા ઇત્યાદિ. તથા સમક્॰ ઇત્યાદિ શ્રમણ, બ્રાહ્મણુ, કૃપણ અને વનીપકને ગૃહસ્થના દરવાજા પર ભાજન યા પાણી ને માટે આવેલા જેમને સાધુ એમને એળગીને ગૃહસ્થના ઘરમાં પ્રવેશ ન કરે, એટલું જ નહિ જ્યાં એમની દૃષ્ટિ પડતી હુંય એવા સ્થાન પર પણ ઊભા ન રહે, કિંતુ એકાંત પ્રદેશમાં જઈને ઊભા રહે કે જયાં એમની દૃષ્ટિ પડેોંચે નહિ. (૧૦–૧૧)
એમ ન કરવામાં દોષ કહે છે—વળીમાલ' ઇત્યાદ્ધિ.
સંભવિત છે તેમને આળ'ગીને જવાથી યા એમની સામે ઊભા રહેવાથી એ વનીપક યા દાતાને અથવા બેઉને દ્વેષ તથા ખેઢ ઉત્પન્ન થઈ જાય. તથા પ્રવચનની લઘુતા થાય છે, એટલે એમને એળ ંગીને જવુ એ સાધુના કલ્પ નથી. (૧૨)
કયારે જવું જોઈએ ? તે કહે છે-દિપ૦ ઈત્યાદિ.
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
૧૧૮
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
દાતાએ વનીપક આદિને દાન દેવાની મનાઈ કર્યા પછી અથવા અન્ય આદિ આપી ચૂકયા પછી યા મૌન સાધી લીધા પછી, અથવા વિલખ થવા ઈત્યાદિને કારણે જ્યારે એ વનીક આદિ એ ઘેરથી પાછા કરે ત્યારે સંયમીએ ભક્ત-પાનને માટે એ ઘરમાં જવું જોઇએ (૧૩)
પુષ્પ સંસ્પર્શહસ્તસે ભિક્ષા લેને કા નિષેધ
સુપä ઈત્યાદિ. તથા ૐ મવે ઈત્યાદિ. જો દાતા, નીલુ કફેદ ચા લાલ કમળ, સૂર્યવિકસી કમળ, ચંદ્રવિકાસી કમળ, માલતીનું પુષ્પ તથા અન્ય સચિત્ત પુષ્પ તાડીને પછી આહાર પાણી આપે તાં તે સયમીએને માટે ગ્રાહ્ય નથી. તેથી તે આપનારીને સાધુ કહે કે એવા દોષયુક્ત આહાર મને કલ્પતા નથી (૧૪-૧૫)
સપનું ઇત્યાદિ, તથા તેં મને ઈત્યાદિ
પૂર્વોક્ત કમળ આદિમાંથી કાઈ સચિત્ત ફૂલનુ મન કરીને અથવા માત્ર સઘટન પણ કરીને આહાર આપે તા આપનારીને સાધુ કહે કે એવા આહાર લેવા મને કલ્પતા નથી. અહી 'મન' શબ્દથી સ્પર્શ-માત્રનું પણ ગ્રહણ થાય છે, કારણ કે કમળ આદિના જીવાને સ્પર્શ કરવાથી પણ અવશ્ય પીડા થાય છે. પ્રથમ ઉદ્દેશમાં સંમર્માળી વાળાળિ ટીયાનિ નિ ય એ પદ્મથી જ બધી વનસ્પતિકાયનું ગ્રહણ કરવામાં આવ્યુ હતું, અહીં ફરીથી કમળ આદિનુ ગ્રહણ કર્યુ છે, એ પુનરૂક્તિ દોષ સમજવા નહિ, કારણ કે પહેલાં સામાન્યરૂપે નિષેધ કર્યાં હતા, અને અહી વિશેષરૂપે નિષેધ કર્યાં છે, (૧૬-૧૭)
સચિત્ત હરિતકાય ગૃહણ કા નિષેધ
સાટુથ ઈત્યાદિ, સરળŕ૦ ઈત્યાદિ. કમળનું મૂળ, પલાશનુ મૂલ, અર્થાત્ સાધારણ વનસ્પતિની જાતિ વિશેષ, તથા સફેદ કમળ, કમળની નાળ, સરસવનાં પાંદડાંનુ શાક, શેરડીની કાતળી, એ બધાં જો શસ્રથી પિરણત ન હેાય તા એના તથા આંખલી આદિનાં વૃક્ષનાં, મધુર તૃણુ આદિ જો સચિત્ત હાય તા એને ત્યાગ કરવા જોઈએ. (૧૮) (૧૯) તળિય ઇત્યાદિ. જેનાં બીજ પામ્યાં ન હોય એવા મગ, ચાળા, તુવેર આદિની સીગ એકવાર ભૂંજેલી હાય તથા સચિત્ત હાય તા તે આપનારી ખાઈને સાધુ કહે કે એ લેવી મને કહપતી નથી.
તદ્દા શો' ઈત્યાદિ. એ પ્રમાણે જળ અને અગ્નિમાં નહિ ઉકાળેલાં ખેર, સચિત્ત વાંસના અંકુર તથા કાશ્યપનાલિકા (ગવાર ફળી), તલપાપડી અને કદમ્બનાં ફળ જે સચિત્ત હાય તા એના ત્યાગ કરવા-ગ્રહણ કરવાં નહિ, (૨૧)
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
૧૧૯
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
સચિત્ત આહાર પાન લેને કા નિષેધ
સહેવ॰ ઇત્યાદિ. એ જ પ્રમાણે તત્કાળના દળેલા ચાખા ઘઉં આદિના આાટા, તથા પહેલાં અચિત્ત હાવા છતાં પણ કાળની મર્યાદા વ્યતીત થતાં પુનઃ સચિત્ત થએલું જળ, તુરતના બનાવેલા તલકુટ, તરતની સરસવ આદિને ખેાળ એ સચિત્ત વસ્તુઓને પણ ગ્રહણ ન કરે. ગરમ પાણી અચિત્ત રહેવાની મર્યાદા ઠંડુ થઈ ગયા પછી ગ્રીષ્મ ઋતુમાં પાંચ પહાર, શીયાળામાં ચાર પહેાર અને વર્ષાઋતુમાં ત્રણ પહેારની હોય છે, ત્યારમાદ એ જળ સચિત્ત ખની જાય છે. એ વિષયમાં એક સંગ્રRsગાથા છે તે સ`સ્કૃત ટીકામાં લખી છે. (૨૨)
‘વિદ્’—ઈત્યાદિ. કાઠું, ખીજેરા–લીંબુ, મૂળા અને મૂળાના કકડા જો અચિત્ત-શસ્ત્રપરિણત ના હાય તા તે ગ્રહણ કરવાની ઈચ્છા પણ ન કરવી જોઇએ. મૂળા અન તકાય છે એટલે એ શસ્ત્રપરિણત થવા કઠિન છે, તેથી અહીં એક અથ વાળા આમક’અને ‘અશસ્ત્રપરિણત' એવા બે શબ્દો આપેલાં છે. (૨૩)
તદેવ જ॰' ઈત્યાદિ. એ પ્રકારે ખરી આદિનુ ચૂણુ, ફળનાં બીજોનું ચૂર્ણ, તથા અહેડાં, રાયણ અથવા દ્રાક્ષ એ સચિત્ત હોય તા ગ્રહણ કરવાં નહિ. (૨૪)
નમુથાળ' ઈત્યાદિ. ભિક્ષુ સદા ધન-ધાન્ય આદિથી સમૃદ્ધ કુળામાં તથા ધન-ધાન્યથી હીન કુળમાં સમુદાની ભિક્ષાને માટે ગમન કરે. એક જ ઘેરથી ભિક્ષા ન લે. કારણ કે આધાકમ આદિ દોષ લાગવાના સ’ભવ છે. નિષન કુળને છેાડીને સરસ ભક્ત-પાનની લાલસાથી સંપત્તિશાળી કુળમાં ભિક્ષાને માટે જવુ' ન જોઇએ.
‘સમુયાળ' પદથી એમ સૂચિત કરવામાં આવ્યું છે કે અનેક કુળમાંથી થાથી-થેાડી ભિક્ષા લેવાથી જ ભિક્ષાની નિર્દેષતા જળવાય છે. પુખ્તવયં શબ્દથી સમભાવ સૂચિત કર્યાં છે. ‘નીય ' ઇત્યાદિ ઉત્તરાપથી રસ-લાલુપતાના ત્યાગ વ્યક્ત કર્યાં છે. (૨૫)
ભિક્ષાચરણમેં વિવેકશીલ હોને કા કથન
અરીનો ઇત્યાદિ. ભિક્ષાના બધા દોષાના જ્ઞાતા મુનિ આહારમાં મૂર્છા ન રાખે અને આહારના પરિમાણુના ખ્યાલ રાખે જેટલા આહારથી ક્ષુધા વેદનીય ઉપશાન્ત થઇ જાય તે જ આહારનું પરિમાણુ છે એથી વધારે આહાર કરવાથી પ્રમાદ આદિ દોષ ઉત્પન્ન થાય છે, તેથી સાધુઓએ આહારનું પરિમાણ અવશ્ય કરવુ' જોઈએ. સાધુ ઉદ્ગમ આદિ દોષો ન લાગવા દેતાં દીનતાને ત્યાગ કરીને ભિક્ષાની ગવેષણા કરે, અને ભિક્ષાને લાભ ન થાય તેથી ખેદ ન કરે.
‘બર્ીનો' શબ્દથી એમ પ્રકટ થાય છે કે દીનતા ખતાવવાથી આત્માનુ અધ:પતન અને જિનશાસનની લઘુતા થાય છે. ન વિલાપન્ન શબ્દથી એમ સૂચિત કર્યું છે કે આહારલાલ ન થાય તા પણ આત્મિક પ્રસન્નતાને પરિત્યાગ ન કરવા જોઇએ. જીલ શબ્દથી સથા
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
૧૨૦
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
7
શુદ્ધ ભિક્ષા ગ્રહણ કરવાની ચાગ્યતા વ્યક્ત થાય છે. મુચ્છો શબ્દથી આહાર આદિની તાલુપતાના ત્યાગ ધ્વનિત થાય છે. માયને શબ્દથી એ સૂચિત કરવામાં આવ્યું છે કે નિર્દેષ અને સરસ આહાર વધારે પ્રાપ્ત થઇ રહ્યો હાય તા પણ પ્રમાણથી વધારે ગ્રહણ ન કરવા જોઇએ. વલળા" શબ્દથી એમ સૂચિત કરવામાં આવ્યું છે કે આધાકમ આદિ ભિક્ષાના બધા દોષોનુ અનુસધાન કરવાથી જ વિશુદ્ધ ભિક્ષાનું ગ્રહણ સભવિત છે (૨૬) ‘વર્તે ’ ઇત્યાદિ. ગ્રસ્થના ઘરમાં તરેહ તરેહના ખાદ્ય અને ભાત ભાતનાં સ્વાધ વિદ્યમાન હાય છે; તે તેની ઇચ્છા હોય તા આપે અને ન હોય તે! ન આપે.જો ન આપે તે સાધુએ એવા ક્રોધ ન કરવા જોઇએ કે, આ કેવા અવિવેકી છે કે આટલાં બધાં ખાદ્ય-સ્વાઘ હાજર હાવા છતાં પણ સાધુને આપતા નથી,' અહીં " શબ્દથી સત્ અને અસત વિવેક કર્યાં છે, અને તેથી મનને જીતવાનું સૂચિત કર્યું છે. (૨૭)
એનું વિસ્તારપૂર્વક કથનકરે છે—ચળા ઈત્યાદિ.
જે કાઇ ગૃહસ્થ શય્યા, આસન, વસ્ત્ર, ભક્ત યા પાન સામે દેખાતાં હોવા છતાં પણુ સાધુને ન આપે તે પણ સાધુ કોષ ન કરે. (૨૮)
રન્થિય ઇત્યાદિ. સ્ત્રી, ખાળક, જુવાન ચા વૃદ્ધ વંદના કરી રહ્યાં હોય તા તે વખતે તેમની પાસે ભિક્ષાની યાચના કરવી ન જોઈએ. કોઈ વંદના કરી રહ્યાં હોય અને તેમની પાસે યાચના કરવામાં આવે તે વાંદનામાં અંતરાય પડે છે, અને ગૃહસ્થના મનમાં એવા વિચાર આવે છે કે જુએ, આ સાધુ કેવા પેટ ભરા છે કે વંદના કરતી વખતે પણ ધીરજ ધરતા નથી, ૨'કની પેઠે કેવળ ભિક્ષાની ચિંતા કરી રહ્યો છે.' ખીજા સમયે યાચના કરતાં પણ જો ગૃહસ્થ ભિક્ષા ન આપે તેા સાધુ કઠાર વચન ન ખાલે કે ખસ, રહેવા દો, તારી વંદના વૃથા છે, તેથી સાધુઓને સ ંતાષ નથી થઈ શકતા, તુ" કેસૂડાંના ફૂલની પેઠે દેખાડવાની રમણીયતા (નમ્રતા) ધારણ કરનારા છે,' ઈત્યાદિ. (૨૯)
મૈં ઇત્યાદિ. ઠેઈ સાધુને વંદના ન કરે તેા સાધુએ તેના પર કુષિત ન થવુ જોઇએ કે આ કેવા અવિવેકી છે કે સામે ઊભેલા સાધુના અનાદર કરે છે ?” તથા ચક્રવતી અ દિ રાજા-મહારાજા પણુ વંદના કરે તે આત્મપ્રશંસા (ધમડ) ન કરે કે હું જગતમાં એવા માનનીય છું કે એવા રાજા મહારાજા પણ આરા ચરણામાં પડે છે.’ એ રીતે જિનશાસનમાં સ્થિત એવા સાધુનુ' ચારિત્ર સ્થિર (૯) રહે છે, અર્થાત્ સત્કાર અને તિરસ્કાર થતા પણુ અંતઃકરણમાં વિકાર ન કરનારા અનગારના આચાર નિરતિચાર પણે પલે છે. (૩૦)
ભિક્ષામેં ચોરીકા નિષેધ એવં ચોરી કે દોષ
સ્વપક્ષમાં ચૌય ના નિષેધ કરે છે—રિયા ઈત્યાદિ.
જો ક્ષુદ્ર પ્રકૃતિવાળે સાધુ ઉત્કૃષ્ટ સરસ આહાર પ્રાપ્ત કરીને એવા વિચારથી એને છુપાવે કે-હૂં' એને બતાવીશ તા આચાય આદિ એ લઈ લેશે, મને નહી' આપે અથવા થાડો જ
આપશે' (૩૧)
ગત્તકા ઈત્યાદિ એ બીજાથી છુપાવીને સરસ આહાર કરનારે સ્વાર્થ સાધનમાં સમથ સાધુ મનેાજ્ઞ રસના અભિલાષી થઇને અત્ય’ત પાપકનું ઉપાર્જન કરે છે. તે આ જન્મમાં સાધારણ નીરસ આહારથી કદાપિ સંતુષ્ટ ન થતાં મેાક્ષને પ્રાપ્ત કરી શકતે નથી,
ત્તકાળુહો એ પદથી પુદૂગલાન દીપણું, જીદ્દો પદથી માયાચારમાં પરાયણતા તથા તકરવૃત્તિ (ચૌય વૃત્તિ) અને હુન્નોલો પદથી અભીષ્ટ વસ્તુ ન મળવાથી ઉપજતા અસ તાષ સૂચિત કર્યાં છે. (૩૨)
ગુરૂ સમક્ષના અપહાર કહીને હવે ગુરૂની પરાક્ષના અપહાર કહે છે—લિયા॰ ઇંદ્રાદિ.
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
૧૨૧
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
કદાચ કોઈ રસલુપી સાધુ વિવિધ પ્રકારનાં પાન-ભેજન મેળવીને સારું સારું ભજન ભિક્ષાચરીમાં જ કેઈ એકાંત સ્થાનમાં ખાઈ લે અને વાલ ચણ આદિ અંત-પ્રાંત તથા મીઠા મરચા વિનાનો નીરસ ઠંડો આહીર ઉપાશ્રયમાં લઈ આવે (૩૩)
એમ કરવાનું પ્રયોજન કહે છે.—ગાતુo ઈત્યાદિ.
આ ઉપાશ્રયમાં રહેલા સાધુ મને એવું માને કે-“આ સાધુ આત્માથી છે, જેવો આહાર મળે તેમાં સંતોષ માનનારો છે, સરસ આહારની આકાંક્ષા કરતા નથી થોડા જ આહારથી સંતુષ્ટ થઈ જાય છે, અને સારરહિત ઠંડા અંત-પ્રાંત આહારનું સેવન કરે છે, (૩૪)
પિતાના દેષ કેમ છુપાવે છે ? તે કહે છે–પૂજા , ઈત્યાદિ
સારા-સારાં વસ્ત્ર પાત્ર અન-પાન આદિથી પિતોને સત્કાર ચાહનાર, પ્રશસ્ત વસ્તુઓનાંભોગ લેલપી–અહા ! એ આ જ છે એવા યશને અભિલાષી, માન (આવતાં જ ઉભા થઈ જવું)તથા સમ્માન (ગુણગાન દ્વારા ગૌરવ પ્રકટ કરવું) ની ઈચ્છાવાળો સાધુ ઘણું પાપને તથા કપટરૂપ માયાશલ્યને ઉત્પન્ન કરે છે. છાતીમાં પેસીને ત્યાં જ તૂટી જનારા દ્રવ્ય-શલ્ય (તીરની અણી) ની પેઠે હૃદયમાં રહેલું માયારૂપ ભાવ-શલ્ય નિરંતર અસીમ વ્યથાનું કારણ બને છે, તથા ચતુર્ગતિ સંસારમાં અહીં-તહીં ભટકતાં અવિચલ શાન્તિમય સુખથી એ સાધુને વંચિત (રહિત) કરી નાંખે છે. (૩૫)
મધપાન કા નિષેધ
* મધપાનનો નિષેધ કહે છે-હુરં વારા ઈત્યાદિ
જે સાધુ પિતાના સંયમની રક્ષા કરવા ઈચ્છે છે, તેણે મદિરા યા સરકે એકાંતમાં પણ કદાપિ પી ન જોઈએ. મટિરા ત્રણ પ્રકારની છે. (૧) ગૌડી, (૨) માધ્વી, (૩) પછી. ગોળ માંથી બનાવેલી ગૌડી, મહડાંમાંથી બનાવેલી માધ્વી, તથા ધાન્ય આદિના પિષ્ટ (આટા) માંથી બનાવેલી પછી કહેવાય છે. સુ દો એ વચનથી એમ માલુમ પડે છે કે-ધાન્ય આદિના આટાથી મદિરા બને છે. અથવા પછી મદિરા “ચંદ્રહાસ” નામની મદિરા સમજવી જોઈએ. તે ઉપરાંત ભાંગ, ગાંજો, બીજી–બીજી કોઈ પણ કેફી વસ્તુનું સેવન સાધુ ન કરે, જેમકે કહ્યું છે કે
મદના કારણ સ્વરૂપ પીગળેલા પદાર્થને મદ્ય કહે છે મઘ બાર પ્રકારના સમજવા, તે નીચે મુજબ
(૧) મહુડાને, (૨) ફણસને, (૩) દ્રાક્ષને (૪) ખજૂરને (૫) તાડને (તાડી), (૬) શેરડીને, (૭) મરેય-પાવઠીનાં ફૂલને, (૮) માક્ષિક મધને, (૯) ટંક (કઠા) ને; (૧૦) મધુને, (૧૧) નારિઓળને, અને (૧૨) પિષ્ટ (આટા) નો બનેલે મધ. એમ માના મુખ્ય ભેદ પાર છે.
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
૧૨૨
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
મધ સેવન કરનેવાલે કે દોષ કા કથન
એ બધાને કેવળી ભગવાનની સાક્ષીએ પીએ નહિ. કેવલી ભગવાનની સાક્ષી કદાપિ કયાંય રાક તી નથી, કારણ કે તે સર્વદશી છે, એટલે તાત્પર્ય એ છે કે એકાંતમાં પણ મદ્ય પીવો નહિ. (૩૬)
વિશg૦ ઈત્યાદિ. હે શિષ્ય ! ભગવાન તીર્થંકરની આજ્ઞા વિના ગ્રહણ કરનાર એટલે ચાર, આત્માની સહચર ધર્મને પણ ત્યાગીને એકાંતમાં સ્થિત થઈને એમ સમજે છે કેમારા આ મદિરાપાનને કઈ જાણતું નથી એમ સમજીને જે મદિરાપાન કરે છે તે દ્રવ્યલિગી સાધુના સંયમને દૂષિત કરનારી ચેષ્ટાઓ (દેષ, ને તે જુઓ ! એક તે મદિરાપાનને માયાચાર, વળી તેને છુપાવવા માટે બીજા અનેક માયાચાર અને મૃષાવાદ આદિનું સેવન કરવામાં આવે છે તે મારી પાસેથી સાંભળી–અર્થાત્ ગુરૂ મહારાજ શિષ્યને આમંત્રિત કરીને કથન કરે છે. (૩૭)
પૂર્વ પ્રતિજ્ઞાત દેષ કહે છે–વ૮૬ઈત્યાદિ.
મદિરાપાન કરનાર સાધુ સદા મદિરા પીવામાં જ મગ્ન રહે છે તે માયાચાર કરે છે મૃષા બે અથવા ક૫ટસહિત જૂઠું બોલે છે. દુરાચારી હેવાને કારણે તેની અપકીર્તિ ફેલાઈ જાય છે, એની લુપતા અધિકાધિક વધતી જાય છે, તેથી કદાપિ તૃપ્તિ થતી નથી. સુનીને
ગ્ય આચરણથી હીન હોવાને કારણે એ સાધુ કહેવાવાને યોગ્ય નથી રહેતું, એટલે એનિ અસાધુતા વધે છે.
કુચિ' શબ્દથી એમ સૂચિત કર્યું છે કે શરાબીની શરાબ પીવાની આદત છૂટવી કઠિન હોય છે. મદિરામાં આસક્તિ થતાં માયા-મૃષા મદિરાપાન કરનારનો પીછો છોડતી નથી, અર્થાત્ એ માયા-મૃષા દોષોમાં તત્પર રહે છે. માયા અને મૃષાની વૃદ્ધિ થતાં સ્વ-પક્ષ પર પક્ષમાં જરૂર નિંદા થાય છે, અને નિંદા થવા છતાં પણ મદિરાપાનમાં મસ્ત થઈને તે મદિરાપાન ત્યાગ નથી, એવી અવસ્થામાં તે જરાએ સાધુ કહેવાવાને ગ્ય રહેતું નથી.
એ વિષયને બીજી રીતે કહે છે–નિવૃવિ ઈત્યાદિ.
જેમચર પિતાના કુકર્મોને કારણે સદા વ્યાકુળ રહ્યા કરે છે, અર્થાત તેને સદા એ ભય રહે છે કે મારાં કુકર્મને કોઈ જાણી ન લે, નહિ તે રાજા મને પકડી લેશે અને પ્રાણ ગુમાવવા પડશે એ પ્રકારની ચિંતાથી ચોરના ચિત્તમાં સદા ખળભળાટ મચા કરે છે એજ રીતે મદિરાપાન કરનાર મુનિના મનમાં હમેશાં અસમાધિ રહે છે કે--કયાંક મારે મદિરાપનને દુરાચાર પ્રકટ ન થઈ જાય, નહિ તે સમાન બધું નાશ પામશે. એ પ્રકારની આશંકાથી તે પોતાના દુરાચારને છુપાવવાને માયાચાર અને અસત્ય આદિના નવા નવા ઉપાયે વિચાર્યા કરે છે. એની સંયમ સંબંધી સમાધિ કઈ પ્રકારે રહેતી નથી. એ દુબુદ્ધિ સાધુ મૃત્યુની અવધિના સમયે પણ સર્વસાવદ્યોગના ત્યાગરૂપ સંવરની આરાધના કરતો નથી, કરણ કે તેના એવા વિશુદ્ધ ભાવ થતા નથી.
નિશુદિને શબ્દથી એમ સૂચિત કરવામાં આવ્યું છે કે પાપી સદા સશંક રહે છે. તુર્ક શબ્દથી એમ પ્રકટ કર્યું છે કે દુર્વ્યસનીની મતિમાં મલિનતા અવશ્ય આવે છે (૩૯)
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
૧૨૩
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગાયપિ ઈત્યાદિ. એવે! દુરાચારી સાધુ આચાય તથા રત્નાધિક શ્રમણની પણ આરા ધના કરતા નથી, કારણ કે એનું અતઃકરણ કલુષિત થઈ જાય છે, જેથી ગૃહસ્થ પણ અ સાધુને પિછાણી લે છે અને એની નિંદા કરે છે. તાપય એ છે કે એવા સાધુ સૌને નિંદ નીય બની જાય છે. (૪૦)
મધપાન કે દોષોં કા ત્યાગ કરનેવાલે કા ગુણ
વર્ષ તુ ઈત્યાદિ. પ્રમાદ આદિ દેષોમાં લીન, સમ્યગ્-દશ ન-ચારિત્ર તથા ક્ષાન્તિ માદિ ગુણાને ત્યાગ કરનાર એવે સાધુ મૃત્યુ સમયે પણ સવરની આરાધના કરતા નથી. (૪૧)
પૂર્વક્તિ દાષોના ત્યાગીના ગુણુ કહૈં છે-સવ॰ ઇત્યાદિ.
જે તપસ્વી સાધુ આત્માને વિવેકવિકળ બનાવનાર શરામથી વિરત રહે છે, તે પ્રવચન પ્રતિપાદિત સંયમમર્યાદામાં સ્થિત રહે છે, ‘સૌથી મેાટા તપસ્વી હું છું' એવા તપના દ (અભિમાન) ન કરતાં ચતુર્થાંભક્ત આદિ તપ કરે છે, તથા ઘેવર આદિ પ્રણીત લાજનને અને ઘી-દૂધ આદિ પુષ્ટિકારક રસાને ત્યાગે છે. (૪૨)
સસ્તુ॰ ઇત્યાદિ હૈ શિષ્ય ! ઉક્તગુણવિશિષ્ટ એવા સાધુના અનેક-મુનિ-સમૂહથી પ્રશ્ન: સિત, મુક્તિપ્તને સાધક થવાથી મહાન, મેક્ષરૂપી અર્થથી યુક્ત, અન ંતસુખદાતા કલ્યાણુ અર્થાત્ સંયમને જુએ. હું' એના ગુણૈાનુ વણ્ન કરીશ, તે તમે સાંભળે. (૪૩)
પવ તુ॰ ઈત્યાદિ. એ રીતે જ્ઞાનાદિ-ગુણ્ણાના ઉપાર્જનમાં લીન, પ્રમાદ આદિ અવજીણાના ત્યાગી એવા સાધુએ મૃત્યુ સમયે અવશ્ય સંવર=ચારિત્રધર્મની અારાધના કરે છે. અથવા મૃત્યુસમાન કષ્ટ ઉપસ્થિત થતાં પણ તેએ સવરની આરાધના કરે છે, અર્થાત્ એ સમયે પણ તે સંવરના ત્યાગ કરતા નથી. (૪૪)
આપ ઇત્યાદિ. એવા સાધુઓ, આચાર્યંની તથા શ્રમણેાની આરાધના કરે છે. અર્થાત્ આચાર્યાદિકને પાતાના સંયમની ઉત્કૃષ્ટતાથી પ્રસન્ન કરે છે, જેથી ગૃહસ્થા પણ તેમને બે જ ઉત્કૃષ્ટ સમજે છે અને તેમનું સન્માન કરે છે કેવળ ગૃહસ્થેા જ એમનું સન્માન નથી કરત, પરન્તુ સાધુએ પણ એમની પ્રશંસા કરે છે. (૪૧)
તપચોર કે દોષ થન
સતેને ઈત્યાદિ. જે સાધુએ તપના ચાર, વચનના ચાર, રૂપના ચાર અથવાઆચારના ચાર તથા ભાવના ચાર હાય છે, તેઓ દેવામાં ઉત્પન્ન થઈને પશુ કિષ્મિષી જ અને છે.
તાત્પય એ છે કે—પરની તપસ્યાને પેાતાની પ્રતિષ્ઠાને માટે પેાતાની ખતાવવી એ તપની ચારી છે. (૧) તપના ચાર ત્રણ પ્રકારના છે.
(૧) કાઈ અતપસ્વી સાધુને કોઇ પૂછે કે-આપ તપસ્વી છે ” તેના ઉત્તરમાં ‘હા, હું તપસ્વી છું' એમ કહેનાર તપચાર છે.
(૨) તપસ્યા કર્યા વિના રાગાદિ જેવા કઇ કારણે યા સ્વભાવથી જ ક્ષીણુ શરીરવાળા સાધુને કાઈ પૂછે ‘શું આપ એજ તપસ્વી છે કે જેમની કીર્તિ અમે પહેલાં સાંભળી છે?”
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
૧૨૪
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
એમ પૂછતાં “સાધુ તે તપસ્વી જ હોય છે, આ પ્રશ્ન કરે જ વૃથા છે, એવા પ્રકારને ઉત્તર આપનાર તે તપ ચેર છે.
(૩) “શું આપ જ ઉગ્ર તપસ્વી ?' એ પ્રશ્ન પૂછવામાં આવતાં પિતાની કીર્તિની કામના કરીને કેવળ મૌન સાધનાર-કાંઈ ન બેલનાર પણ તપોર છે, કારણ કે મૌન સાધવાથી પ્રશ્નí એમ સમજી લે છે –“એ બહુ મોટા તપસ્વી છે. તેથી પોતાના ગુણ વર્ણન કરવામાં જરા પણ પ્રવૃત્ત થતા નથી, એટલે સુધી કે પૂછતાં છતાં ઉત્તર પણ નથી આપતા.'
[૨] વાકયના ચેરને વચનચોર કહે છે. જેમ કે, કોઈ પૂછે જે ધર્મદેશના આપવામાં અત્યંત નિપુણ સંભળાય્ છે તે શું આપ જ છો?' એ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં એમ કહેવું કે “સાધુ ધર્મદેશના આપવામાં નિપુણ જ હોય છે.” અથવા ચુપકી પકડવી અથવા શાસ્ત્રોથી અને ભિન્ન હોવા છતાં વાગાઠમ્બરથી પરિષદુને પ્રસન્ન કરતાં કોઈ પૂછે કે “આપ અંગ-ઉપાંગોને જાણે છે કે ? એવા પ્રશ્નના ઉત્તરમાં “સાધુ અંગ ઉપાંગેના જ્ઞાતા જ હોય છે એમ કહેનાર વચનચાર છે.
[૩] પરના રૂપનું પિતામાં આરોપણ કરનાર રૂપચોર કહેવાય છે. જેમકે કઈ છે કે પૂર્વજ્ઞાત રૂપવાન “શું આપ જ છે ? તેના ઉત્તરમાં વચનથી સ્વીકાર કરનાર અથવા ચૂપ રહેનાર રૂપર છે.
[૪] પરના જ્ઞાનાદિ પાંચ આચારોને પિતામાં આરોપિત કરનાર આચારચાર કહેવાય છે. જેમ કે કોઈ પૂછે “શું સાંભળવામાં આવતા ઉત્કૃષ્ટ ક્રિયાપાત્ર આપ જ છો ?” એમ પૂછવામાં આવતાં પહેલાંની પેઠે સમાધાન કરનાર અર્થાત “સાધુ તે ક્રિયાપાત્ર જ હોય છે એમ કહેનાર આચારચાર છે.
[૫] કોઈ ગીતાર્થ મુનિ પાસેથી સૂત્રાર્થના સંદેહનું નિવારણ કરીને એમ કહે કે“એ તે હું પહેલેથી જાતે જ હતા, આપના મુખેથી કાંઈ નવીનતા સાંભળવામાં આવતી નથી તે તે ભાવ (જીવાદિ પદાર્થ) ને ચોર કહેવાય છે.
તપચોર કો અનિષ્ટ ફલ પ્રાપ્તિ કા કથન
એવા તપ આદિનો ચોર સાધુ દેવતાઓનાં અસ્પૃશ્ય કિલિવષી દેવનાં કર્માને ઉ તાજે છે, અર્થાત એ સાધુ દેવભવ પામીને પણ કિષિી દેવ થાય છે. (૪૬)
રજૂorfo ઇત્યાદિ દેવગતિ પ્રાપ્ત કરીને પણ કિબિષી દેમાં ઉત્પન્ન થઈને એ નથી જાણો કેમને કયા કર્મો કરવાથી આ ફળ મળ્યું છે ? તાત્પર્ય એ છે કે કાંઈક કાયકલશ કરવાથી ભવપ્રત્યયિક અવધિ-જ્ઞાન સુધી ત્રણ જ્ઞાન થઈ જાય છે, તે પણ ચેરી આદિ પાપ કર્મોના પ્રભાવથી જ્ઞાનાવરણને પ્રબળ ઉદય થવાને કારણે અવિશુદ્ધ અવધિ રહે છે. (૪૭)
ઉક્ત ચેરીનું એટલું જ ફળ નથી, પરંતુ બીજું પણ ફળ મળે છે તે દર્શાવે છે– તત્તtવ ઈત્ય દિ.
એ કિકિંમષી દેવ દેવભવથી ચવીને મનુષ્ય ભવમાં અજ (બકરા),ની પેઠે બોલનારબેગડો થશે, અને પછી નરકગતિ યા તિય ગતિને પ્રાપ્ત થશે કે જ્યાં બોધિ (સમ્યક્ત્વની પ્રાપ્તિ) અત્યંત દુર્લભ છે. (૪૮)
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
૧૨૫
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ ઉપસંહાર ઉપસંહાર કરતાં કહે છે-gઈ જ ઈત્યાદિ. ચારિત્રને અંગીકાર્યા પછી પણ કિબિષ-દેવત્વની પ્રાપ્તિ આદિ દોષ જ્ઞાતપુત્ર (સિદ્ધાથનંદન) ભગવાન વર્ધમાન સ્વામીએ કેવળજ્ઞાનથી જાણીને પ્રતિપાદન કર્યા છે. તેથી કરીને કાર્ય–અકાર્યના વિવેકી શ્રમણે એ અણુમાત્ર પણ માયા મૃષાવાદનું આચરણ ન કરવું જોઈએ, અર્થાત મુનિ માયા મૃષાવાદનું થોડું પણ સેવન ન કરે. (49) સિરિણા ઈત્યાદિ. તત્વના જ્ઞાની સંયમીઓની સમીપે આષાકર્મ આદિ દેનું જ્ઞાન મેળવીને, આહારની વિધિને સમ્યફ પ્રકારે જાણીને, જિતેન્દ્રિય થઈને તથા અકાર્ય કરવાથી તીવ્ર લજજા પામતાં ભિક્ષુ વિચરે. નથાળ એ બેઉ શબ્દોથી એમ વનિત કર્યું છે કે જ્ઞાન અને ક્રિયા બેઉથી જ ભિક્ષાશુદ્ધિ થાય છે ગુcsજિદિર એ પદથી એમ સૂચિત કર્યું છે કે શિષ્ય એકાગ્રચિત્ત થવું જોઈએ. તિવ્રસ્ટનશુપા થી એમ પ્રદર્શિત કર્યું છે કે લજજાવાનું જ પ્રવચન પ્રતિપાદિત મર્યાદા (આચાર)નું પરિપાલન કરે છે, શ્રા સુધમાં સ્વામી જખ્ખ સ્વામીને કહે છે કે હે જબૂ! મેં ભગવાન શ્રી મહાવીર સ્વામી પાસેથી જેવું સાંભળ્યું તેવું જ તમને કહ્યું છે (50) | ઈતિ પાંચમા અધ્યયનને બીજો ઉદ્દેશ સમાપ્ત. ઈતિ શ્રીદશવૈકાલિકસૂત્રના “પિડેષણ” નામક પાંચમા અધ્યયનની “આચારમણિમંજૂષા' ટીકાને જગુરાતીભાષાનુવાદ સમાસ (5) | સમાસ || શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : 1 126