________________
ચિત્રકલાનું ઉત્કૃષ્ટ શિખર, ચિત્રકારની વૈર્યપૂર્ણ અગ્નિપરીક્ષા
સમવસરણ
ડૉ. કુમારપાળ દેસાઈ જન ચિત્રકલાનું કોઈ ભવ્યતા ધરાવતું દિવ્યતા દર્શાવતું કંટકો દૂર કરી જાય. મેઘકુમાર દેવો સુગંધી જળનો છંટકાવ કરીને એ લોકવ્યાપક ચિત્ર હોય તો તે તીર્થકર ભગવાનના સમવસરણનું ચિત્ર સ્થળને સુવાસિત કરે. એ સમયે છ ઋતુના અધિષ્ઠાયક દેવો પંચવર્ણ છે. ધાર્મિક કાર્યક્રમનું નિમંત્રણ હોય, ચાતુર્માસ-પ્રવેશની પત્રિકા પુષ્પોની વૃષ્ટિ કરે અને વ્યંતર દેવતાઓ જમીનથી સવા કોશ ઊંચી હોય કે પછી કોઈ ધર્મસંલગ્ન કાર્યક્રમનું સ્ટેજ હોય, એ બધી જગાએ સુવર્ણ અને રત્નોથી શોભતી ઊંચી પીઠ બનાવી આપે. દસ હજાર સમવસરણનું વિશાળ, અનેક રંગોથી શોભતું, તીર્થંકર પરમાત્માની પગથિયાં ઊંચો ચાંદીનો ગઢ ભવનપતિ દેવતાઓ રચે છે. એ ગઢ મૂર્તિ તેમજ દેવો, માનવો અને તિર્યંચોની આકૃતિઓ ધરાવતું ભવ્ય પર સમતલ ભૂમિ બનાવે છે. જ્યોતિષી દેવતાઓ પાંચ હજાર ચિત્ર જોવા મળે છે. “કલ્પસૂત્ર'થી આરંભીને અત્યાર સુધી આ પગથિયાંવાળાં સુવર્ણ ગઢની રચના કરે છે. વૈમાનિક દેવો એ સમવસરણનું ચિત્ર શિલ્પ કે મંદિર રૂપે પણ જોવા મળે છે. સમવસરણની ઉપરના ભાગનો પાંચ હજાર પગથિયાવાળો પ્રથમ સમવસરણની ભવ્યતા, વ્યાપકતા અને એમાં પ્રગટતા ત્યાગ- રત્નમય ગઢ બનાવે છે. વૈરાગ્યની ઝાંખી મેળવીએ.
આમાં ત્રણ ગઢ હોય, એ ગઢને ચાર દરવાજા હોય. વળી એમાં પર્વાધિરાજ પર્યુષણમાં મહાવીર જન્મકલ્યાણક વાચનના સુંદર ઉપવન, પવિત્ર ચૈત્યપ્રાસાદો, ઊંચે ફરકતી ધજાઓ, ઉત્સવથી છલકતા દિવસે ભગવાન મહાવીરના જીવનપ્રસંગોનું પુષ્પવાટિકાઓ, અષ્ટમંગળ અને કળશ આદિની સુશોભિત રચના સ્મરણ કરવામાં આવે છે. ઈ. સ. પૂર્વે ૫૫૭ની વૈશાખ સુદ દશમની હોય. ત્રણે ગઢના દ્વારપાળ તરીકે દેવ કે દેવી હોય. પ્રથમ ગઢમાં આથમતી સંધ્યાએ ઋજુવાલિકા નદીના કિનારે ભગવાન મહાવીરને વાહનો માટેની સુવિધા હોય. બીજા ગઢમાં સિંહ, વાઘ, બકરી, મોર કેવળજ્ઞાન અને કેવળદર્શન પ્રગટ થયાં. તેઓ આઠ પ્રાતિહાર્યથી વગેરે પશુ-પક્ષીને બેસવાની વ્યવસ્થા હોય. ત્રીજો ગઢ મનુષ્યો અને પૂજાવા યોગ્ય બન્યા. પ્રાતિહાર્ય એટલે છડીદાર-સેવક. અશોકવૃક્ષ, દેવ-દેવીઓ માટે હોય. ત્રીજા ગઢની મધ્યમાં પુષ્પો, પતાકાઓ, પુષ્પવૃષ્ટિ, દિવ્યધ્વનિ, ચામર, સિંહાસન, ભામંડળ, દુંદુભિ અને તોરણો અને છત્રથી શોભતું પાવન અશોકવૃક્ષ હોય. એમાં ચાર ત્રણ છત્ર એમ કુલ આઠ પ્રાતિહાર્ય હોય છે. ઇન્દ્ર નિયુક્ત કરેલા દિશામાં સિંહાસનની રચના હોય. આ ગઢની રચના કરતા પહેલાં દેવો તીર્થંકરની પાસે નિયમિત રીતે આ વસ્તુઓ રજૂ કરે છે. ઇન્દ્રો દેવો જમીન પર પિઠિકા રચે છે એ પછી દેવો પોતાની વૈક્રિય પોતાના પરિવાર સહિત એ સ્થળે આવીને આઠ પ્રાતિહાર્ય-યુક્ત શક્તિથી થોડી જ ક્ષણોમાં આ ગઢોની રચના સમવસરણની રચના કરે છે. દેવાધિદેવના અસ્તિત્વને જાહેર કરવા આમાં પહેલો ગઢ રૂપાનો રચીને ઉપર સોનાના કાંગરા બનાવે અને જનસમૂહને તીર્થંકર પાસે લાવવા માટે જે ચમત્કાર યુક્ત છે. જ્યારે બીજો ગઢ સુવર્ણનો બનાવીને એના પર રત્નના કાંગરા રચના કરે છે તેને પ્રાતિહાર્ય કહેવામાં આવે છે.
રચે છે. જ્યારે ત્રીજો ગઢ વિવિધ રંગના રત્નોથી જડિત એના કાંગરા આ આઠ પ્રાતિહાર્યો તીર્થકરની ઉપસ્થિતિની સદા સર્વદા મણિના બનાવે છે. પહેલા ગઢમાં વાહન દ્વારા આવેલા લોકો એમના આલબેલ પોકારતા હોય છે. દેવો ભગવાન મહાવીરને આવીને વાહનો પહોળાઈવાળા ભાગમાં મૂકે છે. બીજા ભાગમાં ભગવાનની વંદન કરે છે અને એક શાશ્વત નિયમ એવો હતો કે જે સ્થાન પર વાણીનું આકર્ષણ પામેલા પશુ-પક્ષીઓ બેસે છે. જ્યારે ત્રીજા ગઢમાં કેવળજ્ઞાનની ઉપલબ્ધિ થઈ હોય, ત્યાં તીર્થકર એક મુહૂર્ત સુધી જેની નીચે કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત થયું તે શાલ નામના ચૈત્યવૃક્ષ સહિતનું રોકાય છે અને ધર્મદેશના આપે.
અશોકવૃક્ષ હોય છે જે સમવસરણ જેટલું જ વિશાળ હોય છે. આ ભગવાન મહાવીરની ધર્મદેશના માટે દેવોએ સમવસરણની સમવસરણમાં દેવ-દેવીઓ, માનવો અને પશુ-પક્ષીઓ પણ રચના કરી. ભગવાન મહાવીર હવે સાક્ષાતુ પરમાત્મા બન્યા, તેથી ભગવાનની દેશના સાંભળવા આવે. એમાં સિંહાસનની આજુબાજુ દેવો ભક્તિ કરવા માટે ભગવાનને પ્રવચન આપવા વ્યાખ્યાન પીઠ બે ચામરધારી દેવતાઓ હોય. દરેક સિંહાસનની આગળના ભાગમાં બનાવે છે. આ સમવસરણ એટલે એક અનોખો અવસર ! સુર, સુવર્ણકમળ ઉપર ધર્મચક્ર હોય. ચારે દિશામાં એક મહાધ્વજ હોય. અસુર કે માનવ - સહુ કોઈ એ અવસરની પ્રતીક્ષા કરતા હોય. ઇદ્ર વિરાટ અશોકવૃક્ષની ઊંચાઈ તીર્થંકરની ઊંચાઈ કરતાં બાર પોતાના પરિવાર સહિત એ સ્થળે આવીને સમવસરણની રચના ગણી હોય. આ અશોકવૃક્ષ પર દેવો ચૈત્યવૃક્ષની રચના કરે છે. કરતા હોય છે. વાયુકુમાર દેવતાઓ એ ભૂમિ પરથી કચરો અને ભગવાન મહાવીરને શાલવૃક્ષ નીચે કેવળજ્ઞાન થયું હતું. તેથી
૨૪ | ઓગસ્ટ- ૨૦૧૮
જૈન ધર્મમાં ચિત્રકળા વૈવિધ્ય વિશેષાંક
પ્રબુદ્ધ જીવન
