________________
તરફ ભાવકના ચિત્તને સ્થિર
ઋજુવાલિકા કિનારે કેવળજ્ઞાનને કરવા રહ્યું છે.
પાત્રતા પ્રભુવીરની કર્મવિજયની જૈનચિત્રકળામાં તીર્થંકર
અપૂર્વ ક્ષણોને ચિત્રકારોએ ખૂબ ચરિત્રોના સંદર્ભે થયેલું આલેખન
કમનીયતાથી પ્રગટાવી છે, તો મહત્ત્વપૂર્ણ છે. જૈન ઐયાલયોની
પાવાપુરીમાં નિર્વાણ પામતા દિવાલો પર થયેલા મનમોહક
પ્રભુના લોકોત્તર તેજને કુશળ રેખાંકનો આપણા મનને આકર્ષે
ચિત્રકારોએ સુંદર રીતે ઉપસાવ્યા છે. તત્કાલિન રૂચિ અનુસાર
છે. ક્યાંક સમેતશિખરની ક્યાંક ભડક રંગો અને સોનેરી
પહાડીઓમાં ૩૩ મુનિઓ સાથે રેખાંકનોથી સુશોભિત ખાસ
મોક્ષગમન કરતા પાર્શ્વનાથ કરીને શ્રી આદિનાથ, પાર્શ્વનાથ,
ભગવાનના અંતિમ ધ્યાનને મહાવીરસ્વામી, શાંતિનાથ અને
ચિત્રકારોએ કુશળતાથી આલેખ્યું નેમિનાથના ભવચિત્રાંકનો
છે. દિગંબર પરંપરાના દેરાસરની દિવાલોમાં પટચિત્રરૂપે
ચિત્રકારોએ ઋષભદેવ ચરિત્રમાં તો હસ્તપ્રતોમાં તીર્થકરચરિત્રની
પ્રભુ રાજરૂપે ભવ્યસભામાં સાથે લઘુચિત્રરુપે આલેખાયેલા
સપરિવાર વિરાજમાન છે, અને જો વા મળે છે. ચિત્રકાર
ત્યાં જ આયુષ્ય પૂર્ણ થતી તીર્થકરોના અનેક ભવોની કથાનું
નીલાંજના અપ્સરાનું ચિત્ર આલેખન કરતાં કરતાં પ્રણય,
આલેખાયેલું જોવા મળે છે. રંગમાં રાજભોગવૈભવ, મહોત્સવ ગોદોહન મુદ્રા - ચિત્રકાર ગોકુળદાસ કાપડિયા
થયેલ આ ભંગ પછી સ્વયં વૈરાગી આદિના અનેક ચિત્રો આલેખે છે. પરંતુ આ ચિત્રાંકનમાં અંતિમ પ્રભુ ક્ષણભરમાં જ ભોગ ત્યાગી દીક્ષાધર્મ માટે પ્રવૃત્ત થાય છે. ભવમાં આ સર્વ ભોગવૈભવ વચ્ચે પણ અંતિમભવમાં સ્થિતપ્રજ્ઞ આમ, ભોગના ઉચ્ચતમ શિખરથી યોગ તરફની ગતિનું અલૌકિક કમળસમા તીર્થંકરદેવની મનોરમ્ય મુખમુદ્રા પરનો શાંતરસ અભણ આલેખન જોવા મળે છે. નેમિનાથ કથામાં પણ વાસુદેવ શ્રીકૃષ્ણ ચિત્તને આકર્ષે છે. દીક્ષા ગ્રહણ સમયે અનેક લોકોથી પરિવરેલા, પ્રેરિત અત્યંત વૈભવી લગ્ન મહોત્સવની તૈકશ્યની ક્ષણે અબોલ ઉત્સવ-મહોત્સવથી વ્યાપ્ત શિબિકામાં બિરાજમાન તીર્થંકરપ્રભુની પ્રાણીઓના રક્ષણ માટે અહિંસાધર્મનું પ્રવર્તન કરતી નેમિનાથ અલિપ્ત મુખમુદ્રા દર્શકોને વૈરાગ્યરસથી ભીજવે છે. નગરબહાર પ્રભુની વૈરાગ્યમાન, સૌમ્ય છતાં દેઢ મુદ્રા બાહ્ય શૃંગારથી ઉદ્યાનમાં સિદ્ધોના સ્મરણ સાથે વત ઉચ્ચરતી અને પંચમુષ્ઠિલોચ અંતરતમના શાંતરસ તરફ ગતિ કરવા પ્રેરે છે. તીર્થકરોના કરતી ઉર્ધ્વગમન સાધતી મુખમુદ્રા ભવિકોને પણ ઉર્ધ્વગમન માટે સમવસરણના પણ અનેક અલંકારસભર ચિત્રો ઉપલબ્ધ થાય છે. પ્રેરે છે. પ્રભુ મહાવીરના ચરિત્રમાં ક્રોધના સમુદ્રસમો ચંડકૌશિક આ ચિત્રના કેન્દ્રમાં રહેલી તીર્થકર મુખમુદ્રા માટે કવિ સર્પ રહ્યો હોય અને સામે પ્રશાંત દષ્ટિ પ્રભુ મહાવીર દેખાય કે કાંતિવિજયજીના શબ્દોમાં કહીએ તો; પાર્શ્વનાથચરિત્રમાં ઉપસર્ગ કરતો કમઠ અને નિવારણ કરતા તારી અજબશી યોગની મુદ્રારે, લાગે મને મીઠી રે ધરણેન્દ્ર પ્રત્યે અલૌકિક સમદષ્ટિ દાખવતા પ્રભુ પાર્શ્વનું દર્શન
એ તો ટાળે મોહની નિદ્રા, પ્રત્યક્ષ દીઠી રે ભાવકોના ચિત્તમાં શાંતરસની અપૂર્વ લહરી જગવે છે. ૧૩-૧૩ લોકોત્તર શી જોગની મુદ્રા, વાલ્હા મારા નિરૂપમ આસન સોહેરે, માસના તપસ્વી પ્રભુ ઋષભને ઈશુરસથી પારણું કરાવતા શ્રેયાંસનો સરસ રચિત શુકલધ્યાનની ધારે, સુર નરના મન મોહે રે અપૂર્વ ભક્તિભાવ અંતર તમને અજવાળે છે, તો સામે
ત્રિગડામાં રતન સિંહાસન બેસી, અખંડધારાથી ઈશુરસપાન કરતા પ્રભુની અલિપ્ત મુખમુદ્રા
વાલ્હા મારા ચિંહુદિશી ચામર ઢળાવે, ત્યાગધર્મનો રાજપથ અજવાળે છે. ગોહિડાસને વિરાજમાન
અરિહંતપદ પ્રભુતાનો ભોગી, તો પણ જોગી કહાવે રે...
૪૨| ઓગસ્ટ - ૨૦૧૮
જૈન ધર્મમાં ચિત્રકળા વૈવિધ્ય વિશેષાંક પ્રબુદ્ધ જીવના
