________________
અમારિ-ઘોષણાનો દસ્તાવેજ
(શ્રી વિજયસેનસૂરિને મળેલા શાહી ફરમાન અંગેનો સચિત્ર દસ્તાવેજ) સંયોજન : આચાર્ય શ્રી શીલચન્દ્રસૂરિ મહારાજ (સૌજન્ય : શ્રી ભદ્રંકરોદય શિક્ષણ ટ્રસ્ટ - ગોધરા)
વિજ્ઞપ્તિપત્ર : ઇતિહાસ - સ્વરૂપ – પરિચય
વિજ્ઞપ્તિપત્ર-સાહિત્ય એ જૈન પરંપરાનું મધ્યકાલીન સાહિત્ય ક્ષેત્રે આગવું પ્રદાન છે. સાહિત્યનો આ પ્રકાર અન્ય કોઈ પરંપરામાં ખેડાયો હોય તેવું જાણવા મળતું નથી. અલબત્ત, લેખપદ્ધતિ કે પત્રપદ્ધતિ જેવી કૃતિઓ વિભિન્ન પરંપરામાં જરૂર મળે છે; પરંતુ વિજ્ઞપ્તિપત્રોનુ જે સ્વરૂપ છે, તે સ્વરૂપનું સાહિત્ય તો અન્યત્ર અલભ્ય જ છે.
વિજ્ઞપ્તિપત્ર એટલે વિનંતિ માટેનો કે વિનંતિરૂપ પત્ર. કોઈ સાધુ-મુનિરાજ અથવા કોઈ ક્ષેત્રનો જૈન સંઘ, પોતાના ગુરુજી આચાર્ય અથવા ગચ્છનાતક-ને, ચાતુર્માસ દરમિયાન પર્યુષણ પર્વની પૂર્ણતા થયા બાદ, વર્ષભરમાં થયેલા અપરાધો/દોષો પરત્વે ક્ષમાપ્રાર્થના કરતો પત્ર પાઠવે - તે પત્ર તે જ વિજ્ઞપ્તિપત્ર. ક્ષમાપના ઉપરાંત, તે પત્રમાં, પોતાના ક્ષેત્રમાં ચાતુર્માસ માટે પધારવા વિનંતિ લખવામાં આવતી હતી તે પત્ર તે જ વિજ્ઞપ્તિપત્ર,
સામાન્ય પત્ર કરતાં આ વિજ્ઞપ્તિપત્રો વિશેષ રહેતા. વિજ્ઞપ્તિપત્રો સચિત્ર રહેતા તથા ખૂબ લાંબા ૨૦ ફૂટથી લઈને ૬૦ ફૂટ જેટલી તેની લંબાઈ ૨હેતી! ઠીક ઠીક પહોળા અને જાડા કાગળને એકબીજા સાથે જોડી દઈને લાંબુ ઓળિયું (વીંટો) તૈયાર થાય; તેમાં સારા લેખકના હાથે, ઉત્તમ કર્તા દ્વારા તૈયાર થયેલ પત્રાત્મક કૃતિ લહિયા પાસે લખાવવામાં આવતી. ચિત્રકારો પાસે તેમાં ચિત્રો આલેખાવવામાં આવતાં. લખાણની આજુબાજુ સુશોભન ચિત્રો, વેલ-બુટ્ટા પત્રની શોભા વધારતા હતા. જે ગ્રામ કે શહેરમાંથી આકાઢયાં. વિજ્ઞપ્તિપત્ર લખાયો હોય તેની આબાદીના વર્ણનો વિશેષતાઓ; દેરાસર તથા તેવા સ્થળો, બાગ-બગીચાના દશ્યોથી પત્રને આકર્ષક બનાવવામાં આવતો.
પ્રબુદ્ધ જીવન
શહેનશાહ અકબરનું નામ ભારતના મુસ્લિમ ઈતિહાસમાં સુપ્રસિદ્ધ છે. દુનિયામાં પ્રચલિત એવા જુદા જુદા ધર્મોના તત્ત્વજ્ઞાન, સિદ્ધાંતો તથા આચારનો પરિચય પામવાની તીવ્ર જિજ્ઞાસાને કારણે, શાહ અકબર, પોતાના દરબારમાં વિવિધ ધર્મોના જ્ઞાતાઓને કે ધર્મગુરુઓને આમંત્રણ આપતો, અને તેમનો પરિચય/સત્સંગ કરી તેમના ધર્મ-સંપ્રદાયોમાંથી પોતાની રુચિને માફક આવે તેવી વાતો તે ગ્રહણ કરતો. આ માટે તેણે ખાસ ‘ઈબાદતખાનું’ પણ સ્થાપેલું. તેની આ શોધ દરમિયાન જ તેને જૈનધર્મ અને તે ધર્મના વિદ્યમાન આચાર્ય હીરવિજયસૂરિજી વિશે જાણવા મળ્યું. તેણે જૈન આગેવાનોને બોલાવી હીરવિજયસૂરિજીને આગ્રા બોલાવવાની અને પ્રત્યક્ષ મળવાની ઈચ્છા પ્રદર્શિત કરી, અને અમદાવાદના પોતાના સૂબા ઉપર આચાર્યશ્રીને માનપૂર્વક આગ્રા સુધી પહોંચાડવાનું ફરમાન પણ મોકલી આપ્યું. આ પછી થયેલી સમગ્ર પ્રક્રિયાન ફળરૂપે, વિ.સં. ૧૬૩૯માં શ્રી હીરવિજયસૂરિજી અને અકબરની મુલાકાત થઈ; જેનો સિલસિલો ત્રણ વર્ષ સુધી ચાલુ જ રહ્યો. આચાર્યશ્રીના નૈષ્ઠિક વ્રત-નિયમો, કડક આચારપાલન, જીવમાત્ર પ્રત્યેની અનન્ય કરુણા તથા નિઃસ્પૃહતા વગેરેની અકબર ઉપર બહુ ઊંડી છાપ પડી, જેના પરિણામે તેણે પોતાના ખોરાક માટે રોજનાં પાંચસો ચકલાંની હિંસા બંધ કરી, શિકાર કરવાનું છોડયું તેમજ વર્ષમાં છ માસ સુધી માંસાહાર પણ તજ્યો, વધુમાં, વર્ષમાં અમુક દિવસોએ સમગ્ર દેશ (હિંદુ)માં જીવહિંસાની બંધીનાં ફરમાન
સચિત્ર વિજ્ઞપ્તિપત્રો પણ પાછલા દાયકાઓમાં ઘણા પ્રકાશમાં આવ્યાં છે. સંસ્કૃત પત્રો તેની ભાષા, કાવ્યમયતા તથા યમકાદિ અલંકારો, ઋતુઓનાં કે નગરાદિનાં વર્ણનો તેમ જ ચિત્રબંધોના વૈભવને લીધે જિજ્ઞાસુઓ માટે એક રસપ્રદ અભ્યાસ સામગ્રીરૂપ બની શકે તેવાં છે. વિજ્ઞપ્તિપત્રોનો સમય મુખ્યત્વે ૧૫ મા શતકથી ૧૮મો શતક ગણાવી શકાય. આ ગાળામાં અનેકનેક સમૃદ્ધ
ત્રણ વર્ષ બાદ, શ્રી હીરવિજયસૂરિજી તો વિહાર કરી ગુજરાતમાં પાછા આવ્યા; પરંતુ અકબરના અતિ દબાણને કારણે તેમના શિષ્યો શ્રી શાંતિચંદ્રગણિ તથા શ્રી ભાનુચંદ્રગણિ વગેરે ત્યાં જ રોકાયા. કાળાંતરે શાહના આગ્રહથી શ્રી વિજયસેનસૂરિજી પણ શાહના દરબારમાં પધાર્યા. આ બધા અહિંસક સાધુપુરુષોના સતત સમાગમનું રૂડું પરિણામ એ નીપજ્યું કે અકબરે સમગ્ર હિંદમાં વર્ષના છ માસની અમારિ ઘોષણા કરી, અને ગૌવધબંધી કાયમ માટે ફરમાવી, જે ઘટના મુસ્લિમો દ્વારા શાસિત હિંદુસ્તાનના ઈતિહાસનું એક સુવર્ણપૃષ્ઠ બની રહે તેવી છે.
વિજ્ઞપ્તિપત્રો રચાયાં તથા લખાયાં છે.
વિ.સં. ૧૬૬૨ માં અકબરના અવસાન પછી શહેનશાહ દીને ઈલાહી' નામે સ્વતંત્ર ધર્મસંપ્રદાયના પ્રવર્તક તરીકે જહાંગીરનું શાસન પ્રવર્ત્યે. તેણે અકબરનાં અહિંસા-ફરમાનો રદ
જૈન ધર્મમાં ચિત્રકળા વૈવિધ્ય વિશેષાંક
ઓગસ્ટ – ૨૦૧૮ | ૩૫
