________________
*
૩૦
પ્રબુદ્ધ જીવન
તા. ૧-૬-૭૯
પહોંચે રવિ, ત્યાં પહોંચે કવિ” ની પંકિતને સુધારીને એમના આ પાસાંની બીજી બાજુ પણ છે. લોકહૃદયમાં કહીએ કે “જયાં ન પહોંચે કવિ, ત્યાં પહોંચે અનુભવી તો ઉચ્ચાસને બિરાજતી પ્રતિભાસંપન્ન વ્યકિત, કયારેક પિતાના અતિશયોકિત વિના, આ કથન યથાયોગ્ય જણાશે અને સત્ય
સગાં-સંબંધીઓને યોગ્યતા છતાં, આ ભૂમિકા પર, અન્યાય કથનના સ્વીકાર માટે પણ જરૂરી નિમિત્તની આ યોગ્ય ભૂમિકા છે એ દષ્ટિએ વિચારીએ તે મનોવૈજ્ઞાનિક ભૂમિકાની મારી
પણ કરે છે. પોતાની કારકિર્દીની ખેવના અને એના મૂળમાં વાત યથાર્થ જણાશે.
રહેલે લેક નિદાને ભય વિશેષ કારણભૂત બને છે. પૂ. મહાત્મા
ગાંધીજીના પુત્ર હરિલાલ ગાંધીના કિસ્સામાં આવું બન્યું અહમની ભૂમિકા અને પુનરાગમનમાં પિતાની
હોવાનું નિરૂપણ થયું છે, તે આ દૃષ્ટિએ સૂચક છે. ગાંધીજી મર્યાદા કારણભૂત :
જે શાળાના પ્રમુખ હોય, એ જ શાળામાં અભ્યાસ કરતાં બીજા વર્ગના નિહનોમાં અહમની શકયતા પણ છે. હરિલાલ ગાંધીની યોગ્યતા છતાં, માત્ર ગાંધીજીના પુત્ર હોવાના એમ મેં ઉપર સહેતુક જણાવ્યું છે. વિચારભેદના મૂળમાં અહમ કારણે. એમની પ્રથમ પંકિતની કારકિર્દી બનીજ ન શકે એ હોય પણ ખરે પરંતુ સમયના વહેવા સાથે, અહમ
આવી પ્રણાલિકાને યોગ્ય રીતે સમાજવાના અભાવને કારણે કે ઓગળે અને પિતાની શકિતનું સ્પષ્ટ ચિત્ર ધ્યાનમાં આવ્યું હોય
આવી વ્યકિતની અંગત મયદાના કારણે જ સંભવી શકે. અગર પોતાની મર્યાદાનું ભાન પણ થયું હોય અને અલગ
સતી સીતાને, પત્ની તરીકેની યોગ્યતા છતાં, ધાબીની-લેક ચકાની દૃષ્ટિએ સમાજના વિશાળ વગે એને સ્વીકાર્યો ન હોય તે, ઉપર જણાવ્યા તેવા બેધપાઠથી પુનરાગમન થવાનું
નિંદાથી ભગવાન રામે કરેલો ત્યાગ પણ આવી મર્યાદાનું સંભાવે ખરું. પ્રમાણભૂત સાધનાના અભાવમાં, અલબત્ત,
જનક છે. એના મૂળમાં સામાન્ય વર્ગ પ્રતિભાસંપન્ન વ્યકિતના આવી શકયતાનું અનુમાન જ કરવું પડે જમાલિના કિસ્સામાં
સગાં-સંબંધીઓની યોગ્યતા અને એમના પરત્વેના એમના કુંભાર દ્વારા થયેલાં અનુભવજ્ઞાનથી. જમાલિની પત્ની અને
અનુરાગ વચ્ચેની બહુ જ પાતળી ભેદરેખા સમજી શકતો નથી. ભગવાન મહાવીરની પુત્રી–પ્રિયદર્શિની ભગવાન મહાવીરના
એટલે તેઓ લોકનિંદાનું તત્કાલ નિશાન બને છે અને પ્રતિશાસનમાં પાછા ફરે છે ત્યારે આવા નિમિત્તની અને વ્યવ- ભાસંપન્ન વ્યકિત પણ પોતાના સંબંધીની થેગ્યતા અને હારકુશળ અનુભવીની મહત્તા વધુ સ્પષ્ટ થાય છે. જમાલિ
લેકનિંદા એમ બન્ને વંચ્ચે સમતુલા (Balance) જાળવી આ વાત સમજવાં છતાં અહમને ગાળી શકતા નથી.
શકતા નથી. નિહનવવાદનું વર્તમાન જીવનમાં સંધાન
નવા સંપ્રદાયની શરૂઆત : વૈચારિક પ્રક્રિયા : (Relevance):
જ માલિ, રાહગુપ્ત અને ગાષ્ઠા માહિલે જૈન ધર્મને, મૂળમાં અહમ અગર મહત્ત્વાકાંક્ષા પણ યોગ્યતાના
અહમ ખાતર ત્યાગ કર્યો અને આવક તેમ જ વૈશેષિક અભાવને વિચાભેદનું રૂપ આપવું; અનુભવજન્ય પ્રતીતિદ્વારા દર્શનની સ્થાપના કરી. આ પ્રકારના નિરૂપણમાં, ઉપર અવભૂલની સ્વીકૃતિ અને પ્રાયશ્ચિત સહિત પુનરાગમન; એના લોકન કર્યું એ મુજબ, ઘડીભર માની લઈએ કે સાંપ્રદાયિક મૂળમાં સંભવત : પિતાની શકિતની મર્યાદાનું ભાન અને
દૃષ્ટિથી ન પણ હોય અને એ ઐતિહાસિક હકીકત હોય તો જોઈતા વ્યાપક અનુમોદનને અભાવ – આ બધી માનસિક
એનું એક સુભગ પરિણામ આવ્યું છે, અને તે એ કે વિશ્વને ભૂમિકા કઈ એક વાર્તા પ્રકારના કથાઘટક જેવી લાગે છે
એક વિશિષ્ટ દર્શન મળ્યું છે, અને એ દશન દારા પુછ પરંતુ એ જ મને ભૂમિકા પર રચાતા દંદ્ર અને સમગ્ર
થયેલ વિચારની પુખ્ત વિચારણું થઈ છે. સાંપ્રદાયિકતા, જીવનના પ્રત્યેક ક્ષેત્રમાં કોઈ ને કોઈ સ્વરૂપે જોવા મળતી,
શરૂઆતમાં પિતાના ધર્મને શ્રેષ્ઠ દર્શાવવા આવું નિરૂપણ કર્યું આવા નિહનના જેવી, મનોવૈજ્ઞાનિક ભુમિકા આપણને આપણું શાસ્ત્રોમાં વર્ણવેલા નિહનવવાદની યથાર્થતાની પ્રતીતિ
હોય તો પણ, પાછળથી આ જ દશનના વિવિધ નય દ્વારા કરાવે છે. સંશોધનને હેતુ વર્તમાન જીવન માં સ ઘાન
સ્યાદ્વાદની પુષ્ટિ માં એને સમન્વય થયેલ છે. નિહનવના (Relevance) શોધવાને છે-હોવો જોઈએ અને એ દૃષ્ટિએ
નિરૂપણથી શરૂ થયેલી શરૂઆતની પરસ્પર મતખંડનની આ આખી ય ઘટનાઓની વર્તમાન જીવનમાં થતી અનુભૂતિ
પ્રવૃત્તિને બદલે આગળ જતાં વૈચારીક પ્રક્રિયા થઈ અને એ જોઈએ તે કથાનો તૈયાર કલેવર કે બિબોનું પુનરાવર્તન
પ્રક્રિયા જ કદાચ આપણને સ્યાદ્વાદની ભૂમિકા તરફ કેમ દેરી જીવનમાં હરપળ થતું જોઈ શકાશે. સમગ્ર દેશ કે સમાજ
ગઈ ન હોય ? સ્થિગિત થઈ જાય એટલી હદે એનું પ્રતિબિબ વર્તમાન તિષ્યગુપ્ત, આપાદ્રાચાર્યના શિષ્ય, અશ્વામિત્ર અને આર્ય સમાજમાં જોઈ શકાય છે.
ગંગાચાર્યે અજ્ઞાનમૂલક ભૂમિકા કે અહમને કારણે પ્રથમ જૈન ઉચ્ચ પ્રણાલિકાનું પ્રસ્થાપન :
દર્શનનો ત્યાગ કર્યો એ યોગ્ય જ થયું છે. એટલા માટે કે નિહનવવાદને અભ્યાસ કરતાં એક વસ્તુ સ્પષ્ટ જણાય આ નિહનવો ગુરુના પ્રભાવ હેઠળ, જૈન શાસનને ત્યાગ કરી ' છે કે ભગવાન મહાવીરે ઉચ્ચ પ્રણાલિકા અગર પરંપરા પ્રસ્થાપિત કરી છે અને તે એ કે નિકટના સંગના વ્યાહને ક્ષીણ
શકયા ન હોત તે ભગવાન મહાવીરે પ્રરૂપેલા નિશ્ચય નય કરીને, માત્ર ગુણવત્તાના ધોરણે જ, કોઈ પણ વ્યક્તિને, જૈન
વિષે એમને અનુભવજન્ય પ્રતીતિ થઈ જ ન હોત! અને ધર્મ માં સ્થાન મળે છે એવી નિરપવાદ અને નિવિવાદ ભૂમિકા એમની શ્રધા દ્રઢ કે બલવત્તર ન બની હોત! ગુના પ્રભાવ ઉભી કરી છે જૈન શબ્દ ગુણવાચક છે એની પ્રતીતિ પોતાના હેઠળ જૈન શાસનમાં રહેતા તે નિશ્ચય નય વિષે મનમાં ને આચરણ દ્વારા આપી છે. આ બાબતની મહત્તા આજે વિશેષ છે. એટલા માટે કે, ઉચ્ચાસને બેઠેલાં અગ્રણીઓના સગાં
મનમાં શંકાના વમળે રહેતા અને એમની સાધનામાં એ સંબંધીઓની યોગ્યતા વિષે જનસમૂહમાં શ્રધ્ધાયુક્ત વલણ
બાધક નીવડત. એથી, ઉલટું, જૈન ધર્મના ત્યાગને પરીણામે, જોવા મળતું નથી. ભગવાન મહાવીરે સ્થાપેલી અને આય રક્ષિત વ્યવહારકુશળ અગ્રણીઓ દ્વારા, ભગવાને પ્રરૂપેલાં સિદ્ધાંતની અનુસરેલી આ નીતિનું મૂલ્યાંકન, આજના સંજોગોમાં, વધુ અનુભવજન્ય પ્રતીતિ થઈ, એથી એમની શ્રધ્ધા પૂર્ણપણે સુરેખ અને સ્પષ્ટ બને છે. ભગવાન બુધે પણ પિતાના સગાં ફળીભૂત થઈ એ આપણે, એમણે સ્વીકારેલાં પ્રાયશ્ચિતથી જોઈ દેવદત્તને પ્રાધાન્ય આપવાને બદલે સ ભેદક જાહેર કરી,
શકીએ છીએ. એમણે પણ આ રીતની ભારતીય પરંપરાના પ્રસ્થાપનમાં અદ્વિતીય પ્રદાન કર્યું છે.
-પન્નાલાલ રસિકલાલ શાહ ૧. જુઓ : “દર્શન અને ચિંતન' ભાગ ૧, પૃષ્ઠ ૨૮૯ - ૨. જાએ : “દર્શન અને ચિંતન” ભાગ ૨ જે પૃષ્ઠ ૧૧૮૫ . વિષય : ભગવાન મહાવીર અને જાતિના મતભેદનું રહસ્ય. વિષય : સાંપ્રદાયિકતા અને તેના પુરાવાઓનું દિગ્દર્શન.
માલિક: શ્રી મુંબઈ જેન યુવક સંઘ મુદ્રક અને પ્રકાશક ચીમનલાલ જે. શાહ, પ્રકાશન સ્થળ : ૩૮૫, સરદાર વી. પી રેડ, મુંબઈ-૪૦૦ ૦૦૪ ટે. નં. ૩૫૦૨૯૬.
મુદ્રણસ્થાન: ધી સ્ટેટ્સ પીપલ્સ પ્રેસ, કેટ, મુંબઈ ૪ ૦ ૦ ૦૦૧,
