________________
નીચેના હાથોમાં અક્ષરમાળા અને પુસ્તક છે. બાજુમાં હંસ છે. માતાના મુખની પ્રસન્નતા અને અંગ-પ્રત્યંગના હાવ-ભાવ તથા વિલાસ અતિ સુંદર ભાવોથી અંકિત કરવામાં આવ્યા છે.
વડોદરા નજીક છાણી જૈન ભંડારમાં 'ઓનિયુક્તિ'ની તાડપત્રીય પ્રત (ઈ.સ.૧૧૬૧)નું ચિત્ર એક વિશેષ કારણથી ઉલ્લેખનીય છે. કારણકે તેમાં ૧૬ વિદ્યાદેવી અને અન્ય દેવ-દેવીયક્ષોનાં પણ બહુ જ સુંદર ચિત્રો અંકિત છે. બધી જ દેવીઓ ચાર હાથોવાળી અને ભદ્રાસનમાં છે. માત્ર અંબિકા માતા બે હાથોવાળા છે. આ બધાં જ ચિત્રોમાં નાક, ચિબુક ની કોણાકૃતિ અને બીજી આંખ મુખાવયની બહાર અંકિત છે. (side face)
ઈ.સ. ૧૨૮૮માં લિખિત 'સુબાહુ કથાદિ' કથા સંગ્રહમાં તાડપત્રીય પ્રતમાં ભગવાન નેમિનાથના વરઘોડાનું ચિત્ર સુંદર રીતે ચિત્રાંકન કર્યુ છે. રાજીમતી વિવાહ મંડપમાં બેઠી છે, દરવાજા પાસે હાથી પર સવાર વ્યક્તિ નેમિનાથનું સ્વાગત કરી રહી છે. નીચે વાડામાં પશુઓની આંખોમાં આંસુ દેખાય છે. એક ચિત્રમાં હરણ વગેરે અન્ય પશુઓ બલદેવ મુનિનો ઉપદેશ સાંભળી રહ્યા છે. આ ગ્રંથના ચિત્રો માટે ડૉ. મોતીચંદના મતાનુસાર પશુ-પક્ષી અને વૃક્ષોનું ચિત્ર પ્રથમવાર તાડપત્રીય પ્રતમાં અંકિત થયું. આ ચિત્રોમાં પશ્ચિમી ભારતની ચિત્ર શૈલી પ્રાપ્ત થઈ.
સન ૧૩૫૦ થી ૧૪૫૦ વચ્ચે જે તાડપત્રીય ચિત્રો મળે છે. તેમાં શાસ્ત્રીય અને સૌંદર્યની દૃષ્ટિએ ખાસ વિશેષતા દેખાય છે. આકૃતિઓ અતિ સૂક્ષ્મ રીતે અંકિત થઈ છે. રંગોમાં વિવિધતા અને ચમક આવ્યા છે. તે ઉપરાંત આ સમયમાં પહેલી જ વાર સુવર્ણરંગોનો ઉપયોગ થયો. જે મુસલમાનોની સાથે આવેલા ઈરાની ચિત્રકારોનો પ્રભાવ હતો. આ શૈલીની પ્રતો વધારે ‘કલ્પસૂત્ર’માં જોવા મળે છે. આમાં સૌથી મહત્વની ઈડરના જ્ઞાન ભંડારમાં એ પ્રત છે જેમાં ૩૪ ચિત્રો છે. જેમાંના થોડા પ્રભુ મહાવીર, પ્રભુ પાર્શ્વનાથ અને પ્રભુ નેમિનાથના જીવનના અનેક પ્રસંગો (પાંચ કલ્યાણક) સાથે સંબંધિત છે. તેમાં પણ પ્રથમ વાર સોનાના રંગોનો પ્રયોગ થયો છે સાથે સાથે આખા ગ્રંથનું લેખન પણ સોનાની શાહીથી થયું છે. ‘કલ્પસૂત્રની આઠ તાડપત્ર પ્રતો તથા વીસ કાગળની પ્રતો પરથી ૩૭૪ ચિત્રો સહિત ‘કલ્પસૂત્ર’નું પ્રકાશન થઈ ચૂક્યું છે. સારાભાઈ નવાબે પોતાના ‘કાલક કથા' સંગ્રહમાં છ તાડપત્ર અને નવ કાગળની પ્રતો પર ૮૮ ચિત્રો પ્રસ્તુત કર્યા છે. ડો. મોતીચંદે પોતાના ‘જૈન મિનિએચર પેઈન્ટિંગ્સ ફોમ વેસ્ટર્ન ઈન્ડિયા''માં ૨૬૨ ચિત્રો આપ્યા છે.
૬૦ ઓગસ્ટ- ૨૦૧૮
ઈ.સ. ૧૦૫માં સર્વપ્રથમ કાગળનો આવિષ્કાર ચીનમાં થયો. ઈ.સ. ૧૦-૧૧ શતાબ્દીમાં આરબ દેશે પણ કાગળ બનાવવાની શરૂઆત કરી અને ત્યાંથી કાગળ ભારતમાં આવવા માંડ્યો. મુનિ જિનવિજયજીના મત મુજબ જેસલમેરના જૈન જ્ઞાનભંડારમાંથી ધવન્યાલોક લોચન’ ની અંતિમ પ્રત મળી. તેના લેખનનો સમય ઈ.સ. ૧૧૬૦ ની આસપાસનો છે. કારંજા જૈન જ્ઞાનભંડારમાં સુરક્ષિત ‘રત્ન કરેંડ શ્રાવકાચાર’ની શ્રી પ્રભાચંદ્રદત ટીકા સહિત જે પુસ્તક છે તેનો સમય ઈ.સ. ૧૩૫૮ છે. હાલમાં આ પુસ્તક લંડનની ઈન્ડિયા ઓફિસ લાયબ્રેરીમાં સુરક્ષિત છે. આ પુસ્તકમાં ૩૧ ચિત્રો છે. સાથે ‘કાલકાચાર્ય કથા'નાં ૧૩ ચિત્રો છે. લાલ, કાળો, સફેદ, રૂપેરી અને સોનેરી સહીના ઉપયોગથી લખવામાં આવ્યો છે. પ્રત્યેક પાનાના કિનારે કિનારે હાથી, હંસ, ફુલ અને કમળોનાં ચિત્રો દોરવામાં આવ્યા છે. લક્ષ્મણ-ગણિકૃત ‘સુપાસનાહ ચરિત્ર’નું સચિત્ર પુસ્તક પાટણનાં હેમચંદ્રાચાર્ય જૈન જ્ઞાન ભંડારમાં સુરક્ષિત છે એનો સમય ઈ.સ. ૧૪૧૧ નો છે એમાં ૩૭ ચિત્રો છે. ત્યારબાદ સચિત્રો સાથેની ‘કલ્પસૂત્ર’ની અનેક પ્રતો જુદા જુદા જ્ઞાનભંડારોમાં મળે છે.
બરોડાનાં નરસિંહ જ્ઞાન ભંડારમાં રક્ષિત ‘કલ્પસૂત્ર’ની પ્રત, જોનપુરમાં સોનેરી શાહીથી, આઠ ચિત્રો સાથેની હુસૈન સાહેબના શાસન દરમ્યાનની છે. જેમાં ઋષભદેવનો રાજ્યાભિષેક, ભરતબાહુબલીનું યુધ્ધ, ત્રિશલાના ૧૪ સ્વપ્નો, કોશા નર્તકીનું નૃત્ય, વિ. જોવા મળે છે. ચિત્રોમાં લાલ ભૂમિકા પર પીળો, લીલો નીલો વિ. રંગ સાથે સોનેરી રંગનો પ્રયોગ કરવામાં આવ્યો છે. એક વધુ નોંધનીય પ્રત અમદાવાદનાં દેવસેન પાડાના ભંડારમાં છે. કલાની
સમવસરણ-તિરુવનમાલાઈ
જૈન ધર્મમાં ચિત્રકળા વૈવિધ્ય વિશેષાંક
પ્રબુદ્ધ જીવન
