________________
અળતો કે હિંગળોકમાંથી બનાવાતી. તે સૈકાઓ સુધી ઝાંખી ન થાય ટીકાવાંચન દિશા બતાવી છે તે પ્રમાણે ચિત્રકળાની સહાયથી એટલી ટકાઉ બનતી. હરતાલમાંથી પીળી શાહી બનાવાતી. સોના- કરાય છે. ચાંદીના વરખમાંથી સોનેરી અને રૂપેરી શાહી બનાવાતી. પથ્થર તાડપત્ર, ભોજપત્ર, કાપડ, ચમ, અગર, પથ્થર, તામ, ધાતુ અને બીજા કોતરેલા પાત્રનાં અક્ષરોને સુવાચ્ય બનાવવા સિંદુર કાગળ આદિમાં લખાયેલ હસ્તપ્રતોની સાચવણી ગુટકા, પોથી, પૂરીને પણ રંગ આપવામાં આવતો. આપણને પ્રશ્ન થાય કે સુરક્ષા પેટી, પટારા, પોટલાદિમાં થાય છે. ૬’ થી ૮' પહોળી અને ૧૫ માટે બહુધા લાલ રંગ કેમ વપરાતો હશે? એના ઉત્તરમાં લાંબી પોથીનું શોધન થયું, કારણકે અનુભવાયું કે ભોજપત્રો તો વૈજ્ઞાનિકોએ સંશોધન કર્યું છે કે જંતુઓ લાલ પૂંઠા કે લાલ કાપડથી ઉષ્ણ હવામાનમાં ચીરાઈ જાય છે, તેથી પૂર્વે બહુધા કાશમીર-નેપાળ દૂર ભાગે છે.
જેવા પ્રદેશોમાં જ તે રાખવા પડતા. લખવાના એવં રંગોને રાખવાનાં સાધનોનાં નામ જૈન ગુર્જર કવિઓની સામગ્રીમાં જૈનેતર હસ્તપ્રત સંચયોમાં ૯
ખડિયાને લિપ્યાસન, મણીપાત્ર તથા વતરણું કહેતા. કલમને તથા જૈન હસ્તપ્રત સંચયોમાં ૨૦૦ પ્રતો, પાટણનાં હસ્તપ્રત વર્ણતિરક, લેખિની કહેતા. ફૂટપટ્ટી કે આંકવાનાં ઉપકરણને ફાંટિયું સંચયમાં ૨૦,000 પ્રતો, ગુજરાત વિદ્યાસભામાં ૧,૫૦૦ ને કહેતા. બધાં તાડપત્રોને ઉપર નીચે આવરણ તરીકે જે લાકડાનાં બે ફાર્બસ ગુજરાતી સભામાં ૧,000 પ્રતો જે પ્રાપ્ત થયેલી છે, તે પાટિયાંથી બાંધવામાં આવતા, તે પાટિયાંને પૂર્વે લોકો કંબિકા નામે દરેકમાં સમયકાળ મુજબ ચિત્રોની શૈલીઓ બદલાતી રહી છે. ઓળખાવતા. હસ્તપ્રતોનાં પ્રત્યેક તાડપત્ર વચ્ચે અથવા બે બાજુ હસ્તપ્રતોનાં આકાર, લિપિ, લેખનમાં વપરાયેલ વસ્તુ, જેમાં સંગ્રહ કાણાં પાડીને તેમાં દોરી પરોવીને, જે બે લખોટા જેવું બાંધવામાં કરાયેલ હોય તે વસ્તુ. વિષય વસ્તુ, પોથીની જર્જરીતતા વગેરે આવતું તેને સત્રકારો સંથી કહેતા. આ બંધનનાં કારણે ‘ગ્રંથ’ નામ ઉપરાંત ખાસ તો ચિત્રો અને તેમાં રહેલી ચિત્રશૈલી ઉપરથી અસ્તિત્વમાં આવ્યું.
હસ્તપ્રતો કેટલી પ્રાચીન છે તેનો ખ્યાલ આવે છે. હસ્તપ્રતો વાંચવા હસ્તપ્રતમાં સ્થિત જૈન સાહિત્ય પ્રકારો ફાગુ, રાસ, પ્રબંધ,
લ, માટે ય પૂર્વે ગુણ તથા ચિત્રોને સમજવાનાં કૌશલ્ય પ્રમાણે અધિકાર પવાડો, હરિયાળી, ગઝલ, ગીતા કાવ્યો, અર્વાચીન ગીતો, પૂજા અપાતો. સાહિત્ય, હોરી ગીતો, કથા, બારમાસા, પદો, પદ કવિતા, જૈન
પટણાનાં મ્યુઝિયમમાં રહેલ ત્રીજી સદીનું શ્રી પાર્શ્વનાથ પ્રભુનું ગીતા કાવ્યો, છંદ કાવ્યો વગેરેમાં ચિત્રો દ્વારા ખાસ પ્રસંગોનું
ચિત્ર, પૂર્વે કટકની ગુફાઓ તરીકે પ્રસિદ્ધ ઉદયગિરિ અને નિરૂપણ કરવામાં ચિત્રકારોએ કોઈ પાછી પાની કરી નથી.
ખંડગિરિની અર્ધ પ્રાકૃતિક ગુફાઓમાં શિલ્પની સંગે જે ચિત્રકળા હસ્તપ્રતોની ભાષા ભલે મહદ્અંશે પ્રાકૃત, સંસ્કૃત, અપભ્રંશ,
જોવા મળે છે તે અદ્ભુત છે. આમ ગુફાઓમાં પણ સુરૂચિપૂર્ણ જૂની ગુજરાતી, પંજાબી, બાંગ્લા, નાગરી, ઉર્દુ, તામિલ આદિ
ચિત્રકળાનો ઉપયોગ થયો છે. હોય, પરંતુ તે સૌમાં રહેલા ચિત્રોની ભાષા તો જાણે સર્વગમ્ય રહી અને છે. પૂર્વે રાજાઓ પોતાની રીતે રહસ્યમયી સાંકેતિક ભાષા કે
બારમી સદીમાં જૈન વેપારી શ્રી જિજા ભાગરવાલા પાસેથી જૈન કુટલિપિ કે ગૂઢલિપિમાં પણ સંદેશાઓ મોકલતા, જેથી તેનું રહસ્ય
સંસ્કૃતિની વાતો સુણીને અભિભૂત થયેલ રાજા રાવલકુમાર સિંઘે અન્ય કોઈ સમજી ન શકે. દા.ત. ક ને ૫ વાંચવો, ખ ને તે વાંચવો,
પરવાનગી અર્પતા બંધાવેલ ૨૨ મીટર ઊંચા કીર્તિસ્તંભ ઉપર પણ ઈત્યાદી. એ જ રીતે ચિત્રો દ્વારા પણ સાંકેતિક ભાષાની આપ-લે
પૂર્વે ચિત્રકળા થકી જૈન યશોગાથા ગવાયેલ. ઔરંગાબાદ સમીપ થતી જોવા મળી છે.
સ્થિત પહેલી સદીની ગુફાઓમાં જે બૌદ્ધ, હિંદુ અને જૈન શિલ્પો છે, હસ્તપ્રતોની લેખનશૈલીમાં મંગલસચક પ્રારંભચિહ્ન સંથ કે તેમાં હવે પ્રાયઃ ઝાંખા થઈ ગયેલા ભીંતચિત્રો દર્શાય છે. પ્રકરણની આદિમાં જેવા લખાણ હોય છે, તે લિપિકારે કરેલ ચિત્ર પૂર્વે વહીવંચામાં જળવાયેલા વિષયો જોઈએઃ અધ્યાત્મ, સાથેનું મંગલસુચક પ્રારંભચિહ્ન હોય છે. તેનો ઉચ્ચારઃ ‘બે દંડ, વિજ્ઞાન, સાહિત્ય, વ્યાકરણ, કર્મકાંડ, જ્યોતિષશાસ્ત્ર, ભલે મીંડુ, બે દંડ” એવો થાય છે. પ્રાચીન લેખનશૈલીમાં મંગલસૂચક ખગોળવિજ્ઞાન, આયુર્વેદ, વિધિવિધાન, યંત્ર-મંત્ર-તંત્ર વિજ્ઞાન, અંતિમ ચિહ્ન ગ્રંથ કે પ્રકરણ વગેરેના અંતમાં જેવું અંતિમ કુળપરંપરા, વૈદકશાસ્ત્ર, ચિત્રકળા, રસશાસ્ત્ર, પ્રવાસવર્ણનો, વેદમંગલસૂચક ચિહ્ન મનાય છે. આ ચિહ્નો ચિત્રકારીનાં અપ્રતિમ ઉપનિષદોનો ઉદેશ ને ઉપદેશ ઈત્યાદીમાં ચિત્રકળા એક જ વિષય ઉદાહરણો છે. કેટલાક સટીક ગ્રંથો પંચપાઠ પદ્ધતિએ લખાયા હોય, એવો જોવા મળે છે કે જે ઉપર દર્શાવેલ દરેક વિષયોમાં સમાવિષ્ટ ત્યાં ગ્રંથપઠનની રીત મુજબ વચ્ચે મૂળગ્રંથ મોટા અક્ષરે હોય છે. હોય.
પ્રબુદ્ધ જીવન
'જૈન ધર્મમાં ચિત્રકળા વૈવિધ્ય વિશેષાંક
ઓગસ્ટ - ૨૦૧૮ | ૭૫
