________________
સાધનમાં પ્રત રાખીને વાંચવામાં આવતી, તો થોડો સમય પ્રત રાખી મૂકવા માટે કવલી નામનું સાધન હતું. હસ્તપ્રત કે પોથીના જીવાત વગેરેથી રક્ષણ માટે કાળીજરી, ઘોડાવજ, સાપની કાંચળી, તમાકુ વગેરે વપરાતાં, કૂંપી, ક્લમદાન, કંબિકા, કવલી, પૂઠા ઇત્યાદિમાં કલાત્મકતા, અલંકરણ વગેરેનું વૈવિધ્ય સુપેરે જોઈ શકાય છે.
સુલેખનકારો-લહિયાઓએ હસ્તપ્રતોમાં પોતાનો પ્રાણ રેડ્યો હતો. દરેકે પોતાની સૂઝ, મૌલિકત્તાથી અવનવાં પરિણામો પરિમાણો સિદ્ધ કર્યાં હતાં. વિવિધ રંગની શાહી, ચિત્ર-ફૂલવેલભૌમિતિક આકારોનું અલંકરણ, વિવિધ લેખનરીતિ વગેરેનું વૈવિધ્ય અપાર હતું. સૂક્ષ્મ અક્ષરો, મોટા અક્ષરો, મરોડદાર અક્ષરો એવા અક્ષરોનના વૈવિધ્યને આધારે પ્રતોને સૂક્ષ્માક્ષરી, સ્કૂલાયરી, મધ્યકુલ્લિકા, જિજ્મા ઇત્યાદિ નામથી ઓળખવામાં આવતી. વળી, પ્રતમાં પાડવામાં આવેલ લેખનના આંતરિક ભાગ અનુસાર તેનાં ત્રિપાઠ, પંચપાઠ, શૂડા, ચિત્રપુસ્તક જેવાં નામો આપવામાં આવેલાં. પ્રતો કે પોથીના આકારને આધારે તેનાં ગંડી, કચ્છપી, મુષ્ટિ, સંપુટાલક, છિવાડી જેવાં નામાભિધાન થયેલાં. દર્પણમાં. જોઈને વાંચી શકાય તે રીતે ઊલટા અક્ષરે પણ લખાતું. પૌષીચિત્રોમાં ચિત્રક્લા અને સુલેખનક્લાનો સુભગ સમન્વય થતો. આ બાબતો પરથી ખ્યાલ આવશે કે કેલિગ્રાફીમાં કેટલું વૈવિધ્ય હતું! સમગ્રતયા એમ કહી જ શકાય જૈન ધર્મનું ગુજરાતી ચિત્ર અને સુલેખનકલા સંદર્ભે પાયાનું અને પ્રશસ્ય યોગદાન છે. ધર્મ સાથે વિદ્યા અને કલાને જોડવાને કારણે અનેક જૈન ગ્રંથો લખાયા, એની પણ અલગઅલગ સ્થળે અનેક નકલો થઈ. એમાં લહિયાઓની
૭૨ | ઓગસ્ટ – ૨૦૧૮
લેખના અને ચિત્રકારોની જુગલબંધી છે, અથવા તો સિદ્ધહસ્ત કલાકારની ચિત્રકલા અને લેખનકલાનો સમન્વય છે. કલાનિષ્ણાત આચાર્યો અને ક્લાપ્રિય શ્રાવકોની દીર્ઘદ્રષ્ટિથી માત્ર જૈન ધર્મને નહિ, સમગ્ર લાજગતને ફાયદો થયો છે. જૈન શ્રેષ્ઠીઓનાં દાનના અવિરત પ્રવાહને કારણે કલાકારોને પોષણ મળતું, અનેક પ્રતોનું સાતત્યપૂર્વક નિર્માન્ન થતું. આવો મધ્યકાળનો આશ્ચર્યજનક ખજાનો જોઈએ ત્યારે આપણને જૈનધર્મના પ્રદાન પ્રત્યે અવશ્ય અહોભાવ થાય છે. આવા ગ્રંથભંડારો અત્યારે ભારતીયતાના ભવ્ય સ્તંભરૂપે શોભે છે, પ્રાચ્યવિદ્યાની જ્ઞાનજ્યોત તરીકે ઝળહળે છે.
ચિત્રસૌજન્ય : એલ. ડી. ઈન્સ્ટિટ્યૂટ ઓફ ઈન્ડોલોજી, અમદાવાદ
સંદર્ભસૂચિ:
નવાબ સારાભાઈ મણિલાલ, જૈનચિત્રકલ્પદ્રુમ, પ્રકા. સારાભાઈ મણિલાલ નવાબ, અમદાવાદ, ૧૯૩૬
નવાબ સારાભાઈ મણિલાલ, જૈનચિત્રકલ્પદ્રુમ ભાગ-૨, પ્રકા. સારાભાઈ મણિલાલ નવાબ, અમદાવાદ, ૧૯૫૮
Bassigli Mario, Indian Miniatures, PaulHamlyn, London, 1966
Chandra Moti, Studies in early Indian Painting, Asia Publishing house, Bombay, 1970
福
·
•
0
·
·
•
•
•
Doshi Saryu, Dr., Edi., The iconic and the narrative in Jain Painting, Marg Publication, Bombay
Parimoo Ratan, Gujarati School and Jaina Manuscript Paintings, Gujarat Museum Soclety, Ahmedabad,2010
Parimoo Ratan, Rajasthani, Central Indian, Pahari and Mughal Paintings, Gujarat Museum Society, Ahmedabad, 2013
Parimoo Ratan, Treasures from The Lalbhai Dalpatbhai Museum, Lalbhai Dalpatbhai Museum publication, Ahmedabad, 2013
Shah Umakant P., Dr., More ducuments of Jaina Paintings and Gujarati Paintings of sixteen and later centuries, L. D. Institute of Indology, Ahmedabad,1976
DO
કેટલાક વર્ષોથી આપણા સાધ્વીજી મહારાજ સમુદાયની એક વિશિષ્ટ પ્રવૃત્તિ નજરે ચડી આવે એવી થઈ રહી છે, ખૂબ સરાહનીય કામ થતું દેખાય છે. આ છે બહેનો-દીકરીઓને ગફુલી શીખવવાની કળામાં માહિર કરવાની, દસેક વર્ષ પહેલાં નવસારીમાં સાધ્વીજી મહારાજે ખૂબ ઉલ્લાસથી ચાતુર્માસની શરૂઆતથી જ બહેનોને ગહુલી બનાવવાનું શીખવવાનું શરૂ કરેલ. તેનું પરિણામ દિવાળીના તહેવારોમાં જોવા મળ્યું. એક એકથી ચડે એવી ૧૦૦થી વધારે ગહુલી એક સાથે ત્યાં એક મોટા હૉલમાં સજાવી હતી. ખરેખર આ મોટી ઉપલબ્ધિ ગણાય. આ ઉપરાંત સાધ્વીજી મહારાજ પાસેથી બહેનદીકરીઓ માટે બપોરના સમયમાં શીબીરો ગોઠવી રાગ-રાગિણીથી સ્તવન ગાતા શીખાવાતું હોય, રસોઈકળામાં શુદ્ધિ કેમ રાખવી, સચિત્ત-અચિત્તના ભેદ સમજાવાતું હોય છે. આ યુગમાં ડાયેટિશ્યનનો પ્રભાવ વધતાં તેઓ દોરે
તે પ્રમાણે ખાણીપીણી બદલતા રહીએ છીએ; ત્યાં બહેનોને લાલબત્તી દેખાડી સાધ્વીજી મહારાજ આરોગ્ય સાથે ધર્મ પણ સાચવી લે છે. આ બધું સંસ્કાર પ્રેરક છે, સાત્ત્વિક જીવન જીવવાની આ પણ અદ્ભુત કળા છે! – સંપાદક
જૈન ધર્મમાં ચિત્રકળા વૈવિધ્ય વિશેષાંક પ્રબુદ્ધ જીવન
