________________
પુણ્ય કા સ્વરૂપ એવં જીવોં કે કર્મબન્ધકે સ્વરૂપકથન
શીવ ઈત્યાદિ. જ્યારે જીવ અને અજીવનું જ્ઞાન થઈ જાય ત્યારે સર્વ ની નાના પ્રકારની દેવ મનુષ્ય તિર્યંચ અને નારક રૂપ ગતિએનું પણ જ્ઞાન થાય. એક ભવમાંથી બીજા ભવમાં જવાને ગતિ કહે છે. (૧૪)
નવા જ ઇત્યાદિ. જયારે સર્વ જીવોની ઘણું પ્રકારની ગતિઓને જાણે ત્યારે પુણ્ય, પાપ, બંધ અને મોક્ષને પણ જાણે.
જે આત્માને પવિત્ર કરે છે, શુભ બનાવે છે, તેને પુણ્ય કહે છે. સંસારસાગરથી પાર ઊતરવાને માટે પુણ્ય એ તરણી (નૌકા) સમાન છે. પુણ્યથી જ આદેશ તથા ઉત્તમ કુળમાં જન્મ અને બેધિબીજ-જિનધર્મની પ્રાપ્તિ થાય છે. વધારે શું કહેવું ? તીર્થંકર-શેત્ર પણ પુણ્યથી જ બંધાય છે.
જે પુણ્યને સર્વથા હેય માનીને તેનો ત્યાગ કરે છે, તે સંસાર સાગરમાં ગોથાં ખાય છે, જેમકે મધ્ય-સમુદ્રમાં નૌકાને ત્યાગ કરી નાંખનાર પુરૂષ સમુદ્રમાં ડુબતાં દુખ પામે છે.
શંકા-પુણ્ય અને પાપ એ બેઉને ક્ષય થયા પછી મોક્ષની પ્રાપ્તિ થાય છે, એવું શાસો માં સાંભળવામાં આવે છે. તેથી પાપની પેઠે પુણ્ય પણ મેક્ષાથીઓને માટે ઉપાદેય નથી.
સમાધાન–એમ કહેવું તે બરાબર નથી, કારણ કે પુણ્ય બે પ્રકારનાં છે. (૧) પુણ્યાનુબંધિ પુણ્ય, (૨) પાપનુબંધિ પુષ્ય, પુણ્યાનુબંધિ પુણ્યનું લક્ષણ એવું છે કે–
પ્રાણીઓ ઉપર દયારાખવી; વૈરાગ્યભાવ થ, આગમને અનુસાર ગુરૂઓની ભક્તિ કરવી, શુદ્ધ શીલ પાળવું, એ પુણ્યાનુબંધિ પુણ્ય છે (સ્થાનાંગ.૧સ્થા ટીકા)
હરિભદ્રસૂરિએ પણ કહ્યું છે કે–
જેમ કે મનુષ્ય એક સારા ગૃહમાંથી બીજા બહુ જ સારા ગૃહમાં જાય છે, તેમ પુણ્યના પ્રભાવથી જીવ અત્યંત શુભ ગતિને પામે છે.”
એ પુણ્ય મેક્ષાથી પુરૂષને માટે પણ ઉપાદેય છે, કારણ કે તેથી અવિનશ્વર-શાશ્વત મોક્ષરૂપી સંપત્તિની ઉત્પત્તિ થાય છે. કહ્યું છે કે
મનુષ્યએ પુણ્ય અવશ્ય કરવું જોઈએ. જેના પ્રભાવથી કદાપિ નષ્ટ ન થાય તેવી સર્વ પ્રકારની સંપદાઓ પ્રાપ્ત થાય છે.”
બીજી વાત એ છે કે શાસ્ત્રમાં મનુષ્યભવની પ્રાપ્તિ પુણ્યના ઉદયથી કહી છે અને મનુષ્યભવ મેક્ષપ્રાપ્તિનું કારણ માન્યું છે, તેથી પણ એમ સિદ્ધ થાય છે કે પુણ્ય મુમુક્ષુઓને માટે ઉપાદેય છે, કારણ કે પુર્યા વિના મનુષ્ય-પર્યાય મળ દુર્લભ છે. ઉત્તરાધ્યયનમાં કહ્યું
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
૭૩
