________________
सुधासोदरवाग् ज्योत्सना, निर्मली कृत दिड् मुखः । मृगलक्ष्मा तमः शान्त्यै, शान्तिनाथः जिनोस्तु वः । । અમૃતતુલ્ય ધર્મદેશના વડે મુખ ઉજ્જવળ કરનાર તથા હરણના લાંછનને પારણ કરનાર શ્રી શાંતિનાથ ભગવાન તમારા અજ્ઞાનનાં નિવારણ અર્થે હો. (સકલાઉત્ સ્તોત્ર)
આપણું સહુથી મોટું દુર્ભાગ્ય એ છે કે ભારત તથા ગ્રીસ તેમજ અન્ય દેશોમાં પોતાનું પ્રાચીન સાહિત્ય ખૂબ જ મોટા પ્રમાણમાં નષ્ટ થઈ ગયું છે. હવે જો આપણે આપણા હસ્તલિખિત સાહિત્યનું સંરક્ષણ નહીં કરીએ તો થોડુંઘણું બચેલું સાહિત્ય પણ નષ્ટ થઈ જશે અને આપણે આપણા જ્ઞાનથી વંચિત રહી જઈશું. આવું ન થાય તે માટે આપણે આપણા પ્રાચીન સાહિત્યના સંરક્ષણ માટે સતત પ્રયાસ કરતા રહેવું પડશે. – પંડિત જવાહરલાલ ને.
शनि
17
શાંતિનાથ ચરિત્રને મળેલ વૈશ્વિક સન્માન
જિતેન્દ્ર બી. શાહ
અહિંસા અપરિગ્રહ અને અનેકાન્તવાદને વરેલા જૈનધર્મનું ભારતીય સંસ્કૃતિના વિકાસમાં અમૂલ્ય પ્રદાન છે. શિલ્પ અને સ્થાપત્યક્ષેત્રનું પ્રદાન તો જગવિખ્યાત છે. રાણકપુર અને દેલવાડાનાં જિનાલયો આનું પ્રત્યક્ષ પ્રમાણ છે. લેખનકળા વિષયનું પ્રદાન પણ અદ્ભુત છે. સદીઓ સુધી લખાયેલા હસ્તલિખિત ગ્રંથો અને તેમાં ક્રિયાઓના લખાણ વાંચનારને આશ્ચર્ય પમાડે તેવા છે. સુંદર અક્ષરો, સુપડ, છેકછાક વગરનું લખાણ અને સુશોભિત હસ્તલિખિત પાનાં જૈનોની ઊંડી કલાસૂઝના પ્રતીક છે. ગ્રંથો લખવા-લખાવવાની સાથે સાથે ગ્રંથોને સુશોભિત કરવા માટે ગ્રંથમાં મધ્યકુલ્લિકા, અંકસ્યાને ચિત્રો આદિ અને અંતિમ પૃષ્ઠોમાં જાતજાતનાં રંગબેરંગી ચિત્રો અંક્તિ કરવા, ફૂલોની વેલ, પશુ પંખીઓનાં ચિત્રો અને અન્ય નયનરમ્ય ચિત્રો અંકિત કરવા દ્વારા જૈનોએ પોતાની ક્લારસિકતાનો પરિચય કરાવ્યો છે. હાંસિયામાં જાતજાતની રચનાઓ કરીને હસ્તલિખિત ગ્રંથને વધુ સુંદર બનાવવો, એવી એવી અન્ય રચનાઓ દ્વારા હસ્તલિખિત ગ્રંથી મનોહર બન્યા છે. હસ્તલિખિત ગ્રંથોના નાનકડા પાનાઓમાં એક તરફ અથવા પાનાના અડધાભાગમાં ગ્રંથના વિષય અને પ્રસંગને અનુરુપ ચિત્રો અંકતિ કરવાની જૈનોની કલા પણ અદ્ભુત છે. આજના યુગમાં ચિત્રકથાઓ અને કોમિક્સનાં પુસ્તકોમાં નાના નાના ચોરસખાનામાં ચિત્રો અંકિત કરવાનો ઇતિહાસ આલેખવામાં આવે તો તેનું મૂળ આ જૈન હસ્તલિખિત ગ્રંથો સુધી
જૈન ધર્મમાં ચિત્રકળા વૈવિધ્ય વિશેષાંક
પ્રબુદ્ધ જીવન
પહોંચી શકે. ચિત્રપટ, યંત્રપટ્ટ, તીર્થપટ્ટો, વિજ્ઞપ્તિપત્રો અને જૈનભૂગોળનાં ચિત્રો પણ અદ્ભુત છે. આવી અનેક કૃતિઓનું નિર્માણ જૈન ધર્મની પરંપરામાં સમયે સમયે થયું છે. હસ્તલિખિત સચિત્ર ગ્રંથીની સંખ્યા પણ ઓછી નથી. અહીં પૂ. અજીતપ્રભસૂરિ રચિત શાંતિનાથ ચરિત્રના હસ્તલિખિત ગ્રંથ વિશે વાત કરવી છે.
Batizəsinəyəndil
54Tn31KA
જોગાજી પણ 11950 19 1 lam =
ang
emarahaael ......મારા નીતિ 0413 ચુ 2-14પમાનવમનમાં
લાલભાઈ દલપતભાઈ ભારતીય સંસ્કૃતિ વિદ્યામંદિર, અમદાવાદમાં એક વિશાળ હસ્તલિખિત સંગ્રહ છે. તેમાં પૂ. આચાર્યશ્રી અજિતપ્રભસૂરી દ્વારા સંસ્કૃત ભાષામાં વિરચિત શાંતિનાથ ચરિત્રની સચિત્ર હસ્તલિખિત પોથી છે. આ હસ્તપ્રતને અને તેનાં ચિત્રોને યુનેસ્કો દ્વારા 'મેમરી ઓફ વર્લ્ડ' નો એવોર્ડ આપવામાં આવ્યો છે. આ હસ્તપ્રત કાગળ ઉપર લખાયેલી હસ્તપ્રતોમાં પ્રાચીન હસ્તપ્રત છે. તેમાં ૧૦લઘુચિત્રો છે સાથે સોળમાં તીર્થંકર શાંતિનાથ ભગવાનનું ચરિત્ર આલેખવામાં આવ્યું છે. આ ચરિત્રમાં અહિંસા, મૈત્રીભાવ, ત્યાગ અને અનેકાન્તવાદ જેવા ઉત્તમ સિદ્ધાન્તોનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે. ઉત્તમ ગુણો યુક્ત તીર્થંકર પરમાત્માનું ચારિત્ર તથા કાગળ ઉપર ચિત્રો આલેખવાનો પ્રારંભ થયી તે કાળનાં ચિત્રો હોવાને કારણે આ પોથીને વૈશ્વિક સન્માન પ્રાપ્ત થયું છે તે આપણા સહુ માટે ગૌરવ લેવા જેવી ઘટના છે.
નાના એ પત્ર 15 -13-10 141444946-બસ 1 ms |STIO મન સા
A
-----------
(191461783 ||રાજીનામાના 12111134 - F
41 4 4 ||
આ પ્રતમાં સૌથમ તીર્થંકર શ્રી શાંતિનાથ ભગવાનના ૧૨ ભવનું વિસ્તારથી વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે. શાંતિનાથ ભગવાન તીર્થંકર બન્યા તે પૂર્વે ચક્રવર્તી રાજા હતા તથા પૂર્વભવમાં મેઘરથ નામના રાજા હતા. મેઘરથ રાજાના ભવમાં એકવાર પૌષધશાળામાં હતા ત્યારે એક કબૂતર તેમની ગોદમાં આવીને પડે છે. કબૂતર અત્યંત ગભરાયેલી સ્થિતિમાં કાંપી રહ્યું હતું. ખોળમાં પડેલા કબૂતરે મનુષ્યની ભાષામાં વાત કરી કે મને બચાવો! ત્યારે રાજાએ જણાવ્યું કે તું મારા શરણે આવ્યું છે. હવે તું નિશ્ચિત થઈ જા! મનમાં જે કાંઈ ભય હોય તે
ઓગસ્ટ – ૨૦૧૮ | ૧૭
