________________
અહીં એ સંદેહ થઈ શકે છે કે–જે બચાવવામાં ધર્મ થાય છે તે ભગવાને પિતાના સમવસરણમાં રહેલા સર્વાનુભૂતિ અને સુનક્ષત્ર નામના શિષ્યોને કેમ ન બચાવ્યા ?
એનું સમાધાન એ છે કે-ભગવાન સર્વજ્ઞ હતા, તેથી કોનું આયુષ્ય કેટલું અવશેષ રહ્યું છે અથવા સમાપ્ત થઈ ચૂકયું છે તે ભગવાન પોતાના નિર્મળ કેવળ જ્ઞાનથી જાણતા હતા. સર્વાનુભૂતિ અને સુનક્ષત્ર શિષ્યાનું વર્તમાન આયુષ્ય સમાપ્ત થઈ ચૂક્યું હતું.
પ્રશ્ન–જેમ વર્તમાન આયુષ્ય સમાપ્ત થવાથી કે કોઈને બચાવી શકતું નથી; તેમજ આયુષ્ય બાકી હોય તો કોઈ કોઈને પ્રાણરહિત પણ કરી શકતું નથી.
ઉત્તર–એવી શંકા કરવી જ ઉચિત નથી, કેમકે ત્રિષષ્ટિશલાકાપુરૂષ, દેવતા અને નારકીઓ સિવાય બીજા બધા પ્રાણીઓનું આયુષ્ય બાકી હોય તે પણ વિષ, શસ્ત્ર, આદિ કારણોથી તેમનું અકાળ મૃત્યુ પણ થઈ શકે છે. એ વાત શાસ્ત્રસિદ્ધ છે. એટલે આયુષ્યને સદ્ભાવ હોવા છતાં પણ પ્રાણોનું વ્યપરોપણ થઈ શકે છે.
વધારે વિસ્તાર નહિ કરવાના હેતુથી આ પ્રકરણને અહીં જ સમાપ્ત કરીએ છીએ. પ્રાણિપ્રાણરક્ષણ અને તેની ઈચ્છાને અહિંસા કહે છે એ સિદ્ધાન્ત થયે.
અહિંસા કા સ્વરૂપ
અહિંસા શબ્દમાં જે હિંસા શબ્દ છે એને અભિપ્રાય શું છે ? આ સંબંધમાં કહે છે– પ્રમાદને વશ થઈને પ્રાણને અતિપાત કરવો તે હિંસા છે.
(૧) મદ્ય, (૨) વિષય, (૩) કષાય, (૪) નિદ્રા અને (૫) વિકયા, એ ભેદે કરીને પ્રમાદ પાંચ પ્રકારનો છે. અથવા (૧) અજ્ઞાન, (૨) સંશય, (૩) વિપર્યય, (૪) રાગ (૫) દ્વેષ, (૬)
સ્મૃતિભ્રંશ, (૭) ગદુપ્રણિધાન, (૮) ધર્મને અનાદર, એ ભેદે કરીને પ્રમાદ આઠ પ્રકારનો છે
હિંસા ત્રણ પ્રકારની છે – (૧) વ્યહિંસા, (૨) ભાવહિંસા, અને (૩) ઉભયહિંસા.
(૧) દ્રવ્યહિસ—િઆત્માના પરિણામ વિશુદ્ધ હોવા છતાં અકસ્માત્ ઈચ્છા વિના જંતુઓની વિરાધના થઈ જાય તે દ્રવ્યહિંસા છે. જેમકે–આહાર વિહાર આદિમાં પ્રવૃત્ત, સમિતિ અને ગુણિને ધારણ કરવાવાળા મુનિએ જ્યારે એક પગ ઉપાડે ત્યારે ઉપાડેલા પગની નીચે કાંઈ ભયને લીધે અથવા બીજા કેઈ કારણથી કેઈ બેઇદ્રિય આદિ લઘુકાય
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
