________________
T
TAT
ચિત્રખંડ-૭ - શ્રીવિજય અને અશનિઘોષ વચ્ચે ખેલાતા સંગ્રામનું આમાં અંકન છે. બન્ને પક્ષે હાથી, ઘોડા વગેરે વાહનો છે. તલવાર, ઢાલ અને ભાલા વડે લડતા યોદ્ધાઓ છે. શરૂઆતમાં વિમાનમાં ઊભેલા, ઉગામાયેલી તલવાર સાથે બે યોદ્ધાઓ, તે પછી એક હાથી અને બે ઘોડા અને એ ત્રણે ઉપર એકેક યોદ્ધો, તે પછી બે પદાતિઓ છે. હાથી પર આરૂઢ થયેલ યોદ્ધો નિશાન લઈને બાણ ફેંકતો જણાય છે. પહેલા ઘોડેસ્વારના હાથમાં ખુલ્લી તલવાર અને બીજાના હાથમાં ભાલો છે. મોખરો સંભાળતા બે પદાતિઓના એક હાથમાં ઢાલ અને બીજા હાથમાં તલવાર છે. આટલું શ્રીવિજયના પક્ષમાં છે. અને સામે અશનિઘોષના પક્ષે, ઊલટા ક્રમે ખુલ્લી તલવાર અને ઢાલવાળા બે પદાતિઓ, તે પછી તલવાર ઉગામતા બે ઘોડેસ્વાર યોદ્ધાઓ. પછી બાણનું નિશાન લેતો એક હાથી સવાર અને તેની હરોળમાં જ, હાથીને અડીને ઊભેલો બાણનું નિશાન લેતો એક પદાતિ, હાથીની અંબાડી પછવાડે, એની અડોઅડ એક પદાતિનું કપાયેલું મસ્તક પણ દેખી શકાય છે. તેની પછવાડે વિમાનારૂઢ અને ખુલ્લી તલવારે લડી રહેલો એક યોદ્ધો – આવો યુદ્ધનો બૃહક્રમ છે.
અહીં ઘણા મોટા વિસ્તારવાળી રણભૂમિને અને તેના પર છવાયેલા બે પક્ષના વિશાળ લશ્કરોને આશરે ૮"દ૧.૨૫'' જેટલા અત્યંત મર્યાદિત અવકાશમાં, સુરેખ અને સાંગોપાંગ ચિત્રાંકનરૂપે નિરૂપવામાં ચિત્રકારે પોતાની વિશિષ્ટ કલાશક્તિના દર્શન કરાવ્યા છે.
બન્ને પક્ષે ગોઠવાયેલા સૈન્યનો ક્રમ જોતાં સમજાય છે કે પાયદળની સામે પાયદળ, અશ્વદળની સામે અશ્વદળ, ગજદળની સામે ગજદળ ને વાયુયાનની સામે વાયુયાન - આ રીતે એ વખતે મોરચા રચાતા હશે, અને સામસામે લડનારનાં હશિયારો પણ સમાન જ રહેતા હશે, અહીં જોઈ શકાય છે.
કવિ ' < OTPLtણ કપ રી ની શારદા-દાદiencતેલનાયિt
ચિત્રખંડ-૧૨– અહીં આપણે શ્યામ શરીરવાળા દમિતારી, પ્રતિ વાસુદેવનું શરીર શ્યામ વર્ણનું હોય, એવો નિયમ હોવાનું, દમિતારીના દેહનો શ્યામ વર્ણ સૂચવે છે. દમિતારી, બર્બરી અને કિરાતીનું નૃત્ય એકીટશે અને વિસ્ફારિત નેત્રે જોવામાં તલ્લીન છે. એના ચિત્તમાં જાગેલી પ્રસન્નતાને મોં પર અંકિત કરીને ચિત્રકારે પોતાની કુશળતા વધુ એક વખત સિદ્ધ કરી આપી છે. નર્તકીઓના નૃત્ય-કૌશલ્ય પ્રત્યે એના મનમાં જાગેલો અહોભાવ, એના ડાબા હાથની આશ્ચર્યદ્યોતક મુદ્રા- એક તર્જની આંગળી ઊંચી છે અને શેષ આંગળીઓ અધખુલ્લી વાળેલી બતાવીને વ્યક્ત કર્યું છે! આ કાષ્ટપટના ચિત્રાંકનમાં કલાનું તત્ત્વ જણાય છે તે ચિત્રકારે સર્વત્ર દાખવેલી કળાસૂઝ, ઝીણવટ અને સૂચકતાને આભારી છે.
દમિતારીની સામે નૃત્યની વિવિધ અને વિશિષ્ટ મુદ્રાઓમાં રહેલી પાંચ આકૃતિઓ નૃત્યમગ્ન છે. તેમની અંગભંગીઓમાંથી જાણે નૃત્ય નીતરી રહ્યું છે! બન્ને નર્તકીઓના અને ત્રણ પુરુષોનાં અધોવસ્ત્રોના કચ્છ વાળેલા હોઈ તેના છેડા છૂટ્ટા છે, છતાં નીચે લબડતા નથી, પણ વિશિષ્ટ સ્થિતિમાં લટકતા-ફરતા છે. આ ઉપરથી એ નર્તકોના નૃત્યની ઝડપ અને અંગલાઘવનું નૈપુણ્ય કલ્પી શકાય છે.
નૃત્યમગ્ન પાંચેય આકૃતિઓમાંનો પહેલો પુરુષ ગળે પખવાજ ભેરવીને તેનો ઠેકો બર્બરીને આપે છે. બીજો પુરુષ શરણાઈ વગાડતો બર્બરીની સંગત કરે છે. ત્રીજો પુરુષ ગળે ભરાવેલું ઢોલક વગાડીને કિરાતીને સાથ આપે છે.
૨૦ | ઓગસ્ટ - ૨૦૧૮
જૈન ધર્મમાં ચિત્રકળા વૈવિધ્ય વિશેષાંક પ્રબુદ્ધ જીવન
