________________
ઉત્તર-એ પ્રશ્ન ખરાબર નથી. કેમકે ઈન્દ્રિય અને મનને વિષય ન હેાવાથી તેના અસ્તિત્વનું ખંડન થઇ શકતુ નથી. એમ તા દાદા પરદાદા આદિ પૂર્વજોનુ પણ અસ્તિત્વ સિદ્ધ નહિ થાય, કેમકે તે પણ ઇન્દ્રિય અને મનના વિષય નથી હાતા. ને કાઈ અનુમાનથી પૂજાનું અસ્તિત્વ સિદ્ધ કરે કે પિતામહ (દાદા) માદિ પૂર્વોનુ કાઈ સમયે અસ્તિત્વ હતું, કારણ કે એના વિના આપણુ' શરીર બની શકે નહિ, તેા અનુમાનથી જ અલાકની પણ સિદ્ધિ માની લેવી જોઇએ, અનુમાન એ છે કે
લાક પાતાના પ્રતિપક્ષ (વિ૨ાખી-અલેાક) ની અપેક્ષા રાખે છે, કારણ કે એ વ્યુત્પત્તિવાળા સમાસરહિત શબ્દના વામ્ય (અ) છે. જે જે વ્યુત્પત્તિવાળા સમાસરહિત શબ્દના વાચ્ય હાય છે તે પ્રતિપક્ષસહિત જ હાય છે. જેમ ઘટ, ઘટ વ્યુત્પત્તિવાળા છે અને સમાસરહિત છે, અર્થાત એ શબ્દો મળવાથી બનેલા નથી, તેથી ઘટના પ્રતિપક્ષ-અઘટ-પટ, સુકુટ, શકટ, કટ આદિ પણ અવશ્ય હોય છે. લેકના જે પ્રતિપક્ષ છે તે અસ્તિત્ત્વવાન્ અલાક છે, કારણ કે અસ્તિત્વવાન્ પદાથ જ કાઈ ના પ્રતિપક્ષ થઈ શકે છે. ગધેડાનું શીંગડુ વગેરે નાસ્તિત્વવાન પદાર્થ કોઇના પ્રતિપક્ષ થતા નથી.
પ્રશ્ન-જે લેાક નથી તે લેાક છે એમ માનવાથી લેાકથી ભિન્ન જેટલા ઘટ પટે આદિ-પદાર્થો છે તે અધા અલેાક થશે, કારણ કે તે લેાક નથી-લાકથી ભિન્ન છે. પછી ઘટ આદિ પદાથૅટૅથી ભિન્ન એક જૂદો અલાક કેમ માને છે ?
ઉત્તર—જે લેાક નથી તે લેાક છે. એમાં નક્ સમાસ છે. નઞર્થ બે પ્રકારના હાય છે. એક નગર્થ એવા હાય છે કે તે જેને નિષેધ કરવામાં આવે છે એ નિષેધ્યની સમાનને જ ગ્રહેણુ કરનાર હોય છે, તેને પયુ દાસ કહે છે, કહ્યુ છે કે- “યુ દાસ સદેશના આધક હાય છે” તેથી કરીને લેાકના નિષેધરૂપ અલાક પણ લોકની જ સમાન હાવા જોઇએ, અહીં નિષય જીવ-મજીવ આદિ દ્રવ્યોના આધારભૂત આકાશ-વિશેષ છે, તેથી અલેાક પણ આકાશ વિશેષ (જીવ અજીવ આદિ દ્રવ્યેના આાષારથી ભિન્ન) હાવા જોઈએ, જેમકે કાઇએ કહ્યુ કે એ ‘અધન’ છે, એ વાકયમાં ‘અધન' શબ્દથી એમ નથી સમજાતું કે એ ઘટા છેચા કપડું છે, કિન્તુ ધનરહિત મનુષ્ય' એવા અથ જ સમજાય છે. એ રીતે અહી’ ‘અલાક' શબ્દથી ઘડા યા કપડુ નસમજવુ જોઇએ, કિન્તુ આકાશવિશેષ જ સમજવુ જોઇએ. કેવળી ભગવાન્ એ લાક અને અલાક બેઉને જાણે છે. (૨૨)
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર : ૧
૮૬
