________________
GR
આવરણો ઉપર પણ સુંદર ચિત્રો જોવા મળે છે. આજે પણ પાટણનાં સમોવસરણ, યંત્રો-મંડલો, સૂરિમંત્ર ઈત્યાદી વિષયો ઉપર ચિત્રો ભંડારમાં પ્રેમેયકલમ માર્તડ' નામની તાડપત્રની પ્રત છે, જે ૩૦ બન્યા છે. વળી સુવર્ણશાહીથી દોરેલ અષ્ટમંગળપણ નયનમનોહર ઈચ લાંબી અને ઈ.સ.ની બીજી સદીની છે તથા તેમાં ય ચમકદાર રૂપે નિખરી ઉઠ્યા છે. ઉત્કૃષ્ટ ચિત્રશૈલી પ્રદર્શિત છે. વલ્લભીપુર, પાલીતાણા, પાટણનાં ચિત્રકારો પુરૂષોની દેહયષ્ટિ ચીતરવામાં નિપૂણ અમદાવાદ, પાટણ, જેસલમેર, મહેસાણા આદિ જગ્યાઓએ આજે ગણાતા. સિદ્ધાર્થ રાજા મલ્લયુદ્ધમાં જતા પૂર્વે તેલમર્દન કરે છે, ત્યારે પણ જૈનોનાં એવા ગ્રંથભંડારો ઉપલબ્ધ છે, જેમાં જૈનોએ પોતાનાં ત્રિશલા માતા ૧૪ સ્વપ્નની વાત કહેવા આવે છે તેવા ચિત્રો માટે હસ્તલિખિત કે મુદ્રિત સાહિત્યની તથા ચિત્રકળાની સાચવણીની તથા ઈન્દ્ર સભામાં અર્ધપર્યકાસના સ્થિત ઈદ્ર, તેના આયુધો-શસ્ત્રો, એક સુદઢ વ્યવસ્થા ઉભી કરી છે, જેનાથી કુદરતી કે રાજકીય હરિણગમૈષી દેવનાં હાથમાં પ્રભુવીરનો ગર્ભ (કલ્પના મુજબનાં આપત્તિઓ તેમની ગ્રંથસંપત્તિઓ અને ચિત્રકળાને નુકશાન ન કરી સુપરહ્યુમન જે આકાશમાં તરી શકે - અર્ધમાનવપશુ) વગેરે શકે.
ચીતરવા માટે કળાકારોને ત્યારે ખાસ દૂર દૂરથી આમંત્રાતા. - ઈ.સ. ૧૪૪૦-૧૭૫૦ વચ્ચે મોગલકાળનાં ગુફામાં-સ્તુપો- દાનધર્મ દર્શાવવા માટે કૌશાંબીનગરીમાં ચંદનબાળાએ આપેલું વિહારોમાં બૌદ્ધ ચિત્રકળા નિખરી. ઈ.સ.૧૪૬૫માં ઉત્તરપ્રદેશ બાકળાનું દાન, જીવદયા દર્શાવવા માટે કબૂતર-મેઘરથજોનપુર મધ્યેથી મળેલ કલ્પસૂત્રની હસ્તપ્રતમાં ત્રિશલામાતાને શાંતિનાથનાં ચિત્રો, વરદહસ્ત દર્શાવવા માટે હેમચંદ્રાચાર્ય અને આવેલા ૧૪ સ્વપ્નો લાપીઝ લાઝલીમાંથી બ્લ અને સુવર્ણાક્ષરે કમારપાળનાં ચિત્રો, ૧૦૮ ઘડા સાથે શેરડીના રસ થકી પ્રથમ ચિતરેલા મળી આવ્યા છે. ૧૫-૧૬મી સદીમાં પશીયન પારણું દર્શાવવા માટે શ્રેયાંસ -આદિનાથનાં ચિત્રો, સાધુવેશ. ચિત્રકળામાંથી પ્રેરિત થઈને આકારેલ સમૃદ્ધ અલંકારોથી સુસજ્જ દર્શાવવા માટે પ્રભુવીરનાં કાયોત્સર્ગનાં ચિત્રો આદિ પૂર્વે આરીસાભુવનમાં રહેલા ભરતમહારાજાનું ચિત્ર ખૂબ પ્રશંસા ચિત્રકળાનાં મુખ્ય વિષયો રૂપ પસંદગી પામતા. પામેલ. ચૌરા-પંચાશિકા શૈલી મુજબ ઈ.સ. ૧૪૨૫માં ઘાટા રંગો
દરલાલામાંથી પીળી શાહી અનાજાનો. અને ઈમોશનલ વિષયો પણ ઉમેરાયા.
IfRG lift /// ચ77a1431
(111/ -t1URRR RB 3, જૈન આચાર્યો, પ્રભાવકો, રાજાઓનાં મંત્રીશ્વરોએ
મrfulfathi[ERી રેતી
सध्यसिम्यवामिविय બનાવડાવેલ ચિત્રોથી ભરપૂર જૈન કથાનકો પાટણ અને ખંભાતનાં
सपणवाधयादामादशमम ગ્રંથભંડારોમાં તાડપત્રીઓ રૂપે સચવાયેલ છે. ઈ.સ. ૧૫૫૬૧૬૦૫ મળે મોગલ બાદશાહ અકબરનાં રાજ્યમાં છે. જૈન ગુજરાતી ચિત્રશાળાનું નિર્માણ થયું. જેમાં મુખ્ય ચિત્રકારો તરીકે પૂર્વે આ રીતે તૈયાર થયેલ ચિત્રોનાં રંગો ઉડી ન જાય તેની ખાસ ગુજરાતમાંથી ગયેલા ૪ સિતારાઓ કેશો ગુજરાતી, માધો જાળવણી માટે તથા હસ્તપ્રતોને ઊધઈ કે અન્ય જીવજંતુઓથી ગુજરાતી, ભીમો ગુજરાતી અને સુરજી ગુજરાતીનાં નામ મશહર બચાવવા અહિંસક ઉપાયો રૂપી દ્રવ્યો વપરાતા જેવા કેઃ ઘોડાવજ, છે. તેઓએ સંગ્રહણી સત્ર, કલ્પસત્ર, કાલકાચાર્ય કથા તથા કાળીજીરીની પોટલી, સાપની કાંચળી, તમાકુનાં પાન ઈત્યાદી. ઉત્તરાધ્યયનસૂત્રમાં આવતા પ્રસંગોને હસ્તપ્રતોમાં શાહી રીતે ભોજપત્રો, તાડપત્રો પછી ધીમે-ધીમે ધર્મની કૃતિઓ કાપડ, કાષ્ઠ, ઢાળ્યા.
ચર્મ, ધાતુઓ. પથ્થર ઈત્યાદી પદાર્થો ઉપર પણ લખાવાની શરૂ રંગો ઉપરાંત જૈન હસ્તપ્રતોમાં રહેલા અમુક આકારો અને થઈ, જેથી ઉપર ચિત્રકળા વધુ શોભાયમાન બનતી ગઈ. પ્રમાણ પણ અભ્યાસુઓ માટે આકર્ષણ રૂપ બની રહ્યાં છે. ગંડી તાડપત્રોમાં રહેલાં રંગોનું સર્જન તથા નળવણી પુસ્તક, કચ્છપી પુસ્તક, મુષ્ટિ પુસ્તક, સંપુટલક, સૃપાટિ પુસ્તક, તે કાળે તાડપત્રો પ્રથમ પાણીમાં પલાળી, સૂકવી, શંખ કે ત્રિપાઠ, પંચાપાઠ, સૂડ આદિનાં ખાસ નામ, આકાર અને લીસ્સા પથ્થરથી ઘસીને સુંવાળા બનાવી પછી ચિત્રકળા ઉપસાવવા પરિમાણો સંગે તેમાં સ્થિત ચિત્રકામ પણ સૌને વિશિષ્ઠ અને તથા લખવામાં વપરાતા. લખવાની શાહી “મષી' કહેવાતી. દર્શનીય લાગ્યા છે.
ચિત્રકળામાં શ્યામ રંગ પણ અધિક વપરાતો. તે માટે બદામનાં તીર્થકરોનાં ચ્યવન-જન્મ-દીક્ષા-કેવળજ્ઞાન તથ નિર્વાણ ફોતરાને બાળી, કોલસો બનાવીને, તેને ગોમૂત્રમાં ઉકાળાતા. કલ્યાણકો, તેઓનાં યક્ષ, યક્ષિણી, નેમિનાથની જાન જેવા કાજળ, ગંદર. લાખ. હીરાબોળ, હરડાં, બેડા, ભાંગરો વગેરે તીર્થકરોનાં જીવનમાં બનેલા વિશિષ્ઠ પ્રસંગો, ગણધરો, વાટીને તેમાં ભેળવીને કાળી શાહી બનાવવામાં આવતી. લાલ શાહી
r
लामरसागररयमामामवतारया
in
TET
, TAT
૭૪ | ઓગસ્ટ ૨૦૧૮
જૈનું ધર્મમાં ચિત્રકળા વૈવિધ્ય વિશેષાંક
પ્રબુદ્ધ જીવન
