________________
ક્ષમાપના પહેલા પોતાના આત્માની, પછી સમષ્ટિની!
| પદ્મશ્રી ડૉ. કુમારપાળ દેસાઈ આત્મશુદ્ધિ અને આરાધનાના સાત દિવસનો સરવાળો પ્રાપ્તિ થાય. ક્ષમાયાચનામાં છે. ક્ષમાના બોલથી અને પ્રેમના ચક્ષુથી સંસારને આ આત્માનો સહજ સ્વભાવ છે ક્ષમા, એનો સ્વાદ છે ક્ષમા. સંબોધવાની અને જોવાની શીખ આપનાર પર્યુષણ પર્વનો સંવત્સરી પણ તે ક્ષમાનું પરિણમન ન કરતાં એના વિભાવ સમા ક્રોધનો દિને પ્રતિવર્ષ સહુની સાથે હેત અને પ્રીત બંધાય તે માટે “મિચ્છામિ મહિમા કર્યો છે. હવે આજે તારા આત્માની ક્ષમા માગ. બીજાને દુક્કડમ્' કહેતા આવ્યા છીએ, પણ હકીકતમાં પહેલી ક્ષમા આપણે અનંતવાર ક્ષમા કરી શકીશ, પરંતુ આત્માની ક્ષમા એ સૌથી પહેલી આપણા શુદ્ધ સ્વરૂપી આત્માની માગવાની છે.
બાબત છે. આ આત્મા કેવો મહાન છે? એ તો સિદ્ધ ભગવાનના આત્મા તારા આત્મામાં જોઈશ તો ખ્યાલ આવશે કે ક્ષમા તો એમાં જેવો છે, પણ એ આત્માની એવી બૂરી દશા કરી છે, તે તો જુઓ! પડેલી જ છે. જેમ સૂરજ પર વાદળાં છવાયાં હોય, પણ વાદળાં એ એના પર એટલાં બધાં થીગડાં લાગેલાં છે અને એને એટલી બધી સૂરજ નથી, એમ તારા પર ક્રોધનાં વાદળ છવાયેલા છે. એને હટાવી જગાએ સાંધેલો છે કે મૂળ કપડું કર્યું છે, એનો ખ્યાલ પણ નથી તારા શુદ્ધ સ્વરૂપમાં આવીશ એટલે આપોઆપ ક્ષમા જાગશે. હવે આવતો. એ આત્મા પર કષાયના એટલા બધાં આવરણ ચઢી ગયાં જો ક્ષમા તારો સ્વભાવ હોય, તો એમાં લેવડ-દેવડ ક્યાંથી હોય! છે કે એને એના શુદ્ધ સ્વરૂપનો ખ્યાલ પણ નથી.
કારણ કે ક્ષમા પોતે જ ક્ષમા છે. ભલે તમે તમારા એ આત્માને અનંત ગુણ, અનંત શાંતિ અને કામદેવ શ્રાવકની અડગ ધર્મશ્રદ્ધાને વિચલિત કરવા માટે સ્વર્ગના અનંત શક્તિમાન કહેતા હો, પરંતુ એ અનંત ગુણના ભંડારમાં દેવે તોફાની હાથી, વિશાળ ફણાવાળા સર્પ અને હત્યા કરવા માટે એકેય ગુણ જીવનમાં ઉતાર્યો છે ખરો? અનંત શાંતિના સાગરમાં ખડગ લઈને આવેલા હત્યારાનું રૂપ લઈને તેને ભયભીત કરવા સ્નાન કરવાનું તો ઠીક, પરંતુ એના કિનારે રહીને પગની પાંચ પ્રયાસ કર્યો, પરંતુ કામદેવ શ્રાવક ધર્મમાર્ગમાં સ્થિર રહ્યો. ગર્વિષ્ઠ આંગળીઓ ભીની કરી છે ખરી? કહો છો કે એ અનંતશક્તિઓનો દેવ પરાજિત પામ્યો અને એણે કહ્યું, “તમારા આવા સમકિતરૂપને સંગ્રહ ધરાવે છે, પણ એમાં તો આજે અશક્તિઓનું મ્યુઝિયમ ઊભું જોવાથી મારું અનાદિકાળનું મિથ્યાત્વ નાશ પામ્યું છે. ચંદનના. થઈ ગયું છે.
વૃક્ષની જેમ આપે કેટલાંય વાવાઝોડાં સહન કરીને સાહજિક ક્ષમાથી ભગવાન મહાવીરે કહ્યું કે નાનકડી ગોટલીમાં જેમ આંબાનું મને સમ્યકત્વરૂપી સુગંધ આપી છે અને આ રીતે અનેક ઉપસર્ગો વિશાળ વૃક્ષ સમાયેલું છે, તેમ આત્મામાં પરમાત્મા છુપાયેલો છે. સહન કરનાર કામદેવ શ્રાવક સહજ ક્ષમા ધારણ કરે છે અને સ્વયં પરંતુ તમે હજી ક્યાં આંબાના વૃક્ષ રૂપે કે પછી આમમંજરી રૂપે ભગવાન મહાવીર પૂર્ણભદ્ર ચૈત્યમાં ઉપદેશ આપતા આ શ્રાવકની મહોર્યા છો? હજી કયાં આંબાના વૃક્ષ રૂપે કે પછી આમમંજરી રૂપે ધર્મશ્રદ્ધાની અનુમોદના કરે છે. મહોર્યા છો? હજી ભૂમિમાં એ જ ગોટલીના રૂપે કર્મરસથી મલિન, ક્ષમા આપોઆપ થવી જોઈએ. બીજાને ક્ષમા આપતી વખતે કષાયથી ઘેરાયેલા, દોષોથી ભરેલા યાચના કરતા ગોટલી જેવા પડ્યા અહંકારનો કોઈ સ્પર્શ થવો ન જોઈએ. અને હકીકતમાં ક્ષમા એ છો. આથી જ આજે બીજા બધાની પછી, પણ પહેલી તમારા સંવાદ છે. તમે મને માફ કરો તેમ નહીં, પરંતુ તમને પણ માફ કરી આત્માની માફી માગીએ કે મને ક્ષમા આપજે કે હું તારામાં વસેલા દેવાનું કહે છે. અને એટલે સંવત્સરીએ પહેલાં પોતાની જાત પ્રત્યે દયા, શાંતિ અને પવિત્રતાની સદૈવ ઉપેક્ષા કરતો રહ્યો. તારા પર કરેલા દુર્વર્તાવની ક્ષમા માગવાની છે. આ ક્ષમા ભલે સહજ ગણ એક પછી એક કર્મનાં આવરણ ઓઢાડતો ગયો. કષાયોની પારાવાર હોય, પણ આપવી ઘણી મુશ્કેલ છે. ક્ષમા માગવી મુશ્કેલ અને રમત ખેલતો ગયો અને પરિણામે હે આત્મા, તારા શુદ્ધ સ્વરૂપથી હું આપવી તો એનાથીય કઠિન. પરંતુ સમય જતાં આ માગવાની અને ઘણો દૂર ચાલ્યો ગયો છું. સ્થિતિ તો એવી આવી કે તારા શુદ્ધ આપવાની પ્રક્રિયા વિલીન થઈ જાય અને જીવનની ક્ષણેક્ષણમાં ક્ષમા સ્વરૂપને ભૂલીને કાવાદાવા, કલહ, કંકાસ અને કુટિલતામાં હું ખૂંપી વણાઈ જાય એજ સાચી ક્ષમા. ગયો છું.
અને તેથી આજે પહેલું સોપાન છે ક્ષમા માગવાનું. અને તે આમ પહેલી ક્ષમા એ પોતાના આત્માની માનવાની અને પહેલો પોતાની જાતથી માંડીને સમગ્ર સૃષ્ટિ સુધી. બીજું કામ છે ક્ષમા નિશ્ચય એમાંથી બહાર આવવા માટે કરવાનો. એને માટે મન, આપવાનું અને ત્રીજું કામ છે આ માગવાની અને આપવાની પ્રવૃત્તિ વચન અને કાયાથી સાચો પુરુષાર્થ જોઈએ. જ્ઞાન, દર્શન અને કે પરિસ્થિતિ સાવ ક્ષુલ્લક લાગે એવી સહજ સ્થિતિ પ્રગટાવવાની. ચારિત્રની કેળવણી જોઈએ, એ બધું મળે તો જ પૂર્ણ શાંત સ્વરૂપની આત્મા સતત ક્ષમામાં જ વાસ કરતો
પ્રબુદ્ધ જીવન | જૈન ધર્મમાં ચિત્રકળા વૈવિધ્ય વિશેષાંક
ઓગસ્ટ - ૨૦૧૮ | ૯૧
