________________
૫૦
બુદ્ધ જીવન
તા. ૧-૭-'૭૯
|
#
કથા બે વાજપેયીઓની
#
' હા, એમનું નામ છે શ્રી અટલ બિહારી વાજપેયી ! પણ વાજ- હતા એમ ભાગવતની કથા કહે છે. બ્રહ્માજીએ દરેક ઠેકાણે યુમની, જ પિયી એટલે શું? કોલંબોમાં સુંદર ચાણાકય નીતિને પરિચય આપીને વાત કરી છે. યુમ જ જાણે સૃષ્ટિના સર્જન અને સંચાલન માટે ' બધાને પ્રભાવિત કરનાર અને શ્રી લંકાના એક અખબાર ' પાસેથી 'પાયો હોય એવું એમની સર્જન લીલા જાણે પ્રતિપાદન કરે છે - અને તે “ભારતના ભાવિ વડા પ્રધાન ”નું બિર દ મેળવનાર વાજ- વાત પણ કેટલી બધી સાચી છે! ઇલેક્ટ્રોન અને પ્રટેનનું યુગ્મ પેયીની અટકને અર્થ શ થતો હશે એને મને વિચાર આવ્યો અને રૂપી સંયોજન ન થયું હોત તો સર્જન શકય જ નહોતું. એ વિશે થોડું સંશોધન કરવાનો પ્રયત્ન કર્યો. શ્રી એમ. આર.
ગાડી આડે પાટે ઘણી દેવી. હવે ફરી આપણે વાજપેયીની મસાનીને માટે બધા જ્યારે મસાણી લખતા ત્યારે તેમણે ખુલાસે વાતને દર પાછો પકડીએ. કર્યો હતો કે તેમની અટકને “મસાણ” સાથે કશો સંબંધ નથી; વાજપેય એ યશનું નામ છે એટલે એ ફલિત થાય છે કે શ્રી ઉલટું એમની અટક “મસાની” છે અને એ “મહા સેનાની ” શબ્દ અટલબિહારી વાજપેયીના પૂર્વજો આ યજ્ઞ કરનારા યાજ્ઞિક પરથી ઉતરી આવેલી હોવાનો સંભવ છે. એ યુગના મહા વિદ્વાન હશે. આ થશ, રાજસૂય કે અશ્વમેધ યજ્ઞ જેવા સ્વકીતિ સંવસ્વ. શ્રી સંજાના અને અત્યારના ડૅ. ભેગીલાલ સાંડેસરાએ પણ ર્ધનના હેતુ માટે થતા યજ્ઞો જેવે નહિ હોય એ તો સ્પષ્ટ છે. શ્રી આ“મસાણી” અને “મસાની ” ના વિવાદમાં હિસ્સો પુરાવ્યો વાજપેયીને પિતાને કદાચ વાજપેયી યશ કેમ થાય અને એને હોવાનું સ્મરણ છે.
હેતુ શું છે એની ખબર નહિ હોય પણ એમ જોઈએ તો તેઓ મેં પણ વાજપેયી શબ્દને અર્થ શોધવાનો પ્રયત્ન કર્યો તે દેશની સેવાના સ્વરૂપમાં એક પ્રકારને યા જ કરી રહ્યા છે ને ! શબ્દકોષમાંથી માત્ર એટલું જ જડ્યું કે “વાજપેય” નામને એક એને જ આપણે વાજપેય યા કહીશું. થશ છે. યશ અંગે વધારે જાણવું હોય તે શ્રીમદ્ ભાગવતના - --અને આ વાજપેયી યાશિક, ખરેખર એક જાણવા જેવી તૃતીય સ્કંધને બારમે અધ્યાય જો એવી સૂચના પણ શબ્દકોષમાં જમાત લાગે છે. હમણા જ એક બીજા વાજપેયી - શ્રી કિશોરીદાસ હતી. શ્રીમદ્ ભાગવતના તૃતીય સ્કંધને બારમો અધ્યાય જોયો તો વાજપેયીની કથા એક વિખ્યાત હિન્દી સામયિકમાં વાંચવામાં આવી. માલમ પડવું કે બ્રહ્માજીએ સૃષ્ટિના અનેકાનેક નાયિકારોનું જે આ કિશારીદાસ હિન્દીના પ્રખર વૈયાકરણી છે. વૈયાકરણીઓને વખતે સર્જન કર્યું તે વખતે તેમના ચાર મુખમાંથી ઉત્તર તરફના શબ્દ લાઘવ ખૂબ પ્રિય હોય છે અને કિશોરીદાસજીનું “શબ્દાનું મુખમાંથી વાજપેય અને ગેસવ નામના બે યજ્ઞ - યશ યુગમ શાસન” વાંચનાર સૌ કોઈને આ લાઘવ હસ્તગત કરવાની ચાવી પ્રગટ થયું હતું. આ યજ્ઞ - યુગ્મના પ્રાગટયની કથાની સાથોસાથ મળે છે એમ . રામવિલાસ શર્મા કહે છે. (વૈયાકરણીઓ જો એક શ્રીમદ્ ભાગવતના તૃતીય સ્કંધમાં બ્રહ્માજીની સર્જનલીલાનું પણ અર્ધી માત્રા જેટલું લાઘવ સિદ્ધ કરે તે તેમને પોતાને ત્યાં પુત્ર વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે અને એ ખરેખર રસ પડે એવું છે. બ્રહ્મા- જન્મ થયા એટલે આનન્દ થાય છે એ સંસ્કૃત ઊકિતની અત્રે જીની સર્જનલીલાનું ખાસ અંગે એ છે કે એમણે બધું જ યુગ્મ યાદ દેવરાવવાની જરૂર છે.) હિન્દીના સાહિત્ય ભાસ્કર સ્વ, હજારીસ્વરૂપે ઉત્પન્ન કર્યું છે. બ્રહ્માજીની સર્જન લીલાનું આ વર્ણન વાંચીને પ્રસાદ ત્રિવેદીએ તે કહ્યું છે કે “શબ્દાનુશાસન અપને આપમેં મને પહેલો પ્રશ્ન તે એ થયો હતો કે પ્રોટીન અને ઇલેક્ટ્રોનનું પૂર્ણ દર્શન હૈ, ઉસકા રહસ્ય જાનનેવાલા ભાયા માત્ર કા રહસ્ય યુગ્મ ન રચાય તે પદાર્થનું નિર્માણ થઈ શકતું નથી અને પદાર્થનું સમજ સકતા હૈ.” નિર્માણ ન થાય તે સૃષ્ટિનું સર્જન થઈ શકતું નથી, તે બ્રહ્માજીમાં યુગ્મ આ અપ્રતિમ વ્યાકરણ ગ્રન્થ લખનાર કિશોરી પ્રસાદ વાજતરફના પક્ષપાતનું આરોપણ કરનાર વ્યાસજીને શું કુદરતનું બંધા- પેયીનું સાહિત્યના અન્ય પ્રકારોમાં પણ ગણનાપાત્ર પ્રદાન છે છતાં રણ યુમને આધારે જ થયેલું છે એની ખબર હશે? પ્રશ્ન વિચારવા એમના સર્જનને સૂર્ય મધ્યાહને તપતો હતો ત્યારે કોઈએ એમને જેવું છે. આપણે ત્યાં પણ આપણા સાહિત્યના અગ્રીમ વિદ્વાન સ્વ. ગણ્યા નહોતા અને ૧૯૫૧માં કિશોરી પ્રસાદજીએ લખ્યું હતું કે : શ્રી રામનારાયણ પાઠકે પણ પોતાના એક કાવ્યમાં “જગત બધું હવે હું સર્જનમાંથી હાથ ધોઈ નાંખું છું, હું સાહિત્ય છાડી રહ્યો બેલડીએ વિહરે” એમ કયાં નથી કહ્યું? "
છે. હવે હું કાંઈ પણ લખવાને નથી. પણ આપણે તો વાજપેયીની વાત ઉપરથી કયાંના કયાં ઊતરી
" અને કોઈ સાહિત્ય કૃતિને અડવાને પણ નથી. મારાં જેપુસ્તકો પડયા! અને છતાં બ્રહ્માજીની સર્જન લીલા ? અંગેની થોડી આડ
છપાયાં છે તે પડ્યાં પડયાં સડી રહ્યાં છે. વ્રજ ભાષાનું વ્યાકરણ વાત કરવાનો લોભ હું રોકી શકતો નથી. એ પછી આપણે વાજ
પણ તૈયાર પડયું છે પણ કોઈ છાપનાર નથી. આ બધું સાહિત્ય પેયીને ફરી પીછે પકડીશું.
કાંઈ સર્વ સાધારણ નથી અને વિદ્યાર્થીઓ તે પાઠય પુસ્તકો જ
વાંચે, બીજું શા માટે વાંચે? તે મારે શું કરવું? શું ખાવું? અખબાર બ્રહ્માજીની સર્જન લીલાની કથા કંઈક આવા પ્રકારની છે:
' નામને પુરસ્કાર આપે છે, એનાથી મારું કામ કેમ ચાલે? એટલે * બ્રહ્માજીએ જ્યારે જોયું કે મરીચિ આદિ ઋષિઓ પણ સૃષ્ટિને
મને લાગે છે કે હિન્દીને મારાં સાહિત્યની જરૂર નથી. એટલે જોઈએ તે વિસ્તાર કરી શકયા નથી ત્યારે તેમને ચિન્તા થવા લાગી હવે સાહિત્યની સાથે છેડો ફાડીને હું નાનીશી પાન પટ્ટીની દુકાન કે અને એના પરિણામ સ્વરૂપ, એમના શરીરના બે ભાગ થઈ ગયા. ચાની રેંકડી ચલાવવા માગું છું. એથી કાંઈ નહિ તે રોટલા અંગેની આમને એક ભાગ સાર્વભૌમ સમ્રાટ સ્વાયંભુવ મનુ એટલે કે મારી ચિતા તે દૂર થશે! મેં જે કાંઈ લખ્યું તેને માટે હવે હું પુરુષ બની ગયો અને બીજો ભાગ શતરૂપા નામ ધારી સ્ત્રીને
પતાઉં છું.” બન્યો. આ શતરૂપા સ્વાયંભુવ મનુની મહારાણી બની અને કિશોરીપ્રસાદજીની આ સ્વગતોકિત કેટલી કર ણ છે! આપણા એ બને એ મિથુન ધર્મનું આચરણ કરીને બે પુત્ર, ઉત્તાનપાદ - પંડિતે અને સાહિત્યકારોની સમાજ દ્વારા થતી ઉપેક્ષાનું એક કારમું અને પ્રિયવ્રત- તથા ત્રણ પુત્રીઓ-- આકૃતિ, દેવ હૃતિ અને પ્રસૂતિ- ચિત્ર કિશોરીપ્રસાદજીની ઉપરોકત ઉકિતમાંથી ઉપસી આવે છે. ઉત્પન્ન કર્યા. મનુએ ૨ કૃતિના લગ્ન રુચિ પ્રજાપતિ સાથે કર્યા, '' હવે રહી રહીને, રાંડયો પછીના ડહાપણની કહેવતની યાદ અપાવે દેવહુતિના લગ્ન કર્દમ સાથે કર્યાં અને પ્રસૂતિના લગ્ન દક્ષ પ્રજા
એ રીતે, કનખલના “પાણિની પ્રકાશન” દ્વારા કિશોરી પ્રસાદજીની ' પતિ સાથે કર્યા. આ ત્રણે કન્યાઓની સંતતિથી આખે સંસાર ભરાઈ કૃતિઓનું મૂલ્યાંકન કર “હિન્દી શબ્દશાસ્ત્ર” નામને ગ્રન્થ ગયે, અને સંસારમાંના બધા જ મનુના કુળમાંથી ઉતરી આવેલા
. પ્રગટ કરવામાં આવ્યો છે, અને એ ગ્રન્થની રચનામાં હિન્દીના ધુરંધર, હોવાને કારણે માનવ કહેવાયા.
સાહિત્યકારોને સહયોગ પણ મળે છે પણ એને અર્થ શું ? બુંદ - બ્રહ્માજીએ માત્ર શતરૂપા અને મનુને જ ઉત્પન્ન કરીને સે ગઈ જ સે આયેગી કયા? સંતોષ માન્યો નહોતો. એમણે તે એમના ચાર મુખમાંથી
આમ એક ચાણકય નીતિશ વાજપેયી અને બીજા શબ્દ શાસક ચાર વેદ યુગ્મ પણ. ઉત્પન્ન કર્યા હતા. બ્રહ્માજીના ચાર - વાજપેયી, એમ બે વાજપેયીઓની કથા અહીં પૂરી થાય છે. કથાને મુખમાંથી ચાર વેદો ઉત્પન્ન થયા હતા એમ સામાન્યત: અંતે મારે પિતાને એટલું જ કહેવાનું છે કે સાહિત્યકાર હોવાને મારો કહેવાય છે પરંતુ બે&દ, સામવેદ, યજુર્વેદ અને અથર્વવેદ તે દા નથી પણ આપણા જે સ્વીકૃત સાહિત્યકારો છે તેમણે કિશોરીએ ચાર વેદો ઉપરાંત આયુર્વેદ, ધનુર્વેદ, ગાધર્વ વેદ પ્રસાદ જેવા વાજપેય (શબ્દ) યશ કરનારા ઓલિયાઓને પરિચય અને સ્થાપત્ય વેદ પણ બ્રહ્માજીના ચાર મુખમાંથી ઉત્પન્ન થયા અસાધવાને પ્રયત્ન કરે જોઈએ. - મનુભાઈ મહેતા, માલિક શ્રી મુંબઈ જૈન યુવક સંધ, મુદ્રક અને પ્રકાશક 8ી ચીમનલાલ જે. શાહ, પ્રકાશન સ્થળ [૩૮૫, સરદાર વી. પી. રોડ મુંબઈ-૪૦૦ ૦૪ ટે. નં. ૩૫૦૨૯૧.
બુદ્રણસ્થાન: ધી સ્ટેટ્સ પીપલસ પ્રેસ, કોટ, મુંબઈ ૪૦૦૦૧,
