________________
એ બધા પૂર્વોક્ત જીવનું પ્રજ્ઞાપકની અપેક્ષાએ સામે આવવું, ફરીને પાછા જવું એ જ રીતે અંગ સંકોચવાં, હાથ-પગ ફેલાવવા. બાલવું ભમવું, ઉદ્વિગ્ન થવું, ભયાદિ કારણે ભાગી જવું, વગેરે ક્રિયાઓ હોય છે. તેઓ ગમનાગમન બાદને જાણનારા અર્થાત ઘસંજ્ઞાથી પ્રવૃત્તિ કરનારા હોય છે. અનુકૂળતા અને પ્રતિકૂળતાને સામાન્ય રીતે એઘ-સંજ્ઞાઓ કરી જાણે છે. - ઈદ્રિના વિભાગ કરીને હવે એનું કથન કરવામાં આવે છે ? –
કૃમિ (કરમિયાં), લટ, અળસીયાં વગેરે એની જાતિવાળા દ્વીન્દ્રિય છે. તીડ અને એની જાતિવાળા ભ્રમર આદિ ચાર ઈદ્રિયવાળા છે. કુંથવા અને કડી તથા તેની જાતિવાળા બીજા જીવો ત્રણ ઈદ્રિયવાળી હોય છે. અહીં શ્રીન્દ્રિય બતાવ્યા પછી પહેલાં ચાર ઇંદ્રિયવાળા અને પછી ત્રણ ઇંદ્રિયવાળા બતાવ્યા છે, એ કથન આર્ષ હોવાથી કરેલું છે. એ રીતે બધા દ્વિીન્દ્રિય બધા ત્રીન્દ્રિય, બધા ચતુરિન્દ્રિય, બધા પંચંદ્રિય, બધા તિયચ, બધાં નારકી, બધા મનુષ્ય, બધા દેવ, એ પ્રકારે પૂર્વોક્ત બધાં પ્રાણી સુખની અભિલાષાવાળાં છે. એ છઠા જીવનિકાયને ભગવાને ત્રસકાય કહેલ છે. (૬)
ષ જીવનિકાય કે દંડ પરિત્યાગ કા ઉપદેશ
બધાં પ્રાણી સુખના અભિલાષી છે, પરન્તુ સુખની પ્રાપ્તિ ત્યારે થાય છે કે જ્યારે આરંભને પરિત્યાગ કરવામાં આવે; તેથી આરંભના ત્યાગને ઉપદેશ આપે છે-વૃત્તિ
ઈત્યાદિ.
જેથી આત્મા જ્ઞાન દર્શન ચારિત્રથી રહિત થઈ જાય, એ હિંસા આદિ વ્યાપારને દંડ કહે છે. મુનિ પૂર્વોક્ત છ કાના દંડને યાજજીવન પોતે ન સમારંભ કરે, ન બીજાએ પાસે કરાવે અને સમારંભ કરનારા બીજાઓની ન અનુમોદના કરે. દંડ ત્રણ પ્રકારનો છે? (૧) કૃત, (૨) કારિત, (૩) અનુમાદિત.
કૃત–પતાની ઈચ્છાથી પિતે કરવું. કારિત–બીજી વ્યક્તિ પાસે કરાવવું. અનુમાદિત-જે સાવદ્ય વ્યાપાર કરી રહી હોય તેને સારું જાણવું.
એ બધા સાવદ્ય વ્યાપાર ત્રણ કરણ ત્રણ વેગથી ન કરે. તે ત્રણ ગ, આ છે–(૧) મન, (૨) વચન, (૩) કોયા.
પ્રશ્નસૂત્રમાં ઝિન (ત્રણ પ્રકારે) કહેવું જ છે, પછી મનસા (મનથી), વાવ (વચનથી) વન (કાયાથી) કહેવાથી પુનરૂક્તિ (કહેલાને ફરી કહેવું) થાય છે. આ ત્રણ પ્રકારે” એ વિશેષણ “મન, વચન, કાયા” નું જ હોઈ શકે છે. જે એમ માનવામાં આવે તે એને અર્થ એ થશે કે ત્રણ પ્રકારના મનથી, ત્રણ પ્રકારના વચનથી, અને ત્રણ પ્રકારની કાયાથી આરંભ ન કરે. અર્થાત્ મન વચન કાયાના પણ ત્રણ ભેદ બનશે. એ અર્થ શાસ્ત્ર વિરૂદ્ધ છે. શાસ્ત્રમાં ભગવાને મન આદિના ત્રણ ભેદ બતાવ્યા નથી, પરંતુ મન આદિના વ્યાપારેને ત્રણ પ્રકારને બતાવ્યા છે.
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
૫૮
