________________
\
\
\
'
SYv VYANG A
કળાના મૂળ સ્વરૂપમાં થોડા ઘણા ફેરફારો સમયે સમયે ઉમેરાતા ચિત્રકાર થયો. આ ચિત્રોની વિશેષતા કેવળ સુવર્ણના વરખથી સામાન્ય જનસમુદાયમાં પણ આ વૈભવી કળાનો પ્રચાર પ્રસાર કરાયેલ વેલ-બુટ્ટાની નકશી જ ન હતી, પરંતુ તે ચિત્રોની રંગપૂરણી વધ્યો. જો કે બ્રિટિશરોના સત્તાકાળ પછી રાજ્યોના વિલીનીકરણ પણ ત્યાં વિશેષ મહત્વ ધરાવતી. ઉઘડતા-ચમકદાર રંગોથી વખતે આ કળાને થોડો ધક્કો લાગ્યો. પણ પરંપરાગત કળાને ઉપસાવેલા ચિત્રનો પૃષ્ઠભૂના રંગોની સાથે સુમેળ કરી ચિત્રની જાળવી રાખવા મથતા ઉસ્તા કલાકારો દ્વારા તે કળાસંરક્ષણના ત્રિપાર્ષિય (થી.ડી. આકૃતિ ઉભી કરવી તે પણ ઉસ્તાઓનો આગવો ભરપૂર પ્રયત્નો કરાયા. જેના ફળ સ્વરૂપે રાજમહેલો, મંદિરો, કસબ હતો. જિનાલયોથી શરૂ થયેલી તે કળા આજે છેક ઝરૂખા, અત્તરદાની, અહીંના શેઠ ભાંડા શાહ વડે નિર્મિત કરાયેલા રૈલોક્યદીપક સુરહી, પલંગ, ફોટોફ્રેમ, ધાતુના કે માટીના રાચરચીદિ સામગ્રીઓ નામના સુમતિનાથ પ્રભુના જિનાલયમાં ઉપરોક્ત બને પદ્ધતિના પર ચિત્રીત થઈ લોકોના ઘર સુધી પહોંચેલી દેખાય છે.
સંયોજનથી ચિતરાયેલા ઘણા ચિત્રો આજે પણ દશ્યમાન થાય છે. ઉસ્તા કળા વિકાસમાં જૈનોનું પ્રદાન જિનાલયના રંગમંડપમાં ગુંબજની ઉપરના ભાગે આલેખાયેલ બીકાનેરના લક્ષ્મી નારાયણ મંદિર, ગડમંદિરાદિની જેમ ચિત્રોમાં સ્થૂલિભદ્રજી, ભરત-બાહુબલીજી, વિજય શેઠ-શેઠાણી, જૈનોએ પણ અહીંના જિનાલયાદિની શોભામાં અભિવૃદ્ધિ કરવાના ઈલાયી-પુત્ર, સુદર્શન શેઠ, નેમિનાથ તથા પાર્શ્વનાથ પ્રભુના ઉદ્દેશથી ઉસ્તા કારીગરોને આશ્રય આપી તેમની પાસે જિનમંદિરોમાં જીવન ચરિત્રના ચિત્રો તેમજ વિશ્વના સૌથી લાંબા વિજ્ઞપ્તિપત્ર તેમજ ઉપાશયોમાં મહાપરુષોના જીવનચરિત્રના કે ગસ (૯૭ ફુટ)ના ચિત્રો આ શૈલીના ઉત્કૃષ્ટ નમૂના છે. ભગવંતોના ચિત્રો બનાવરાવ્યા. આવા જૈન દર્શનના ચિત્રો ભાંડાશાહના જિનમંદિરની જેમ બોહરો કી શેરીનું પ્રભુ બનાવનારા ચિત્રકારોમાં ઉસ્તા મુરાદબક્ષ ઘણો પ્રસિદ્ધ તેમજ કુશળ મહાવીરસ્વામીજીનું જિનાલય પણ બીકાનેરનું અદ્ભુત ચિત્ર
સ્થાપત્ય છે. વિ.સં. ૨૦૦૨ માં એટલે કે ૭૨ વર્ષ પૂર્વે શેઠ ભેરુદાન હાકિમ કોઠારીએ આ જિનાલયનું નિર્માણ કરી જિનાલયની પ્રદક્ષિણામાં મહાવીર સ્વામીજીના ર૭ ભવો ને તથા પૃથ્વી ચંદ્રગુણસાગર, શાલિભદ્રજી મેતારજ મુનિ, શ્રીપાળ-મયણાદિકના જીવનના વિશિષ્ટ પ્રસંગોને આ જ ચિત્રશૈલીમાં આલેખાવ્યા. તે સિવાસ પણ ચિંતામણિ પાર્શ્વનાથ પ્રભુનું જિનમંદિર, નેમિનાથ પ્રભુનું જિનાલય, પાર્શ્વચંદ્રગચ્છના ચૈત્યાદિમાં ઉસ્તા ચિત્રકારીના થોડા ઘણા નમૂનાઓ નજરે પડે છે.
સમૃદ્ધ જૈન શ્રાવકોએ જિનાલયો ને શણગાર્યા બાદ પોતાના ઘરોને, હવેલીઓને પણ આ જ ચિત્રશૈલી દ્વારા ભવ્યતા આપી. જેમાંની રામપુરિર્યો કી હવેલી, ઢઢો કી હવેલીમાંની કેટલીક કલાકૃતિઓ આજે પણ ત્યાં મોજૂદ છે. આમ આ ઉસ્તા કળાનું
પરિવહન કરવામાં જૈનોનું વિશેષ પ્રદાન રહ્યું છે. જો કે ફક્ત ઉસ્તા संप्रति गुणसागरको चंवरी में केवलज्ञान।
II E LE'S TECH Bરા લિ ||
હા કહી. પt TENÍvi tri1 કિffiliate.f1 (રાજા ગરજે
પ્રબુદ્ધ જીવન
જૈન ધર્મમાં ચિત્રકળા વૈવિધ્ય વિશેષાંક
ઓગસ્ટ - ૨૦૧૮ | ૫૩
