________________
ચિત્ર અને કળા વિષે અસંખ્યકાળથી પ્રયત્નો થતા આવ્યા છે. આ અવસર્પિણીના પ્રારંભમાં પરમાત્મા ઋષભદેવ પ્રભુએ પોતાના રાજ્યકાળ દરમિયાન બ્રાહ્મી અને સુંદરી બન્ને પુત્રીઓને કલાઓનું શિક્ષણ આપેલું.
બિહારના ચક્રધરપુર વગેરે સ્થળોએ છે.
અજંતા અને વાઘ ગુફાના ચિત્રો વિદ્વાનોના મતે સાતમી સદીના છે. અને રજપુત ચિત્રકલા સોળમી સદીની છે.
આજથી સો વર્ષ પૂર્વે જ્યારે જૈન ગ્રંથોમાં રહેલા ચિત્રો વિશે જૈન આગમગ્રંથોના ઉલ્લેખો જોઈએ તો શાનાધર્મકથાનામના દુનિયાને જાણકારી ન હતી ત્યારે વિદ્વાનો એવું માનતા કે – સાતમી અંગ ગ્રંથમાં (૧.૧.૧૭) મલ્લિકુંવરીના ચિત્રનો ઉલ્લેખ આવે છે.થી ૧૫મી સદી સુધી ચિત્રકલા ક્ષેત્રે કંઈ ખેડાણ થયું નથી. પરંતુ આ
મલ્લિકુંવરીના સુવર્ણના બનેલા પૂતળાનો પણ નિર્દેશ છે.
ગેરસમજને ડૉ. આનંદ કુમારસ્વામિએ દૂર કરી.
પ્રશ્નવ્યાકરણ (૨.૫.૧૬)
નામના ઉપાંગ આગમ ગ્રંથમાં ચિત્રના મુખ્ય ત્રણ પ્રકારો બતાવ્યા છે. ૧ સચિત્ર (પશુ, પક્ષી, માણસ વગેરે) ૨ અચિત્ર (આકાશ, પહાડ વગેરે) ૩ મિશ્ર (અલંકાર-યુક્ત માણસ વગેરે)
કપડાં, પથ્થર, કાષ્ટ જેવા માધ્યમો ઉપર અનેક રંગોની મદદથી ચિતરવામાં આવતા ચિત્રો માટે આગમોમાં ‘લેપ્યકર્મ’ શબ્દનો ઉલ્લેખ મળે
છે.
જૈન કળા શૈલીમાં વૈવિધ્ય આચાર્ય શ્રી મુનિચંદ્રસૂરિ મહારાજ
ઇ.સ. ૧૯૨૪માં એમણે બર્લિન મ્યુઝિયમમાં સુરક્ષિત ‘કલ્પસૂત્ર’ની સચિત્ર પ્રતનો પરિચય આપ્યો. અને દુનિયાને ‘ગુર્જર ચિત્ર શૈલી’ વિષે જાણ થઈ.
ગુર્જર ચિત્ર શૈલીના સેંકડો સુવર્ણાક્ષરી ચિત્ર યુક્ત ગ્રંથો ત્યાર પછી ધ્યાનમાં આવ્યા. આ ગ્રંથોમાં કલ્પસૂત્ર અને કાલક થાની સંખ્યા વિપુલ છે જ. તદુપરાંત નિશીથચૂર્ણ અને ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રોની પણ સચિત્ર પ્રતો મળે છે.
ગુર્જર શૈલીના ચિત્ર જૈન ગ્રંથોના નામ ગીતગોવિન્દ
‘બાલગોપાલસ્તુતિ’, ‘દેવીમાહાત્મ’, ‘રતિરહસ્ય’, ‘વસન્ત વિલાસ', ‘ભાગવતા’ આદિ છે.
એકંદરે અજંતા-ઇલોરાની ચિત્રશૈલીને સુરક્ષિત રાખવાનું અને એને વિકસિત કરવાનું અને
વિવિધ તીર્થોના વસ્ત્ર ઉપર ચીતરેલા પટો પણ પ્રાચીન કાળથી રજપૂત ચિત્રશૈલીને જન્મ આપવાનું કાર્ય ૧૧થી ૧૫મી સદી સુધી અર્વાચીનકાળ સુધીના અનેક મળે છે. તાડપત્ર વગેરે ઉપર ચિત્રિત કલ્પસૂત્ર વગેરેના ચિત્રો દ્વારા થયું છે આવું શ્રી મંજુલાલ રણછોડદાસ મજૂમદાર વગેરે વિદ્વાનોનું માનવું છે.
વર્તમાનમાં ઉપલબ્ધ ચિત્રો વિષે વિચારીએ તો ભારત અને ભારત બહારના સ્પેન, ફ્રાન્સ, પેરુ, અલસ્કા વગેરે દેશોમાં મળતાં ગુરુચિત્રો ઇસ્વીસન પૂર્વે પ0000થી ઇ.પૂ. ૧૦૦૦00 વર્ષ સુધીના હોવાનું વિદ્વાનો માને છે.
ભારતના પ્રાચીન ચિત્રો મધ્યપ્રદેશના આદમગઢ, રાયગઢ અને થોડો ફેરફાર પણ છે.
તરંગવતીની કથામાં
જાતિસ્મરણ દ્વારા જોયેલા
પૂર્વભવના ચિત્રોનું પ્રદર્શન ચા યોજવાની વાત છે. એ
ચિત્રાવલી જોતાં એનાં
પૂર્વભવના સાથીને પણ જાતિસ્મરણ જ્ઞાન થાય છે.
પ્રશુદ્ધ જીવન
જૈન ધર્મમાં ચિત્રકળા વૈવિધ્ય વિશેષાંક
ISS G 2;&D
ગુર્જરશૈલી જૈનશૈલી પશ્ચિમભારત શૈલી અને અપભ્રંશશૈલી નામથી પણ ઓળખાવાય છે. કેટલાક વિદ્વાનોના મતે એમાં થોડો
ઓગસ્ટ – ૨૦૧૮ | ૫૫
