________________
જણાતું સૂત્ર સાધકને માટે અત્યંત મૂલ્યવાન માર્ગદર્શન આપનારું હિંસાને અળગી કરવા માટે અહિંસાની જાગૃતિ જોઈએ. આવી સૂક્ષ્મ બની રહે છે.
અહિંસક ભાવના વ્યક્તિના ચિત્તમાં હિંસાના પ્રાદુર્ભાવને અટકાવે શિષ્ય ગુરુ પાસે પોતાના પાપની ક્ષમા કરવા માટે રજા માગે છે, આથી આ સૂત્રોની ગહનતા પામવા માટે મનન-મંથન જોઈએ. છે. અને કહે છે કે આપની ઈચ્છા હોય અને આપ આજ્ઞા આપો તો આ સંદર્ભમાં જોઈએ તો હિંસા બે પ્રકારે થાય છે : એક હું ઈર્યાપથિકી વિરાધનાનું પ્રતિક્રમણ કરવા માગું છું. અહીં આક્રમણથી અને બીજી સંક્રમણથી. આક્રમણથી એટલે પગની નીચે ઈચ્છાકારેણ' શબ્દ પ્રયોજાયો છે. સામાન્ય રીતે જે કાર્ય પોતાની જંતુઓ ચડાઈ જાય અને સંક્રમણ એટલે જીવજંતુ ઉપર થઈને ઈચ્છાથી કે પોતાની મરજીથી થયું હોય એ “ઈચ્છાકાર' કહેવાય છે. જવાયું હોય – આ બંને પ્રકારે જે જંતુઓ મારાથી વિરાધના પામ્યા અહીં આ ઈચ્છા શબ્દ એ ગુરુની ઈચ્છાના અર્થમાં વપરાયો છે. તેની હોય, મારાથી દુઃખ પામ્યા હોય તેની ક્ષમા માગવાની વાત છે, પાછળ હેતુ ગુરુની આજ્ઞા માગવાનો છે.
વિરાધનાનો એક બીજો પણ અર્થ છે અને તે એ કે જેના વડે જૈન દર્શનની સુક્ષ્મતા એ છે કે એમાં સાધનાના પ્રત્યેક સોપાન પ્રાણીઓમાં દુઃખ મુકાય અર્થાત્ દુ:ખ ઉપજાવાય તે વિરાધના છે. વિશે ઊંડાણથી વિચારવામાં આવ્યું છે. માત્ર ક્ષમાના શબ્દોનું ઉચ્ચારણ આ સૂત્રમાં એકેન્દ્રિય, બેઈન્દ્રિય, ઈન્દ્રિય, ચાર ઈન્દ્રિય અને કરવાથી ક્ષમા મળે તેવું આલેખન આ સૂત્રમાં નથી, કિંતુ એ ક્ષમા પાંચ ઈન્દ્રિયવાળા જીવની વાત કરે છે. અને એ વિશે હિંસાની કઈ રીતે માણી શકાય એની સમગ્ર પ્રક્રિયા પણ સૂત્રોમાં પ્રગટ કરી શક્યતાઓ જોઈને તેની સૂક્ષ્મ સમજ આપે છે. કઈ રીતે આ જીવો છે. જેને આત્મસાધનાના માર્ગે ચાલવું છે એની આંગળી પકડીને હસાયા હશે તેની શક્યતાઓ દર્શાવતાં કહે છે કે લાત મારવામાં આવાં સૂત્રો એક પછી એક સાધનાના ઊંચા પગથિયાં પર લઈ જાય આવી હોય, ધૂળ વડે ઢંકાઈ ગયા હોય, જમીન સાથે ઘસડાયા હોય,
અરસપરસ શરીરો દ્વારા અફળાવાયા હોય અથવા તો ખેદ પમાડાયા - પાપની ક્ષમા માગવાની ગુરજી પાસેથી રજા મળ્યા બાદ સાધક હોય, ડરાવવામાં આવ્યા હોય, એક સ્થાનથી બીજે સ્થાન ફેરવાયા પોતાનાથી થયેલી હિંસાની શક્યતાઓ જાગૃત બનીને શોધે છે અને હોય અને જેને મારી નખાયા હોય તે સર્વને કારણે થયેલા અતિચારનો એ તમામ શક્યતાઓની ક્ષમા માગવાનો ભાવ સેવે છે. એ વિચારે નિર્દેશ કર્યો છે. છે કે કયા કયા જીવો મેં હયા હશે. અને એ પછી એ કેવી રીતે હાસ્યા “આવું મારું દુષ્કૃત્ય મિથ્યા થાઓ.” એવી સાધક અરજી કરે છે. હશે તેની પણ એ વાત કરે છે. અને અંતે આ સર્વ હિંસક ક્રિયાની આ રીતે આત્મનિરીક્ષણ, જીવનનું અવલોકન અને ભાવશુદ્ધિ માટેની ક્ષમાની વાત કરે છે. માત્ર પોતાનાથી થયેલી હિંસાને કારણે આટલા ક્રિયા જેમાં નિહિત છે એવા પ્રતિક્રમણ દ્વારા વ્યક્તિ જીવવિરાધના જીવોની હિંસા થઈ હશે એમ કહીને વાત પૂરી કરી નથી, કિંતુ કઈ અંગે પશ્ચાતાપ કરે છે અને અધ્યાત્મસાધનાની દુનિયામાં અહિંસાની રીતે એ હિંસા થઈ હશે એ દર્શાવીને આત્મસાધકને ભવિષ્યમાં એવી પરમ ભાવના સાથે પ્રવેશ પામે છે. હિંસાથી વેગળા રહેવાનો સંકેત કરે છે. ગુરુ પાસે એની ક્ષમા માગે “શ્રી ઈરિયાવહી સુત્ર' દ્વારા અઢાર લાખ ચોવીસ હજાર એકસો છે, પરંતુ આ સૂત્રના શબ્દ શબ્દ પસ્તાવાનો ભાવ પ્રગટે છે. જાણતાં- ને વીસ પ્રકારની ક્ષમાપના માગવામાં આવે છે. આ સર્વ જીવોને અજાણતાં થયેલી હિંસાના કારણે આરાધકની ક્ષમા મેળવવાની ઈચ્છા અરિહંત, સિદ્ધ, સાધુ, દેવ, ગુરુ અને આત્મા - આ છની સાક્ષીએ ગુરજીની ઉપસ્થિતિમાં પ્રગટ થાય છે, ત્યારે એમાં સાધકની આત્માના ખમાવવાના છે. અને ‘ઈરિયાવહી કુલક’ ગ્રંથ તો કહે છે કે જેઓ હિત માટેની જાગૃતિ જોવા મળે છે.
શુદ્ધ અંતઃકરણથી, અખિલ બ્રહ્માંડના તમામ જીવો પ્રત્યે કરેલા આરાધનાનો પ્રારંભ કરતાં પૂર્વે અગાઉ થયેલી વિરાધનામાંથી પોતાના અપરાધોની ક્ષમા માગે છે, મિચ્છામિ દુક્કડમ્ દે છે, તે મુક્તિ મેળવવી જોઈએ. પ્રતિક્રમણની આંતરયાત્રા કરનાર આથી જ ભવદુઃખ છેદીને કાળક્રમે મોક્ષનું અક્ષય અને અવ્યાબાધ સુખ પામે ઈરિયાવહિય સૂત્રથી ધર્મક્રિયાનો પ્રારંભ કરે છે. માનવીના જીવનમાં છે.' કુદરતી રીતે જ કેટલીક હિંસા થતી હોય છે, આથી પોતાના ગમન- જૈન ધર્મનો સમગ્ર જીવવિચાર વિશિષ્ટ છે. બી.બી.સી.ના આગમનથી થયેલી હિંસાની વાત કરી છે. પ્રાણીઓ મારાથી વિરાધાયા Natural History Unitના દિગ્દર્શક જ્હોન ગાયનરે “ઍન ઍન્ડ હોય કે મારાથી દુઃખ પામ્યા હોય, તે સહુની ક્ષમા માગું છું. ઍનિમલ' નામની બી.બી.સી. માટે ચાર ભાગમાં દસ્તાવેજી ફિલ્મ
એક સવાલ એ જાગે છે કે શા માટે કીડી, મકોડા અને કરોળિયાની તૈયાર કરી. આને માટે ચાલીસ દેશોમાં ફરીને એણે માનવી અને ચિંતા કરવામાં આવી છે? આવી સૂમ અહિંસાની ભાવનાનો કેટલાક પ્રાણીઓના સંબંધો વિશે ચાર ભાગમાં દસ્તાવેજી ચિત્ર તૈયાર કર્યું. મજાક કે ઉપહાસ કરતા હોય છે, કિંતુ એને આના મર્મની ખબર ભારતમાં આવ્યા પછી એણે મને કહ્યું કે “મારે જીવાતખાતાનું નથી. હિંસાનું પ્રભવસ્થાન માનવીનું ચિત્ત છે. એ ચિત્તમાં હિંસા ફિલ્લિંગ કરવું છે.' એણે લખ્યું કે શહેનશાહ અકબરે જૈનોને આપેલાં પ્રહાર, આક્રમણ કે યુદ્ધમાં પરિવર્તિત થતાં હોય છે. મનમાંથી જ એ ફરમાનમાં આ જૈન કોમનો ‘જીવાતખાનાવાળી કોમ' તરીકે ઉલ્લેખ
૪| ઓગસ્ટ - ૨૦૧૮
જૈન ધર્મમાં ચિત્રકળા વૈવિધ્ય વિશેષાંક પ્રબુદ્ધ જીવન
