________________
મારુદેવ. માતાન, પુત્ર ઋષભદેવ પ્રત્યે, માતાન હોય તેવાં અનગળ અસીધ પ્રેમ એટલે કે વાત્સલ્ય હતા. પુત્રને દીક્ષા લેવામાં ના ન કહીં, પરંતુ સંસાર ત્યાગીને દીક્ષા લઈ જંગલની વાટે એ ચાલી નીકળ્યા પછી રોજ રોજ ચિંતા કરે : મારો રિખવો આજે કર્યાં હશે? તેમના પોત્ર ભરત ચક્રવર્તી રોજ સવારે માતાને પ્રણામ કરવા આવે ત્યારે માતા એને પહેલો પ્રશ્ન પૂછું કે : રિખવાના શું સમાચાર છે? આમ એક હજાર વર્ષ વીત્યાં. પોત્રનો રોજ વંદન કરવાનો ક્રમ અને માતાનો પુત્રના કુશળ પૂછવાનો પણ રોજનો ક્રમ! .....મારું તો સંતોષકારક ઉત્તર આપી શકાય તેવો દિવસ ઊગ્યો છે! ભરત ચક્રવર્તી માતાને પ્રણામ કરવા ગયા ત્યારે પ્રશ્ન પૂછાયો : રિખવો ક્યાં છે? આંખમાંથી આંસુ તો વહ્યા જ કરે. સતત રડવાના કારણે આંસુ પણ ચીજને પડળ બની ગયા હતા. કાંઈ દેખાય પણ નહીં, પણ ભરત ચરણસ્પર્શ કરે એટલે ઓળખી જાય અને પૂછ્યું : ચિંખવાના શું સમાચાર છે? ભરતે કહ્યું : મા! આપણા નગરના પાદરમાં પધાર્યા છે. ચાલો જઈ પ્રભુજીને વાંદરા..... સમવસરણ પણ ઊંચું, ત્રણ વિશાળ ગઢ ઝાકમઝાળ, તેના પર ઘણા વનના બાદશાહ અહંતુ ઋષભદેવ વિરાજેલા હતા. ઇન્દ્રો ચામર વિંઝતા હતા, અશોક વર્ણ આનંદથી નાચતો હોય તેમ લાલ સુકુમાર પાંદડાંથી ડોલતાં શોભતા હતો. ઝીણાં પુષ્પો સુગંધ ફેલાવતા હતા. આવા વાતાવરણ વચ્ચે પોતાના દીકરાને બેઠેલો જોઈને પાતા મરુદેવાની આંખમાં હર્ષના આંસુના પૂર આવ્યાં. “મારા દીકરાની આવી સિદ્ધિ! આવી સમૃદ્ધિ! આવું ઐશ્વર્ય! શું ઠાઠ છે! શું વૈભવ છે!" આમ વિચારતા વિચારતા અશ્રુની નદી વહેતી રહી. આંખમાં પેલા પડળ બાડ્યા હતા તે ઘોવાઈ ગયા. ચક્ષુ ચોખ્ખા થયા, નિર્મળ થયા! સામેનું અદ્ભુત દૃશ્ય બરાબર દેખાયું. આવા પાવન દર્શનથી મરુદેવા માતાના અંતરમાં આનંદ ઉભરાયો. પ્રભુની સાથે તાદાત્મ્ય સાયું. દૃશ્ય, દૃષ્ટા અને દર્શન એકાકાર થયા. કલિકાલસર્વગ જેને “ભગવદર્શનાનન્દોગ" કહે છે તે આનંદયોગ સિદ્ધ થયા. તેમાં સ્થિરતા આવતાવેંત
મોહનીય આદિ ચાથ ઘાતિકર્મનો ક્ષય થયો અને લોકાલોક પ્રકાશક કેવળજ્ઞાન અને કેવદર્શનની પ્રાપ્તિ થઈ. મરુદેવા આ અવસર્પિણીમાં સર્વ પ્રથમ સ્ત્રીકેળી થયાં. એમની આંખોમાં આવેલા અનગળ આંસુ મહાનંદન કારણ બન્યા? -- પ્રદ્યુમ્નસૂરિ
હતા. આથી પૂજ્ય આચાર્યશ્રીના ઊંડા શાસ્ત્રીય જ્ઞાનનો અને ગોકુળદાસ કાપડિયાની અનુપમ ચિત્રકલાને અહીં સુયોગ સધાર્યો. અહીં આલેખાયેલા ચિત્રમાં સમવસરણનું ચિત્ર નાનું છે, જ્યારે પુત્રવિરહમાં દુ:ખી થઈ ગયેલા મરુદેવા માતાને ભગવાન ઋષભદેવના સમવસરણની ઋદ્ધિનું દર્શન કરાવતા હાથીની અંબાડી પર બેઠેલા ભરત અને મરુદેવાનું ચિત્ર પ્રધાન બની રહે છે. દૂરથી દેખાતું એ સમવસરણ વર્તુળાકારને બદલે ચોરસ સમવસરણ છે એ નોંધવું જોઈએ.
સમવસરણના પાંચમા ચિત્રમાં પાર્શ્વનાથ ભગવાનનું સમવસરણ દર્શાવવામાં આવ્યું છે. આ ઉપરાંત આમાં સિદ્ધશિલા પર ભગવાન પાર્શ્વનાથનું નિર્વાણ દર્શાવ્યું છે. આ ચિત્રમાં સમવસરણના ચાર દરવાજા હોય તે જોવા મળતા નથી અને એ જ
પ્રબુદ્ધ જીવન જૈન ધર્મમાં ચિત્રકળા વૈવિધ્ય વિશેષાંક
રીતે ચારે બાજુથી પ્રભુના દર્શન થાય તેવું પણ આ ચિત્ર નથી. આ ચિત્ર ‘શ્રીમદ્ દેવચંદ્રજી કૃત ચોવીસી', (સંપાદક પરિમલ કાપડિયા)ના ગ્રંથમાં મળે છે.
સમવસરણ અંગે તીર્થંકર ભગવાન શ્રી મહાવીર ૪૮ ચિત્રોનો સંપુટ’માં મળતું હતું ચિત્ર વ્યાપક અને સર્વમાન્ય બન્યું છે. લેખક, સંયોજક અને સંપાદક આચાર્યશ્રી યશોદેવસૂરીશ્વજી મ.સા. દ્વારા તૈયાર થયેલો અને કુશળ કલાકાર ગોકુલદાસ કાપડિયાએ આલેખેલાં ચિત્રો ધરાવતા આ ગ્રંથમાં દૈનિર્મિત સમવસરણ (ધર્મસભામંડપ)માં અશોકવૃક્ષ નીચે બેઠેલા ભગવાન મહાવીરની પ્રથમ દેશનાનું ચિત્ર છે. આ ચિત્ર એ માટે વિશિષ્ટ છે કે એમાં ચિત્રકારે શાસ્ત્રોમાં વર્ણવ્યા મુજબ સમવસરણનું હૂબહૂ વર્ઝન રંગરેખા દ્વારા સાકાર કરવા પ્રયાસ કર્યો છે. આ ચિત્રમાં એવી પાત્રાલેખનની ઝીણવટ, પાત્રોનાં હાવભાવ અને વસ્ત્રો અને અલંકારો ઘણી સૂક્ષ્મતાથી આલેખ્યાં છે. એવી જ રીતે સમવસરણની પાછળનો લેન્ડસ્કેપ આ ચિત્રની વિશાળતા અને ગહનતાનો
અનુભવ કરાવે છે. જ્યારે વચ્ચે રહેલા અશોક વૃક્ષનો મૃદુ એવો લીલો રંગ સૌમ્ય વાતાવરણ સર્જે છે. આકાશમાંથી દેવવિમાન દ્વારા દેવો મોટી સંખ્યામાં ઊતરી રહ્યા છે તે દર્શાવાયુ છે અને સાથોસાથ સોવસરણમાં અષ્ટમહાપ્રાતિહાર્યો (અતિશયો) યુક્ત ભગવાન પૂર્વદિશામાં સિંહાસન પર બેસીને માલકૌંશ રાગમાં ત્યાગવૈરાગ્યની આધ્યાત્મિક પ્રકારની અમોધ દેશના આપે છે. ભગવાન એક બાજુએ હોવા છતાં દરેક બાજુએ દેખાય છે. એમના પ્રભાવથી ચારે દિશામાં સાક્ષાત ભગવાન જેવી પ્રતિકૃતિ રચાઈ જતાં દેવ કે દાનવ પશુ, પંખી સહુને ભગવાન પોતાની સન્મુખ હોય તેમ લાગતું હતું. આ બાબતને ચિત્રકારે કુશળતાથી દર્શાવી છે. એ ચૌમુખજી દર્શાવવા માટે એમણે બે ભગવાનની પ્રતિમા અને બાકી બે સિંહાસનના ભાગ બતાવ્યા છે. એવી જ રીતે સમવસરણમાં ચાર
ઓગસ્ટ – ૨૦૧૮ | ૨૦
