________________
આ રીતે વિવિધ પ્રકારના આંકડાકીય યંત્રોમાં વિવિધ પ્રકારની ગૂઢ શક્તિઓ રહેલી હોય છે. જૈન પરંપરામાં પણ બંને પ્રકારના યંત્રો મળે છે. મંત્ર સાથે સંબંધિત યંત્રોમાં શ્રીસિદ્ધચક્ર મહાયંત્ર, શ્રી–ઋષિમંડળ યંત્ર, શ્રીપદ્માવતી યંત્ર, શ્રી વૈરોટ્યા દેવી યંત્ર, શ્રી ઘંટાકર્ણ મહાવીર યંત્ર, શ્રી ગૌતમસ્વામી યંત્ર, શ્રી લબ્ધિપદ યંત્ર, શ્રી, માણિભદ્રદેવ યંત્ર વગેરે અનેક પ્રકારના મંત્રો છે. તો સંખ્યા સાથે સંબંધ ધરાવતા યંત્રો પણ જૈન પરંપરામાં મળે છે. તેમાં ખાસ કરીને શ્રીતિજયપહત્ત સ્તોત્ર સંબંધી એકસો-સિત્તેરિયો (સર્વતોભદ્ર) યંત્ર, ચોવીશ જિનેશ્વર સંબંધી પાંસયિા યંત્ર અને નવપદ સંબંધી પંદરિયા યંત્ર પ્રાપ્ત થાય છે.
पदमावती रांग ॐ
છે. યંત્રોમાં આકૃતિઓનું સંયોજન તો હોય જ છે પરંતુ તેમાં મંત્રાક્ષરો પણ હોય છે. જો કે ઉપર બતાવ્યું તેમ યંત્રમાં આકૃતિનું જ મહાત્ત્વ હોય છે કારણ કે મંત્રનું દશ્ય સ્વરૂપ છે. છતાં તે યંત્ર કયા મંત્રનું તે દર્શાવવા તેમાં મંત્ર લખવામાં આવે છે. તેથી જ યંત્ર અને મંત્ર સંયુક્તપણે જોવા મળે છે.
તો કેટલાક યંત્રોમાં માત્ર ખાના દોરી, અથવા વિભિન્ન આકૃતિ દોરી તેમાં આંકડા લખવામાં આવે છે. આવા સંખ્યા સાથે સંબંધ ધરાવતા યંત્રોના પણ જુદા જુદા પ્રકાર હોય છે. દા. ત. પંદરિયા યંત્ર, વીશા યંત્ર, ચોત્રીશા યંત્ર, પાંસઠિયા યંત્ર, એકસો સિત્તેરિયા
पी.पडद्यावल्यै नमः યંત્ર. આ દરેકના પણ જુદા જુદા પ્રકાર હોય છે. દા. ત. પંદરિયા યંત્રો. આ યંત્રમાં ૧થી ૯ સુધીના આંકડાઓનો ઉપયોગ કરવામાં ક્યારેક સાંપ્રદાયિક મંત્ર-યંત્રની પરંપરાથી અજ્ઞાત લેખક કે આવે છે અને તે રીતે ગોઠવવામાં આવે છે કે આડા, ઊભા, ત્રાંસા સંશોધક યંત્ર કે યંત્રમાં રહેલ અક્ષરો અથવા યંત્રની પદ્ધતિને બરાબર એમ દરેક રીતે ગણતાં ત્રણ-ત્રણ અંકોનો સરવાળો ૧૫ આવતો સમજી ન શકવાનું પણ બને છે. દા. ત. 'Yantra’ પુસ્તકમાં જૈન હોવાથી તેને પંદરિયા યંત્ર કહે છે. યંત્ર-મંત્ર સંબંધી પુસ્તકોમાં ચાર પરંપરાના સૂરિમંત્ર સંબંધી લબ્ધિપદ યંત્ર પ્રકાશિત થયેલ છે. તેમાં પ્રકારના પંદરિયા યંત્રો બતાવેલ છે. તે દરેકનું તત્ત્વ, વર્ણ તથા લબ્ધિ પદોના મંત્રો પ્રાકૃત ભાષામાં આપેલ છે, એટલું જ નહિ પણ અસરો જુદા જુદા હોય છે, એટલું જ નહિ, તે યંત્રો કાગળ કે તે દરેક પદના અક્ષરોનો ક્રમ પણ ઉલટો આપવામાં આવ્યો છે. દા. ભોજપત્ર ઉપર વિશિષ્ટ પ્રકારના દ્રવ્યથી લખતી વખતે એક જ ત. “ નમો જિણાણે ૧” પદને “૧ ણં ણા જિ મો ન લેં' પ્રકારના યંત્રમાં અંકો લખવાનો ક્રમ જુદો જુદો હોય તો તેની પણ સ્વરૂપમાં લખ્યું છે. અલબત્ત, આ યંત્ર ૨ ૨૫૦ વર્ષ પૂર્વે અસરો જુદી જુદી થાય છે.'
આલેખાયેલ છે. આ પ્રકારના મંત્રોમાં ક્યારેક સાધકનું અથવા જેના તો આવાં જ બીજા યંત્રો સર્ય, ચંદ્ર, મંગળ વગેરે ગ્રહને માટે યંત્ર બનાવેલ હોય તેનું નામ વચ્ચે લખાય છે. ઉપર્યુક્ત યંત્રમાં અનુલક્ષીને તેમની શાંતિ માટે બતાવેલ છે. તેમાં સૂર્ય માટે પંદરિયો કલ્યાણદાસ એવું નામ લખેલ છે. તેના આધારે સંશોધકે આ યંત્રને છે, જે ઉપર બતાવેલ ચારેય યંત્રથી જુદો છે. તો ચંદ્ર માટે અઢારિયો કલ્યાણચક્ર "Wheel of Fortune નામ આપ્યું છે, જે સંશોધકની યંત્ર, મંગળ માટે એકવીસીયો યંત્ર છે. આ જ રીતે અન્ય ગ્રહોના ભૂલ છે. પરંતુ તે ખરેખર, કલ્યાણદાસ નામના ભક્ત માટે બનાવેલ પણ યંત્રો બતાવેલ છે.
હોવાથી તેનું નામ લખેલ છે.
પ્રબુદ્ધ જીવન
જૈન ધર્મમાં ચિત્રકળા વૈવિધ્ય વિશેષાંક
ઓગસ્ટ - ૨૦૧૮ |૪૯
