________________
સર્વ જીવો મને ખમાવો (સવ્વ જીવા ખમંતુ કે)
પદ્મશ્રી ડો. અમારપાળ દેશાઈ खामेमि सब जीवे, सब्वे जीवा खमंतु मे,
ગણતરી પ્રમાણે પહેલાં દસ હજાર વર્ષે પૃથ્વી પરથી પશુ-પંખીની मित्ती मे सव्वभूएस वेरं मज्झ न केणइ.
એક મહત્ત્વની જાતિ કાયમી રીતે નષ્ટ થતી હતી. વિરાટકાય ડાયનોસોર (સર્વ જીવોની હું ક્ષમા માગું છું. સર્વ જીવો મને ખમાવો. સર્વ
આવી રીતે જ નષ્ટ થયા, જ્યારે આજે દર વીસ મિનિટે પશુજીવોની સાથે મારે મૈત્રીભાવ છે. કોઈ પણ જીવ સાથે મારે વેરભાવ પબના એક જાત નષ્ટ થઈ રહી છે, તો તમે જાણો છો? બ નથી.)
વિશ્વયુદ્ધોનો માનવજાતિએ અનુભવ કર્યો, પણ આજે છ રીતે આ શ્લોકના આ એક જ સૂત્ર વિશે વિચારીએ તો ખ્યાલ
કેટલાય દેશો વચ્ચે ત્રીજું વિશ્વયુદ્ધ ખેલાઈ રહ્યું છે! આવશે કે એ નથી પ્રાચીન કે નથી અર્વાચીન, એ શાશ્વત છે. જ્યારે
આપણાં આ સૂત્રોમાં માત્ર માનવ, પ્રાણી કે પ્રકૃતિની જ વાત જ્યારે આ સૂત્રનું ઉચ્ચારણ કરું છું, ત્યારે આપણા વિખ્યાત નાટ્યકાર,
નથી કરી, પરંતુ એમાં વૈશ્વિકદર્શન છે. એક અર્થમાં કહીએ તો એ ચિત્રકાર અને ‘ગઠરિયાં'ના પ્રવાસલેખક શ્રી ચંદ્રવદન મહેતાના Unity of Life and Cosmic Vision & 242 dello $ 44722 હસ્તાક્ષરમાં લખાયેલું મારી પાસેનું એમનું “ચકલીનાં બચ્ચાં” બાળકાવ્ય
પશુ-પંખીનું અસ્તિત્વ, પ્રકૃતિનું અસ્તિત્વ અને માનવઅસ્તિત્વ- એ યાદ આવે છે. એમણે લખ્યું :
તમામનો સમાવેશ કરતા બ્રહ્માંડને પોતાના વ્યાપમાં લીધું છે. સંસારી
જીવો, સ્થાવર જીવો, વનસ્પતિકાયના જીવો, ત્રસકાયના જીવો, એક પંખીની ટોળી,
પંચેન્દ્રિયના જીવો, નરકના જીવો, તિર્યંચ પંચેન્દ્રિયના જીવો, એમાં ચકલી બોલી;
સ્થળચરના જીવો, મનુષ્યના જીવો અને દેવોના જીવો – એ તમામની ચકલી કહે, હું નહાવા જાઉં,
આ સંદર્ભમાં એના જુદા જુદા ભેદ અને ઉત્તરભેદ સાથે ચર્ચા કરી ચકલો કહે, હું ફરવા જાઉં. ચકલી બચ્ચાં રહી ગયાં,
પ્રતિક્રમણ સમયે “ઈરિયાવહી સૂત્ર’ બોલાય છે, સામાયિક, ચકલો ચકલી ઊડી ગયાં.
પ્રતિક્રમણ અને ચૈત્યવંદન પૂર્વે બોલાતું આ સૂત્ર વાસ્તવમાં ચકલી બચ્ચાં ચીં ચીં કરે,
અધ્યાત્મજગતનું અને વ્યવહારવિશ્વનું એક મહાન સૂત્ર છે.
આ ઈરિયાવહી સૂત્ર’ સંસ્કૃતમાં ‘ઈર્યાપથિકી સૂત્ર' તરીકે ઓળખાય ખાધા વિનાનાં ભૂખે મરે;
છે. આત્મશુદ્ધિના પ્રયાસ કરનારને માટે આ સૂત્ર પ્રથમ સોપાનરૂપ ચીંચીં ચર્ચા કીધું,
છે, આથી જ જૈન ધર્મના આરાધક સ્ત્રી-પુરુષો જ્યારે શિકારીએ સાંભળી લીધું.
ઉત્તમ ધર્માનુષ્ઠાનો કરે છે, ત્યારે આ સૂત્રનું ઉચ્ચારણ કરે છે. પ્રાકૃત શિકારીએ નાખી જાળ,
ભાષામાં લખાયેલું આ સૂત્ર અહિંસાની સૂક્ષ્મ ભાવના દર્શાવનારું છે. અને ખરેખર હું વિચાર કરું છું કે માનવશિકારીએ માનવસહિત જૈન ધર્મ એ અહિંસા ધર્મ છે અને તેથી જ ઈરિયાવહી સૂત્ર એ તમામ જીવો તરફ એવી શિકારી જાળ નાખી છે કે એ માટે એને એનું પ્રવેશદ્વાર છે. આ પ્રવેશદ્વારમાં પ્રવેશો પછી જ ધર્મારાધનાની તમામ જીવો પ્રત્યેના પોતાના અપરાધોની ક્ષમા માગ્યા સિવાય ઈમારત સુધી પહોંચી શકો. ધર્મની આરાધના વખતે આરાધક એક છૂટકો જ નથી. દસેક વર્ષ પહેલાંનો વિચાર કરીએ તો ઘરમાં સ્થાનેથી બીજા સ્થાને જતો હોય છે. આવા સમયે એનાથી જાણતાંચકલીનો માળો હોય અને વહેલી સવારે ચકલીના ચ... ચ... અજાણતાં જીવોની હિંસા થવાનો સંભવ છે. આરાધનાના પ્રારંભે અવાજો સાથે જાગવાનું થતું હતું. હવે આજે એ ચકલી જ અદૃશ્ય જાગૃત આરાધક આ સૂત્ર દ્વારા ક્ષમા માગે છે. થઈ ગઈ છે. એ કાબર ખોવાઈ ગઈ છે અને હિંદુ ધર્મમાં શ્રાદ્ધ વખતે આ બાબત એ દર્શાવે છે કે ધર્મક્રિયા કરનારે પૂર્વે આવી જે કોઈ કાગડાને શોધવા જવું પડે છે.
હિંસા થઈ હોય, તેની ક્ષમા માગવી. આત્મશુદ્ધિ પામવા માટે આજે જીવોનો નિર્દયી મહાસંહાર ચાલી રહ્યો છે અને એનું હૃદયનું આંગણું પાવન અને ચોખ્ખું હોવું જોઈએ. મહાને સૂત્રોના કારણ છે જંગલોનો નાશ, પ્રાણી પ્રત્યે ક્રૂરતા, જમીનોનો ઉદ્યોગો રચનાકારીએ આરાધનાનો કેટલો ઊંડો વિચાર કર્યો હશે. સામાયિક અને રહેઠાણો માટે ઉપયોગ, ધીરે ધીરે જીવલેણ બની રહેલું પ્રદૂષણ, - પ્રતિક્રમણનું આ સૂત્ર માનવીના “માંહ્યલા'ને જગાડે છે. આત્માના આતંકવાદ અને પરમાણુશસ્ત્રોનો ભય - એ બધાને કારણે આજે સર્વ હિત માટે જાગૃતિ અને સાધક માટે સાવધાની બંનેને આમાં જીવો પ્રત્યે ક્ષણે ક્ષણે ઘોર અપરાધ થઈ રહ્યો છે. એક સામાન્ય તાણાવાણાની માફક ગૂંથી લેવાયા છે. તદ્દન સરળ અને પ્રાથમિક
પ્રબુદ્ધ જીવન
જૈન ધર્મમાં ચિત્રકળા વૈવિધ્ય વિશેષાંક
ઓગસ્ટ - ૨૦૧૮ | ૯૩
