________________
પૂર્વે વાયુકાયસંયમમાં જે કહ્યું છે કે–ખુલ્લે મઢે બેલવામાં મુખમાંથી નીકળતા ગરમ વાયુ વડે વાયુકાયના જીવોની વિરાધના થાય છે. ત્યાં કેટલાક લોકોનું કહેવું એવું છે કે આત્મા ચાર સ્પર્શવાળા ભાષાવર્ગણના પુદ્ગલેને ગ્રહણ કરે છે અને ચાર સ્પર્શવાળા પુદ્ગલથી વાયુકાયની વિરાધના થઈ શકતી નથી. કેમકે વાયુકાયના જીવે પણ ચાર સ્પર્શ વાળા હોય છે. એમનું એ કથન અધૂરું છે. વરતુતઃ વાત એવી છે કે આત્મા ગ્રહણ તે ચાર સ્પશવાળા પુદ્ગલેનું જ કરે છે, કિન્તુ બોલતી વખતે તેજસ શરીરને ગ્રહણ કરીને જ ભાષાપુદ્ગલે નીકળે છે. તેજસ શરીરના સંબંધથી ભાષા-પુદ્ગલ આઠ સ્પર્શવાળા થઈ જાય છે, અને આઠ સ્પર્શવાળા થવાથી, તેનાથી વાયુકાય આદિની વિરાધના અવશ્ય થાય છે.
મુખવસ્ત્રિકાવિચાર જે મુખમાંથી નિકળનારા વાયુથી વાયુકાયની વિરાધના થાય છે, તે મુનિ વાયુકાયને સંયમ કેવી રીતે પાળી શકે છે ? એ પ્રશ્નનો ઉત્તર એ છે કે વાયુકાયના સંયમને માટે જ તીર્થકર ગણધર ભગવાને મુખત્રિકા ધારણ કરવાનું બતાવ્યું છે. શ્રીભગવતી સૂત્રના સોળમા શતકના બીજા ઉદ્દેશામાં મુખવસ્ત્રિકા વિનાના ઇદ્ર મહારાજના ભાષણને પણ ભગવાને સાવધ બતાવ્યું છે :-જોગમ' ઇત્યાદિ.
તાત્પર્ય એ છે કે મુખવસ્ત્રિકા ધારણ કર્યા વિના ભાષણ કરવાથી વાયુકાયની વિરાધના અનિવાર્ય છે, તેથી કરીને એ ભાષા સાવદ્ય છે. એનું વ્યાખ્યાન કરતાં અભયદેવ સૂરિ લખે છે કે “ saicક્ષતનવા માપ મતિ બન્યા તુ રાઘા ?” અર્થાત્ જીની રક્ષા થવાથી ભાષા નિરવધ થાય છે અને એથી ભિન્ન ( જીની ઘાત કરવાવાળી ) ભાષા સાવા હોય છે. મૂળ પાઠનાં જુહુમારા પાકિસ્તાન' પદને અર્થ એ છે કે મુખ પર વસ્ત્ર ન ધારણ કરીને જ્યાં વસ્ત્ર ધારણું નથી, ત્યાં ભાષા સાવદ્ય છે અને જ્યાં વસ્ત્ર ધારણ થાય છે ત્યાં ભાષા નિરવદ્ય છે. ભાષા મુખમાંથી નીકળે છે તેથી મુખ પર ધારણ કરવામાં આવનારૂં વસ્ત્ર “મુખવસ્ત્રિકા” કહેવાય છે.
મૂળમાં “શક કહેવાથી ઇન્દ્રને બોધ થઈ શકતું હતું, પરંતુ દેવેન્દ્ર અને દેવરાજ વિશેષણે એ સિદ્ધ કરે છે કે જે દિવ્ય શક્તિમાન હોવા છતાં પણ મુખવસ્ત્રિકા ન ધારણ કરવાથી એની ભાષા સાવધ થાય છે તે ઔદારિક-શરીરધારીઓની વાત જ શી ? એની ભાષા પણ જરૂર જ સાવદ્ય જ થાય.
એ મુખવસ્ત્રિકા વાયુકાય આદિના પ્રાણીઓની રક્ષાને માટે ઉપયોગી, મુખ પર બાંધવા ગ્ય મુખની બરાબર, દેરાસહિત આઠપુટવાળે વસ્ત્રને ખંડવિશેષ છે. અહીં સંગ્રહ ગાથાઓ છે—“વા ૦” ઈત્યાદિ
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
