________________
જૈન ચિત્રકળાના પશ્વાદ્ભૂમાં રહેલું દર્શન
( ડો. અભય દોશી
ભક્તિમાં સમર્પણનો મહિમા સવિશેષ છે. ભક્ત પોતાના એવી અપૂર્વ રંગયોજના કરે છે. શિલ્પી ત્રિપરિમાણને જીવંત કરે છે. પરમારાધ્ય ઈષ્ટદેવ આગળ તન, મન, ધન બધું જ સમર્પિત કરવા ત્યારે ચિત્રકાર દ્ધિપરિમાણમાં ત્રિપરિમાણને જીવંત કરી બતાવે છે, ઈચ્છે છે. આ સમર્પણ માટે પોતાની પાસે રહેલા ઉત્તમોત્તમ દ્રવ્યો એ એની વિશેષતા છે. સમર્પિત કરે છે. સર્જનાત્મક ક્ષમતાવાળા મનુષ્યો પોતાના હૃદયના કલાકાર એ એવા જન્માંતરના સંસ્કાર લઈને અવતરેલી ઉત્તમ ભાવોકોને કલારૂપ આપી પોતાના આરાધ્યદેવતા આગળ વિશિષ્ટ પ્રજ્ઞાવાળી વ્યક્તિ છે કે એક અપૂર્વ સૌંદર્યમય વસ્તુનું સમર્પિત કરે છે. જૈન આગમોમાં સૂર્યાભદેવ અને બહુપુત્રિકાદેવીએ નિર્માણ કરી શકે. એમાં પણ આ કલાકારને ધર્મના તત્ત્વજ્ઞાનનો પ્રભુ આગળ કરેલા વિવિધ
સાથ અને સહકાર મળે, ત્યારે પ્રકારના નૃત્યો પ્રસિદ્ધ છે.
તેમાં વિશિષ્ટ ભાવસૃષ્ટિનું જિનચૈત્યોના નિર્માણની સાથે જ
નિર્માણ થાય. શિલ્પ અને સ્થાપત્યની કળા
મનુષ્યના ચિત્તતંત્રમાં વિવિધ અસ્તિત્વમાં આવી, તો
ભાવો રહ્યા હોય છે. આ ભાવોનું ચૈત્યાલયોની આંતરિક સજા માટે
ચિત્રકાર રંગોના માધ્યમથી રસમાં તેની દિવાલોને સુશોભિત કરતી
સંક્રમણ કરે છે. પ્રાચીન જૈન ચિત્રકળા પણ પ્રાચીનકાળથી
કલામીમાંસકો અનુસાર હાસ, હયાત છે. એ સાથે જ ગ્રંથોનું
રતિ, દયા, જુગુપ્સા, ભય, હસ્તલિખિત લખાણ થતું, એ
ઉત્સાહ, વિસ્મય, ક્રોધ આદિ તાડપત્રી તથા કાગળ પર પણ
ભાવો મનુષ્યહૃદયમાં સ્થાયીભાવ પ્રસંગાનુસાર ચિત્રણો અને
રૂપે રહ્યા હોય છે. યોગ્ય નિમિત્ત સુશોભનો થતા.
મળતા આ ભાવો રસરૂપે આપણા ભારતમાં પ્રભુ
પરિવર્તિત થાય છે. અભિનવઋષભદેવે સ્ત્રીઓની ૬૪ તેમજ
ગુપ્ત કહે છે આ આઠ સાંસારિક પુરુષોની ૭૨ કળાઓ પ્રવર્તાવી
ભાવો એક શાંત સરવરમાં પથ્થર હતી. આ કળામાં મુખ્ય ૫
નાખવાથી જન્મતાં બુબુદ્દ કળાઓ સર્જનાત્મકતા સાથે
(પરપોટા) સમાન છે. પરંતુ આ સંકળાયેલી છે. સ્થાપત્ય, શિલ્પ,
બુદ્દબુદી શમે પછી પણ જે સ્થિર ચિત્રકળા, સંગીત અને કવિતા
રહે છે તે મહારસ તે શાંતરસ છે. (સાહિત્ય), શિલ્પી જ્યારે હથોડી
શમ જેનો સ્થાયીભાવ છે એ અને પાષાણની મદદથી આકૃતિ
શાંતરસ એ “મહારસ કે નિર્મિત કરે છે. ત્યારે ચિત્રકાર
રસાધિરાજ' કહેવાય છે. પરંતુ ફ્લક પીછી અને રંગોની મદદથી આકૃતિનું નિર્માણ કરે છે. શિલ્પી વાસ્તવમાં એનું આલેખન કઠીન છે. ત્રિપરિણામવાળા માધ્યમથી ત્રિપરિમાણવાળા કલાસૌંદર્યનું નિર્માણ શ્રમણ સંસ્કૃતિની જૈન અને બૌદ્ધ અને શાખાઓની કલા કરે છે, ત્યારે ચિત્રકાર દ્ધિપરિમાણવાળા માધ્યમથી ત્રણ પરિમાણને ઉપાસનાનું મુખ્ય લક્ષ્ય શૃંગાર, હાસ્ય, વીર, કરુણ, બિભત્સ, અનુભવ થાય એવી સૌંદર્યસૃષ્ટિનું નિર્માણ કરે છે. ચિત્રકાર માત્ર ભયાનક, અદભુત, રૌદ્ર આદિ આઠ રસોની મનમોહક સૃષ્ટિનું લંબાઈ અને ઊંચાઈવાળા લૂક પર ઊંડાણનો પણ અનુભવ થાય નિર્માણ કરીને પણ અંતે આ રસોથી પર રહેલા રસાધિરાજ શાંતરસ
પ્રબુદ્ધ જીવન
જૈન ધર્મમાં ચિત્રકળા વૈવિધ્ય વિશેષાંક
ઓગસ્ટ - ૨૦૧૮ |૪૬.
