________________
DEUS
BRAM
ચૌદમી સદીથી થવા લાગી હતી. પરવર્તી ભારતીય શૈલીઓ વ્યાપક એક તાડપત્રીય કૃતિનો ઉલ્લેખ કર્યો છે. તાડપત્રની ચિત્ર વગરની અને બહુઆયામી બની એ કહીકત છે, પરંતુ તેનાં દૃશ્યાત્મક જૂનામાં જૂની પ્રત વિ.સં. ૧૧૩૯ની સાલની મળે છે. સિદ્ધરાજ અંગોનો દઢ પાયો નાખનારા
જયસિંહ અને કુમારપાળ તો ગુજરાતી કલાકારો છે એમ
જેવા ગુર્જર નરેશોના સમયમાં તૈયાર થયેલી અનેક તાડપત્રીય અવશ્ય કહી શકાય.
કતિઓ મળે છે. વિ.સં. ૧૨૯૪માં તૈયાર થયેલી ‘ત્રિષષ્ઠી પ્રારંભિક લઘુચિત્રો
શલાકાપુરુષ' કૃતિ કે વિ.સં. ૧૨૯૮માં તૈયાર થયેલી પોથીચિત્રો હતાં, હસ્તપ્રતોની
‘નેમિનાથરિત્ર' કૃતિઓ સચિત્ર છે. તાડપત્રીય કૃતિઓની આ યાદી વચ્ચે ચીતરાતાં. તેમનું કદ
ઘણી લાંબી છે. ચૌદમી સદી સુધી એનું પ્રચલન રહ્યું છે. પ્રમાણ ઘણું નાનું હતું.
તાડપત્ર અને કાગળની પ્રતોની સમાંતરે લાકડા પર અત્યંત પશ્ચાદ્ભૂમાં ચિત્રણ ન થતું.
કલાત્મક ચિત્રકામ થતું. હસ્તપ્રતના આધાર તરીકે ઉપર અને નીચે યથાર્થતા કરતાં અલંકરણને
કાષ્ઠ વપરાતાં તેના પર કમનીય કલાકર્મ સિદ્ધ કરવામાં આવ્યું છે, પ્રાધાન્ય અપાતું. આલેખન
જેને કંબિકા કહેવામાં આવે છે. લાકડા પરનાં જૂનામાં જૂનાં ચિત્ર બહુધા જૈન મૂર્તિશાસ્ત્ર
વિ.સં. ૧૪૨૫માં ‘પુષ્પમાલાવૃત્તિ ની પ્રત પરનાં મળે છે. વિ.સં. પ્રમાણેનું હતું. વિષય તરીકે
૧૪૫૪માં તાડપત્રીય કૃતિ “સૂત્રકૃતાંગવૃત્તિ' પરની કંબિકાનાં ચિત્રો કલ્પસૂત્ર, જૈન ધર્મના પ્રસંગો, કાલકાચાર્યકથા વગેરે હતાં. પો થીચિત્રો કાવ્ય અને ચિત્રકલાનો સુભગ સમન્વય છે. આ પોથી ચિત્રો સમગ્ર
૧૦. તાડપત્ર પરની સચિત્ર પ્રત. ૮. લોકપુરુષ, “સંગ્રહણીસૂત્ર' ઉત્તર-પશ્ચિમ ભારતમાં ખ્યાત હતાં, પરંતુ ગુજરાત અને પણ નોંધનીય છે. આ પછીથી આ કલા ઉત્તરોત્તર ઉત્કૃષ્ટ થતી ગઈ. રાજસ્થાનમાં તેનું પ્રચલન વધારે હતું. જૈન ધર્મની મુખ્ય ચિત્રિત વસ્ત્ર પરનાં ચિત્રો ઈ.સ. ૧૩પ૩થી મળવા લાગે છે. કૃતિઓ તરીકે “કલ્પસૂત્ર', ‘કાલકકથા’, ‘ઉત્તરાધ્યયનસૂત્ર', વિ.સં.૧૪૦૮માં તૈયાર થયેલાં “ધર્મવિધિપ્રકરણ અને ‘સુપાર્શ્વનાથચરિત્ર' વગેરેનું પ્રાચર્ય રહ્યું છે. આ ઉપરાંત કછૂલીરાસ’નાં ચિત્રો તેમજ “પંચતીર્થી પટ’નાં વિ.સં. ૧૪૯૦ની ‘વસંતવિલાસ', ‘બાલગોપાલસ્તુતિ', ‘રતિરહસ્ય', સાલનાં ચિત્રો મળે છે એ જૂના નમૂના તરીકે નોંધનીય છે. રાજપનીયસત્ર' જેવી ધર્મેતર અથવા જૈનેતર કતિઓ પણ સારા કાગળનો પૂર્ણપણે વપરાશ ચૌદમી સદીથી થવા લાગે છે. એવા પ્રમાણમાં મળે છે.
વિ.સં. ૧૪૭૨માં “કલ્પસૂત્ર'ની પ્રત કાગળ પર તૈયાર થઈ હતી. લઘુચિત્રો પહેલાં તાડપત્ર. કાષ્ઠ કે વસ્ત્રપટ્ટ પર તૈયાર થતાં. કાગળના વપરાશને કારણે તાડપત્રની ચિત્રણા ઓછી થવા લાગે છે. તાડપત્રની કલાના કેન્દ્ર તરીકે પાટણ અને ભરૂચની નામના હતી. અમદાવાદના દેવશાના પાડાના દયાવિમલજી શાસ્ત્રસંગ્રહની ગુજરાતમાં ઇ. સ. ૧૧૦૦ આસપાસ રચાયેલી તાડપત્રની “કલ્પસૂત્ર'ની સુવર્ણાક્ષરી પ્રતિ કલાકારીગરીનો ઉત્કૃષ્ટ નમૂનો છે.
તેમાં માનવાકૃતિઓની સુંદરતા તો છે જ, સાથેસાથે રાગ, રાગિણી, મૂછના, તાન તેમજ નાટ્યશાસ્ત્રસંગત વિવરણ પણ કરવામાં આવેલું છે. પંદરમી સદીમાં જૈન ધર્મ સંલગ્ન હજારો પ્રતો લખાઈ,
ચિત્રિત થઈ. સોનારૂપા અને એનાં અલંકરણોનો ઉપયોગ વધવા ૯. તાડપત્ર પરની સચિત્ર પ્રતા
લાગ્યો. કાગળને કારણે ચિત્રોમાં ચોકસાઈ આવી, રંગોમાં વૈવિધ્ય ‘નિશીથચૂર્ણિ' કૃતિમાં ચિત્રાંકન મળે છે તે લઘુચિત્રનો જૂનામાં જૂનો આવ્યું. માનવાકૃતિ વધારે સ્પષ્ટ બનવા લાગી. કદમાપમાં પણ નમૂનો ગણાય છે. સારાભાઈ નવાબે વિ.સં. ૯૨૭માં લખાયેલી વધારો થયો. ‘કલ્પસૂત્ર' પ્રત પરથી વિ.સં. ૧૪૨૭માં નકલ કરવામાં આવેલી મોટે ભાગે સિયાલકોટી કાગળનો ઉપયોગ થતો. સૌપ્રથમ
'
'
T
T
2
)
=TATIક છે
ENI
THITHING
T
૭૦ | ઓગસ્ટ - ૨૦૧૮
જૈન ધર્મમાં ચિત્રકળા વૈવિધ્ય વિશેષાંક |
પ્રબુદ્ધ જીવન
