________________
રેખાંકન કરી, પાતળું આવરણ કરી લિસ્સા પથ્થર કે કોડી વડે ઘસી પીઠિકા ચકચકિત કરવામાં આવતી. ત્યાર બાદ જરૂરિયાત મુજબ રંગપૂરણી થતી. ચિત્ર અનુસાર રંગના બે કે ત્રણ થર લગાવાતા. ઘણી વાર ગુરુ અથવા મુખ્ય ચિત્રકાર શિષ્યો કે અન્ય ચિત્રકારોને પત્રની પાછળ સૂચનાઓ લખી આપીને રંગપૂરણીનું કાર્ય સોંપી દેતા. કીમતી પથ્થરો, વનસ્પતિઓ, ગૌમૂત્ર, કાજળ, હળદર, ગુંદર જેવા પદાર્થોના સંયોજન દ્વારા રંગો બનાવાતા. વિશેષ સુશોભન માટે સોનાનો અને ચાંદીનો ઉપયોગ થતો, સુવર્ણ-ૌપ્ય વરખ પણ વપરાતા હતા. પ્રારંભિક ચિત્રોમાં સોનેરી, લાલ, શ્વેત, શ્યામ રંગ વપરાતા, ક્વચિત્ લીલો રંગ વપરાતો. કાગળના
TVS 26
૧૧. કાષ્કપટ્ટ પરનું ચિત્રણ
વપરાશ પછી રંગોમાં અનેક પ્રકારની વિવિધા આવી.
લઘુચિત્રકલાની સમાંતરે સુલેખનકલા (કેલિગ્રાફી) વિકસી અને સમૃદ્ધ બની. બહુધા લેખનને ચિત્ર સહારો આપતું. જૈનાશ્રયે અનેક મરોડમાં, અત્યંત કલાત્મક રીતે લેખનકૌશલ્યનો વિકાસ થયો છે. પ્રાચીન નગર વલ્લભીપુર જૈન ગ્રંથલેખનનું મુખ્ય કેન્દ્ર હતું. વીર સંવત ૯૮૦માં વલ્લભીપુરમાં સ્થવિર આર્ય દેવર્કિંગણિ ક્ષમાશ્રમણના પ્રમુખપણા નીચે પુસ્તકલેખન અંગેનો સંઘસમવાય
મળ્યો હતો. સિદ્ધરાજ જયસિંહે ૩૦૦ લહિયાઓ રોક્યા હતા. વળી, ‘સિદ્ધહેમ શબ્દાનુશાસન’ની સવા લાખ નકલો તૈયાર કરાવી સર્વત્ર મોકલી હતી. કુમારપાળે ૭૦૦ લિપિકારોને પોષણ આપ્યું હતું અને ૨૧ ગ્રંથભંડારોની સ્થાપના કરી લેખનપ્રવૃત્તિને પ્રોત્સાહન આપ્યું હતું. જૈન આગમગ્રંથોનું છેવટનું સંકલન તેના રાજ્યકાળ દરમિયાન થયું હતું.
કેલિગ્રાફી માટે લિપિકાર-લહિયાનું કાર્ય કરનાર એક વિશિષ્ટ વર્ગ હતો. વારસાગત કે ગુરુ-શિષ્ય પરંપરા દ્વારા લેખનની શૈલી, અલંકાર, ચિત્રાંકન, શાહી બનાવવાની રીતિ વગેરે જીવંત રહેતાં, મુખ્યતયા આ વર્ગ બ્રાહ્મણ, નાગર, કાયસ્થ, ભોજક, નાયક વગેરે
જાતિનો હતો.
લખવા માટે મુખ્યતયા કાળી કે લાલ શાહીનો ઉપયોગ થતો. ખાસ અલંકરણ માટે સોના અને ચાંદીમાંથી પણ સોનેરી-રૂપેરી શાહી બનાવવામાં આવતી. શાહી બનાવવાની પદ્ધતિના ઘણા ઉલ્લેખો મળે છે, પણ તેમાં ઉપયોગમાં લેવામાં આવતી સામગ્રીના
પ્રશુદ્ધ જીવન જૈન ધર્મમાં ચિત્રકળા વૈવિધ્ય વિશેષાંક
પ્રમાણ વિશે સ્પષ્ટતા નથી. મુખ્યતયા બદામનાં ફોતરાંનો કોલસો બનાવી તેને ગૌમૂત્રમાં ઉકાળી તથા કાજળ, ગુંદર, લાખ, હીરાબોળ, હરડાંબેડાં, ભાંગરો વગેરેના મિશ્રણ દ્વારા કાળી શાહી બનાવવામાં આવતી. એ શાહી ખૂબ ટકાઉ હતી અને વર્ષો સુધી ઝાંખી પડતી નહીં. લાલ શાહી અળતા કે હિંગળોકમાંથી બનાવવામાં આવતી. શાહી બનાવવા માટેની અલગ અલગ પદ્ધતિઓના નિર્દેશો મળે છે, જેમકે –
सहवर - भृङ्ग- त्रिफलाः कासीसं लोहमेव नीली च । समकज्जल - बोलयुता भवती मषी ताडपत्राणाम् ।। રાજસ્થાનમાં નીચે પ્રમાણેની રીત પ્રચલિત હતી : काजल कत्था बीजा बोळ, उसमें पड़े गूंद को झोल । बांगरिया भी जल पडे, अक्षरमोती जडे ।।
તેનું ગુજરાતી સ્વરૂપ આ પ્રમાણે છે ઃ જિતના કાજળ ઉતના બોળ, તેથી દૂણા ગુંદ ઝકોળ, જો રસ ભાંગરાનો પડે, તો અક્ષરે અક્ષરે દીવા બળે.. લેખન માટેની આવશ્યક સાધનસામગ્રીને ‘ક’ વર્ણથી શરૂ થતા શબ્દો દ્વારા નીચે પ્રમાણે ચાતુરીપૂર્વક દર્શાવવામાં આવી છે ઃ कुंपी कज्जल केश कंबलमबो मध्ये च शुभ्रं कुशं ।
कांबी कल्म कृपाणिका कतरणी काष्ठं तथा कागलम् ।। कीकी कोटरी कलमदान कमणे कटी स्तथा कांकरो । एतै रम्यककाक्षरैश्च सहितः शास्त्रं तनित्य लिखेत ।। શાહીને મષી અને ખડિયાને કૂંપી કે મષીભાજન કહેવાતું. કલમ બરુની વપરાતી. છંદણ અને સાંકળ શાહીનો ખડિયો રાખવા માટે હતાં. કાંબી આંકણી કે માપપટ્ટીને કહેવાતી. તે માટે યુજવલ કે જૂજબળ શબ્દો પણ હતા. ઓળિયું કે રેખાપાટીના નામથી પ્રચલિત
૧૨. કાષ્ઠચિત્રણામાં અજંતાશૈલીનું પ્રતિબિંબ
લાકડાના પાટિયા પર કાગળ દબાવી સીધી લીટીમાં લખવા માટેની સમાંતર રેખાઓ ઉપસાવવામાં આવતી. પાટી નામે ઓળખાતા લાકડાના પાટિયામાં નમૂના માટેના મૂળાક્ષરો લખી રાખવામાં આવતા. પડકાલ કે પ્રાકાર વડે વર્તુળ-અર્ધવર્તુળ આકારો દોરવામાં આવતા. કલમદાનમાં કલમ ઇત્યાદિ સામગ્રી મૂકવામાં આવતી. પોથીના મુખ્ય આવરણને કંબિકા કહેવામાં આવતું જેના ૫૨ ચિત્રાંકન કે અલંકરણ કરવામાં આવતું. પોથી બાંધવા માટેની ફૂમતાંવાળી દોરીને ગ્રંથિકા કહેવાતી. પૂઠા નામે ઓળખાતા
ઓગસ્ટ - ૨૦૧૮ | ૭૧
