________________
કલાવારસાનાં જતનની એક આગવી પ્રણાલિકા જૈન હસ્તપ્રતોમાં રહેલી ચિત્રકળા
ભારતી દિપક મહેતા જૈનધર્મનાં સ્થાપત્યો તથા સાહિત્યમાં રહેલી વિશિષ્ટ સૌથી પહેલાં તાડપત્રો ઉપરની હસ્તપ્રતોમાં રહેલ લઘુચિત્રો ૧૧ મી ચિત્રકળાઓ વિશ્વકળા ક્ષેત્રે આગવું પ્રદાન કરેલું છે. કોઈ ખાસ સદીનાં મળે છે, પછી પાટલી ઉપર પશુ-પક્ષીઓ, ગુજરાત
વ્યક્તિ, વ્યક્તિ સમુહ, અવસર કે સમયખંડની ઓળખ અપાવવા રાજસ્થાનની પશ્ચિમ ભારતીય ચિત્રકળાનાં ફૂલપત્તાઓ વગેરે પણ ચિત્રો દ્વારા સુંદર અને વિસ્તૃત રીતે વર્ણન તથા અર્થઘટન કરાવવા મળે છે. આરબોનાં આક્રમણ પછી વલ્લભીપુરની બચેલી માટે ઠેઠ પ્રાચીન અને મધ્યયુગનાં જૈનધર્મમાં લઘુચિત્રો હસ્તપ્રતોની નકલો કરીને પાટણ લાવવા માટે રાજા સિદ્ધરાજ (મીનીએચર), બૃહદ્ પટ્ટાવલીઓ, ભીંતચિત્રો ઉપરાંત તાડપત્ર- જયસિંહે (ઈ.સ. ૧૦૯૪ થી ૧૧૪૩) એક સાથે ૩૦૦ લહિયાઓ પત્થર-ધાતુ-કાપડ-કાગળ વગેરે ઉપર બનાવેલ હસ્તપ્રતોમાં કે પાસે લેખન કરાવ્યું હતું. જિનાલયોનાં સુપ-ધુમ્મટ આદિ
તેમાં રહેલી ચિત્રકળાને હેમખેમ સ્થાપત્યોમાં ચિત્રકળા અનુપમ રીતે
રાખવાપૂર્વક રાજા સિદ્ધરાજ જયસિંહે નિખરી ઉઠી છે. આધુનિક યુગમાં
“સિદ્ધહેમ વ્યાકરણની સવા લાખ પણ ચિત્રોમાં અનોખી ભાત પાડવા
નકલો તૈયાર કરાવીને વિવિધ માટે જૈનધર્મ સ્થિત ચિત્રકળા
વિદ્યાકેન્દ્રોમાં મોકલેલ. જગમશહુર છે.
ઘણાં જૈન આગમગ્રંથો કુમારપાળ જૈન આગમોમાં દાનનાં સાત
રાજાનાં રાજ્યકાળ પૂ. શ્રી ક્ષેત્રોમાં (જિનમંદિર, જિનપ્રતિમા,
હેમચંદ્રાચાર્યદિ મહાવિદ્વાન જિનાગમ, સાધુ, સાધ્વી, શ્રાવક, શ્રાવિકા) જિનાગમને પંડિતોની નિશ્રામાં ઈ.સ. ૧૧૪૩ થી ૧૧૭૪માં પાટણમાં રચાયા, હસ્તપ્રતોમાં લખાવવાનાં કાર્યને પણ સમાવી લઈને, જૈન સંપ્રદાયે જેમાં રહેલી આગવી ચિત્રશૈલીને યથાતથ રાખવા એક મોટાં સાહિત્ય એવાં ચિત્રકળા જતનની એક દેઢ પ્રણાલિકા ઉભી કરી સ્થાનમાં શાહીની પડનાળ ભરેલી રહેતી, તેમાંથી અનેક લહિયાઓ દીધી છે.
ગ્રંથોની નકલો ઉતારે જતાં. લહિયાઓ મોટો ગ્રંથ એકસરખા અક્ષરે હસ્તપ્રતોનો આધાર છે શ્રુતિ ને સ્મૃતિ. હસ્તપ્રતોમાં આપણા શ્લોકો કે પંક્તિઓનાં શબ્દોને અલગ પાડયાં વિના ભેગું ભેગું જ ભવ્ય એવા શ્રુતવારસા તથા કલાવારસાને આવતી અનેક પેઢીઓ લખતા. તેમાં ફરતે રહેલ કિનારીઓની ભાત અને આકૃતિઓમાં સુધી સાચવવાનું સામર્થ્ય છે. હસ્તપ્રતોની સફળતા છે લિપિ ને વિવિધ રંગોની પૂરણી કરી આકર્ષક દેખાતી હસ્તપ્રતોને કાપડમાં ચિત્રો ઉકેલવામાં અને શાસ્ત્ર સંશોધન કરવામાં, આપણા મજબૂત રીતે બાંધી રાખતા. અસ્તિત્વનાં વિકાસનું મૂળ બીજ એટલે હસ્તપ્રતોમાં જળવાતો ૧૨મી સદીમાં ઈરાનથી પશ્ચિમ ભારતમાં આવેલ કાગળની શ્રુતવારસો અને ચિત્રશૈલીનો વારસો કહી શકાય.
શોધ પછી લાપીઝ લાઝલી રત્નોમાંથી બનાવેલી ક્રીમસન શાહી પ્રતિલિપિઓ માટે હસ્તપ્રતોની નકલો કરનાર લહિયાઓની અને સોના-ચાંદીના વરખમાંથી બનાવાતાં ચિત્રોને કારણે ઈ.સ. પરંપરા પ્રાચીન છે. પાંચમીથી આઠમી સદી પર્યત સૌરાષ્ટ્રનું ૧૩૫૦-૧૫૫૦ વચ્ચે ચિત્રકળામાં ફેરફાર આવ્યો. દિલ્હીવલ્લભીપર બાહ્મણ. જૈન અને બૌદ્ધ વિદ્યાઓનું વિશાળ કેન્દ્ર હતું. ગ્વાલિયર ક્ષેત્રમાં ચાંદી-સોનાની શાહીથી કાગળ, કાપડ, ભીંતો જૈન ગ્રંથો અને તેમાં રહેલી વિશિષ્ટ ચિત્રકળાની જાળવણી માટે તથા હસ્તપ્રતો ઉપર અલગ ભાતનાં સુશોભિત-રમ્ય-મનોહર ચિત્રો ઈ.સ. ૪૫૩માં દેવર્ધિગણિ ક્ષમાશ્રમણનાં અધ્યક્ષ સ્થાને મગધ તથા બન્યા. વલ્લભીપુરમાં જૈન પરિષદ મળી હતી. તે સમયે સમગ જૈન કલ્પસૂત્ર અને કાલકાચાર્ય કથાની અંદર સૌ પ્રથમ અનોખી શાસ્ત્રોને લિપિબદ્ધ કરીને તેની પ્રતિલિપિઓ દેશનાં વિવિધ
શૈલીનાં ચિત્રો દોરાયા. ભાગોમાં મોકલવામાં આવી હતી.
સંવત્ ૧૩૩૬માં લેખન પામેલ એક તાડપત્રીય પ્રતમાં ૫ થી ૧૧મી સદીની વચ્ચે તાડનાં પત્રો ઉપર ચિત્રો થતાં. તીર્થકરોનાં ચરિત્રો સંપૂર્ણપણે ચિત્રિત થયેલા મળે છે. હસ્તપ્રતોનાં
પ્રબુદ્ધ જીવના
જૈન ધર્મમાં ચિત્રકળા વૈવિધ્ય વિશેષાંક
ઓગસ્ટ - ૨૦૧૮ | ૭૩
