________________
કોક્ષકા સ્વરૂપ
“જેમ દીપકની જવાલા જ્યારે નષ્ટ થઈ જાય છે, ત્યારે નથી તે ભૂમિની તરફ જતી, નથી વિદિશામાં જતી પરંતુ સ્નેહ (તેલ) ને અભાવ થવાથી શાન્ત થઈ જાય છે. (૧)
એ રીતે મુક્ત જીવ નથી ભૂમિની તરફ જતે, નથી આકાશની તરફ જો, નથી કે દિશામાં જતે, હા, દુખેને ક્ષય થઈ જવાથી શાન્ત થઈ જાય છે, અર્થાત્ મુક્ત અવસ્થામાં જીવને અભાવ થઈ જાય છે.” (૧)
એમ માનનારા બૌદ્ધોનું ખંડન મેક્ષના લક્ષણમાં આવેલા “શાશ્વત અવસ્થિતિ શબ્દ વડે કરવામાં આવ્યું છે, કારણ કે સત્ પદાર્થને કદાપિ અભાવ થતો નથી. જે સત પદાર્થ નો અભાવ થઈ શકતા નથી તે આત્માની પણ સર્વ કમેથી રહિત વિદ્યમાન અવસ્થા અને વશ્ય હેવી જોઈએ.
બૌધ– દીપકની જવાલાને તથા મેઘને નિરન્વય નાશ જેવામાં આવે છે, તે આત્માનો નિરન્વય (સર્વથા) નાશ કેમ ન થઇ શકે?
જૈન–એમ કહેવું સત્ય નથી કે દીપક જવાલા અને મેઘને નિરન્વય નાશ થઇ જાય છે. સૂમરૂપથી પરિણમન થવાથી જે કે તે ઈન્દ્રિયગોચર થતાં નથી, તથાપિ એને સર્વથા અભાવ થઈ જતો નથી. તે બીજી સૂક્ષ્મ અવસ્થાને પામે છે. એ રીતે પ્રદીપ અવસ્થાવાળાં પુદગલ અંધકારરૂપમાં પરિણ1 થઈ જાય છે. મેઘ યારે છિન્ન-ભિન્ન થઈ જાય છે ત્યારે તે સૂફમરયમાં પરિણત થઈ જવાથી ઇંદ્રિયો દ્વારા ગ્રહણ થઈ શકતું નથી, પણ પુદ્ગલના રૂપમાં વિદ્યમાન તે રહે જ છે, એવી જ રીતે સર્વ કર્મોથી રહિત, શુદ્ધ, સિદ્ધ, બુદ્ધ અને અનંત ગુણે થી સમૃદ્ધ આત્મા મોક્ષ અવસ્થામાં પણ વિદ્યમાન રહે છે.
અનન્ત જ્ઞાન વિશેષણથી નિયાયિક-વૈશેષિક મતનું નિરાકરણ કરવામાં આવ્યું છે.
તેની માન્યતા એવી છે કે “બુદ્ધિ, સુખ, ઈચ્છા, દ્વેષ, પ્રયત્ન, ધર્મ, અધર્મ અને સંસ્કાર, એ આમાના નવ વિશેષ ગુણેને અત્યંત વિનાશ થઈ જવું એ મેક્ષ છે.”
અહીં પૂછવાનું એ છે કે-બુદ્ધિ આદિ ગુણ આમાથી ભિન્ન છે કે અભિન્ન ? જે અભિન છે તે ગુનો નાશ થયા બાદ આત્માને પણ નાશ થઈ જશે, કારણ કે આત્મા અને ગુણ ભિન્ન નથી–જેમકે ઉષ્ણુતાનો નાશ થવાથી અગ્નિને પણ નાશ થઈ જાય છે, જે
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
