________________
વર્ષોમાં જ પ્રકાશમાં આવેલ છે. ડો. ઉમાકાંત શાહે, પોતાના Treasures of Jain Bhandaras માં આ સચિત્ર પ્રતની નોંધ લીધી જ છે.
આ પ્રતિ કલ્પસૂત્રની તાડપત્રીય પ્રત છે. ડૉ. ઉમાકાંતે તેને “પાલિતાણા–કલ્પસૂત્ર' એવી સંજ્ઞા આપી છે. આ પ્રતની વિશિષ્ટતા તેનાં ચિત્રોને આભારી છે. ૩૯ x ૬ સે.મી. માપ ધરાવતી આ હસ્તપ્રતની કુલ પૃષ્ઠ સંખ્યા ૧૪૫ છે અને તેમાં પહેલાં ૧૧૦ પૃષ્ઠોમાં કલ્પસૂત્ર છે. બાકીના પૃષ્ઠોમાં કાલકાચાર્ય કથા છે. આ પ્રત સં. ૧૪૩૯ માં લખાઈ છે અને તે પણ પાટણમાં લખાઈ છે જો કે તે અંગે કોઈ સ્પષ્ટ ઉલ્લેખ નથી, પરંતુ
તિરુવનમાંલાઈ – ગુફામાં જિન પ્રતિમા ખતરગચ્છીય આ જિનરાજસૂરિ તથા સાધુ ધરણા- એ બેનો ઉલ્લેખ “ખતરગચ્છપટ્ટાવલી સંગ્રહ'' સંપાદિત
કૌશલ્ય એટલે કે એક જ લઘુ-ચિત્રમાં એક થી વધુ સ્વતંત્રચિત્રો થઈ
શકે તેવી ઘટનાઓને સમાવી દેવાનું કૌશલ્ય. એ આ પ્રતની ગ્રંથમાં કરે છે. શાહ ધરણા એ પાટણનો વતની હતો અને તેણે આ.
ચિત્રકળાનું નોંધપાત્ર લક્ષણ છે. બીજી વિશેષતા એ જોવા મળે છે કે જિનરાજસૂરિનો સૂરિપદ ઉત્સવ કર્યો હતો. તેથી આ પ્રસ્તુત પ્રતિ
જે પૃષ્ઠોમાં ચિત્ર છે તે પૃષ્ઠના – જે તરફ લાઈન સ્કેચ દોરી સાધુ ધરણાએ લખાવી હશે. આ પ્રતના પૃષ્ઠોની બંને બાજુના બે
બતાવવામાં આવેલ છે. તે તરફનાં હાંસિયામાં, હરતાલ વડે, એમ કુલ ત્રણ હાંસિયાઓમાં દોરાયેલી કિનારોમાં સોનેરી શાહીનો
ચિત્રનું નાનકડું ને ઝડપી રેખાંકન કરી સ્કેચ બતાવ્યો છે. સાથે બીજાં ઉપયોગ કરેલો દેખાય છે.
હાંસિયામાં ચિત્રની વિગત અને સૂચના લખતા પણ જે કાળમાં આવું ઈ.સ. ૧૩પ૭ થી ૧૫00 નાં સમયમાં બીજી તાડપત્રીય
લખી દેવાની પ્રથા શરૂ નહોતી થઈ. ત્યારે તે કાળમાં ચિત્રકારને પ્રતોમાં સચિત્ર પ્રતો પૈકી એક ઉજમફઈની ધર્મશાળાના સંગ્રહની
સૂચના કઈ રીતે અપાતી હશે? જો લખનાર પોતે જ ચિત્રકાર હોય બીજી બે પ્રતિઓ અનુક્રમે આવશ્યક લઘુવૃતિની (ખંભાત) વિ.સ. )
1. તો આવી સૂચના આપવી પડતી નહોતી. પરંતુ લખનાર અને ૧૪૪૫ માં લખાયેલી છે તથા ઈડરની શાહ આણંદજી કલ્યાણજી ચિત્રકાર જદાં હોય ત્યારે મૌખિક અથવા બીજી કોઈપણ રીતે પેઢીના સંગ્રહની કલ્પસૂત્રની પ્રત છે. બંનેમાં ચિત્રોમાં સોનાનો માર્ગદર્શન આપવામાં આવતું હશે. ઉપયોગ થયો છે. વિદ્વાનો ઈડરની પ્રતનો અંદાજિત સમય ચૌદમા આ શંકાનું સમાધાન પાલિતાણા-કલ્પસૂત્ર' જોતાં મળી રહે સૈકા ના અંત ભાગમાં લખાઈ હોવાનું માને છે અને એ ઉપરથી, આ છે. આ પધ્ધતિમાં ક્યારેક ભૂલ થઈ જવાનો પૂરો સંભવ રહેતો. આ ચારેય પ્રતોનો ક્રમ આ પ્રમાણે ગોઠવી શકાય.
પ્રતમાં એક ચિત્ર નં ૬ “શક્રસ્તવ અને શયનપલંગ પર સૂતેલી (૧) ઉજમફોઈની ધર્મશાળાની “કલ્પસૂત્ર'ની પ્રત (ઈ.સ.૧૩%) દેવાનંદા’ એ બે દશ્યો એકી સાથે આલેખાયા છે, બીજાં ચિત્રમાં (૨) પાલિતણા -કલ્પસૂત્ર-સં. ૧૪૩૯ (ઈ.સ. ૧૭૮૨)
“બધે ઠેકાણે સૂતેલી માતાની સાથે બાળક હોય જ છે.'' એવી (૩) ઈડરની કલ્પસૂત્ર-૧૪માં સૈકાના અંતમાં
માન્યતાના આધારે ચિત્રકારે આ ચિત્ર પણ દેવાનંદાના હાથમાં (૪) ખંભાતની આવશ્યક, લઘવૃતિની પ્રત સં. ૧૪૫ (ઈ.સ. ૧૩૮૯) નવજાત બાળક આલેખી દીધું છે, હકીકતની દષ્ટિએ આ મોટો દોષ
પાલીતણા કલ્પસૂત્રમાં ૫૬ ચિત્રો છે. એમાં પહેલાં ૪૦ ચિત્રો છે.' કલ્પસૂત્રનાં અને અંતે ૧૬ ચિત્રો કાલક કથાના છે. વિશેષ કરીને પાલિતણા કલ્પસત્રમાં ર૪ નંબરનું ચિત્ર શ્રી ગૌતમ સ્વામીનું પ્રભુ મહાવીર, પ્રભુ પાર્શ્વનાથ, પ્રભુ નેમિનાથ, પ્રભુ આદિનાથ છે. આ ચિત્ર ખરેખર અભુત કહી શકાય તેવું તો છે જ. તદુઉપરાંત વિગેરેનાં પાંચ કલ્યાણકોના પ્રસંગો છે. આ ચિત્રકળામાં લાઘવ- એમાં મુખાકૃતિ એવી તો વિલક્ષણ રીતે આલેખાઈ છે કે જોનારને
૬૪ ઓગસ્ટ - ૨૦૧૮
જૈન ધર્મમાં ચિત્રકળા વૈવિધ્ય વિશેષાંક
પ્રબુદ્ધ જીવની
