________________
અર્થાત–વાયુકાય આદિની રક્ષાને માટે જે સદા મુખ પર બાંધવામાં આવે છે, તે દેરાસહિત આઠવુટવાળું વસ્ત્ર “મુખવસ્ત્રિકા” કહેવાય છે. (૧) એ મુખવસ્ત્રિકા મુખ-પ્રમાણ હોય છે. એ મુનિનું ચિહ્ન સર્વ સંયમનું કારણ તથા પ્રશસ્ત ભાવનાની વૃદ્ધિનું કારણ છે. (૨) વળી કહ્યું છે કે
મુખે બાંધી તે મુહપતી હેઠે પાટે ધારી, અતિ હેઠી દાઢી થઈ જતર ગળે નિવારી. (૧) એક કાને ધજ સમ કહી, ખંધે પછેડી ઠામ, કેડે બેસી કોથળી, નાવે પુણ્યને કામ.” (૨)
(શ્રાવક-ઋષભદાસ-કૃત “હિત-શિક્ષા-પાસ” પૃષ્ઠ ૩૮ પં. ૧૬) “સુલભ બધી જીવડા, માંડે નિજ ષટ્કર્મ. સાધુ જન મુખ મેંપતી બાંધી હૈ જિન-ધર્મ” (૧)
(હરિબલ-મચ્છી-રાસ–મુનિ લબ્ધિવિજય કૃત પૃષ્ઠ ૭૩, દોહા ૫) અહીં એવી આશંકા કરી શકાય છે કે જ્યારે બોલવાનું કામ પડે ત્યારે હાથમાં કપડું લઈને મોં ઢાંકી લેવાથી વાયુકાય આદિ જીવોની રક્ષા થઈ શકે છે. જ્યારે બોલયા ન હોઈએ, ત્યારે પણ મુખવસ્ત્રિકા બાંધી રાખવાથી શો લાભ છે ?
એને ઉત્તર એ છે કે કેવળ બોલતી વખતે જ મુખમાંથી હવા નીકળતી નથી કે જેથી હાથમાં વસ્ત્ર લઈને મોં ઢાંકી લેવાથી જીવની રક્ષા થઈ જાય. કિન્તુ દીર્ઘ શ્વાસોચ્છવાસ લેવાથી, બગાસું ખાવાથી, સ્વભાવથી અકસ્માત્ તથા નિદ્રાવસ્થામાં હે ખુલ્લું રહેવાથી પણ હવા નીકળે છે. તેથી હાં પર હાથ વડે વસ્ત્ર લગાડલાથી જીવોની સમ્યક પ્રકારે સર્વદા રક્ષા થઈ શકતી નથી. વસ્ત્રથી મોં ઢાંકીને સૂતેલી વ્યક્તિ ઉંઘમાં જ્યારે પાસુ બદલાવે છે ત્યારે વસ્ત્ર ખસી જાય છે. તે સમયે સૂફમ, વ્યાપિ અને સંપતિમ જીવ તથા સચિત્ત રજ આદિ મુખમાં જવાથી કેવી રીતે રોકાઈ શકે ? તથા દીર્ઘ શ્વાચ્છવાસથી થનારી વાયુકાયની વિરાધનાને કેવી રીતે પરિહાર થઈ શકે ? તેને રોકવાનો ઉપાય જશે છે. ? હેમચંદ્રાચાર્ય કહે છે કે “મુ ઝ૦” ઈત્યાદિ
અર્થાત-મુખવત્ર સંપતિમ જીવોની રક્ષા કરે છે, મુખથી નીકળતા ઉણુ વાયુ દ્વારા વિરાધિત થતા વાયુકાયના જીની રક્ષા કરે છે, તથા મુખમાં ધૂળ પેસવા દેતું નથી, તેથી તે ઉપગી છે.
શ્રીઉત્તરાધ્યયન સૂત્રના ત્રીજા ઉદેશની ટીકામાં કહ્યું છે કે “તથા સwતિમ ઈત્યાદિ અથ-સંપાતિમ, સૂક્ષમ અને વ્યાપી જાની રક્ષાને માટે મુખત્રિકા સમજવી જોઈએ” (૧)
ઘનિર્યુક્તિ ૭૧૨ મી ગાથામાં કહ્યું છે કે– ત્તમ ઇત્યાદિ. અર્થાત “સંપાતિમ જીવ. સચિત્ત રજ, તથા રેણુની રક્ષા કરવાને માટે મુખવાસ્ત્રિકાનું કથન કરે છે. અને જ્યારે વસતિની પ્રમાર્જન કરે ત્યારે નાક અને મુખ બેઉ બાંધ.”
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
