________________
ગુલાલ હોય તો સુંદર લાગે, આને પગર ભરવા એમ
કહેવાય છે.
બધી ઋતુઓના પુષ્પ પૂરેપૂરાં ખીલ્યા પછી સ્વયં નીચે ખરી પડે ત્યારે જમીન
પર સ્વચ્છ કપડું પાથરી એ ફૂલો વીણી લેવાય અને પ્રભુજીને ચરણે ધરી શકાય. પ્રભુજીને ફૂલોની આંગિથી શણગારવામાં આવે છે. આમ જૈન ધર્મમાં ફૂલોનું અનેકગણું મહત્ત્વ છે.
જૈન ચિત્રકળામાં પુષ્પોનું
આલેખન આકર્ષણ ઉપજાવે છે. ભિન્ન ચિત્રો અને લઘુ ચિત્રોમાં તે જોવા ગમે છે. ઇ.સ.ની ૭મી સદીની સિજન વાસલની ગુફામાં ફૂલ ચૂંટનારાઓનું આલેખન છે. તેમણે ધારણ કરેલ કમળમા પ્રફુલ્લિત પુષ્પો અને કળીઓના આલેખન વાસ્તવિક છે. આ ગુફામાંનાં ચિત્રો જૈન ધર્મના સૌથી જૂના ચિત્રો છે.મહાવીર સ્વામીના જન્મપૂર્વે તેમના માતા ત્રિશલા દેવીને ૧૪ સ્વપ્ન આવ્યા
હતા.
તેમાં પાંચમું સ્વપ્ન પુષ્પમાળાનું છે. પુષ્પમાળા જુદાં જુદાં પચ્ચીસ ફૂલોની બનેલી હતી.
તો પુળો સરસ – ત્સુન - મંવાર - વામ - મળિખ્ખુ - મૂર્છા, ચંપાસોજીત્રા – નાદ – પિચંદ્યુસિરીસ – મુમ્બર – મખ઼િા -નાર્ - ભૂત્તિ - સંપોન્ન - હોપ્નોરિટ - પત્તમય - નવમાનિા ષણનતિનય – વાસંતિ – પણમુખન – પાયન – વુંવામુત્ત – સહાર सुरभिगंधि
–
-
અર્થાત્ (૧) મંદાર (૨) ચંપક (૩) અશોક (૪) પૂનાગ (૫) નાગકેસર (૬) પ્રિયંગુ (૭) શિરીષ (૮) મુદુગર (૯) મલ્લિકા (૧૦) જાઈ (૧૧) જૂઈ (૧૨) અંકોલ (૧૩) કોજ્જ (૧૪) કોરંટ (૧૫) દમનક (૧૬) નવમાલિકા (૧૭) બકુલ (૧૮) તિલક (૧૯) વાસંતિક (૨૦) પદ્મ (૨૧) ઉત્પલ (૨૨) પાડલ (૨૩) કુંદ (૨૪) અતિ મુક્ત અને (૨૫) સહકાર વગેરે ફૂલોથી એ પુષ્પમાળા શોભાયમાન હતી.
જૈન હસ્તપ્રતોમાં જ્યાં ૧૪ સ્વપ્નોનું આલેખન છે ત્યાં આ પુષ્પમાળા નું આલેખન પણ જોવા મળે છે. નવાબ સારાભાઈ ના
૮૨ ઓગસ્ટ - ૨૦૧૮
शुम
"શુષુમાંતિ" બે શબ્દોનો સમાસ છે. कुसुम होने अंजलि ।
કુસુમ એટલે પુણા-લ
અંજલિએટલે
સંપુટ ખોલો. ખોબો ભરીને
ઝીણાં ઝીણાં નાજુક ફૂલો જેકે જાઈ, જઈ, બોરસલી
અને પારિજાત કુસુમાંજલિમાં લેવા. એની સાથેનીદડીઓ પણ એમ જ રાખવી. છૂટી ન કરવી. (ક)અક્ષત સોબત લેવા) પ્રદેશ દ્વારા સંપાદિત કલ્પસૂત્રનાં એક ગ્રંથના ચિત્રમાં સ્વપ્નનું આલેખન છે. મુનિશ્રી પુણ્યવિજયજી દ્વારા સંપાદિત ‘જેસલમેરની ચિત્ર સમૃદ્ધિ' ગ્રંથમાં સ્વપ્નને લગતાં ચાર ચિત્રો છે. ઇડરના સંઘના ભંડારમાં સંગ્રહિત તાડપત્ર પર લખાયેલા એક હસ્તપ્રતમાં ૧૪ સ્વપ્નનું ચિત્ર જોવા મળે છે. ‘કલ્પસૂત્ર’ નામના ગ્રંથમાં સ્વપ્નને લગતા ચાર ચિત્રો છે.
સંદર્ભ :
SheshadriK.G- 1,
અમદાવાદના પાલડી વિસ્તારમાં પરિમલ જૈન સંઘના પ્રભુ મહાવીર સ્વામીના જિનાલયમાં સ્તંભો પર ચૌદ સ્વપ્ન અંતર્ગત પાંચમા સ્વપ્ન - પુષ્પમાળાનાં પચ્ચીસ પુષ્પોના ચિત્રો સુપેરે સચવાયા છે. મુંબઈ – હાલ અમદાવાદ ભાવુક કલાકાર ભરત ભટ્ટની આ અતીવ સુંદર અને અનન્ય કલાકૃતિ છે. પરિમલ અને પુષ્પ! કેવો અજબ સુયોગ પુષ્પ હોય ત્યાં પરિમલ હોય અને પરિમલ ત્યાં પુષ્પ હોય જ! અને પુષ્પ સમુ મહાવીર સ્વામીનું આ
હોય
જગતમાં ફેલાશે એવું અર્થઘટન પુષ્પમાળાના પુષ્પોનું કરી શકાય. જિનાલય! મહાવીર સ્વામીના ઉપદેશની સુવાસ-પરિમલ આખાયે
Classification of Flowers as Gleaned from Ancient Indian Literature and culture
Asian Agri History Vol.20No. 3, 2016 {From Internet)
2. નવાબ સારાભાઈ- ક્લ્પસૂત્રના સોનેરી પાનાઓ તથા ચિત્રો જૈન ચિત્રકલ્પદ્રુમ
૩. મુનિશ્રી પુણ્ય વિજયજી – જેસલમેરની ચિત્રસમૃધ્ધિ - કુસુમાંજલિ : ૨૯૧ : પાઠશાળા - (અંકઃ ૮૧)
4. પરમાર થોમસ – જૈન વિભાગનો ઐતિહાસિક પરિચય
જૈન ધર્મમાં ચિત્રકળા વૈવિધ્ય વિશેષાંક
unn
પ્રબુદ્ધ જીવન
