________________
તા.૧૬-૭-૦૯:
_ :- પ્રબુદ્ધ જીવન
.:૫૩
---
-
કે મારી માન્યતા
સર
[‘પ્રબદ્ધ જીવન ના ૧ જૂન ૧૯૭૯ ના અંકમાં તંત્રીશ્રીએ ‘મારી માન્યતાઓ” વિશે એક લેખ લખે તેમાં બન્ડ રસેલના એક પુસ્તકને ઉલેખ કર્યો છે. શ્રી રસેલે તેમની માન્યતા વિશે પુસ્તિકા લખી છે તે રીતે લંડનના એક પ્રકાશકે “આઈ બીલિવ” નાં મથાળાવાળું એક પુસ્તક પ્રગટ હ્યું હતું. તેમાં જગતના લગભગ ૧૯ વિચારો, લેખકો, સાહિત્યકાર અને વિજ્ઞાનીઓની પોતાની માન્યતા શું છે તે વિશેના લેખને સંગ્રહ કરે છે..
જીવનમાં દરેક વ્યકિતની પોતાની ફિલસૂફી હોય છે. ઘણા તેને પિતાના આદર્શો, પિતાની વિચારશ્રેણી કે પોતાની જીવન પદ્ધતિનું નામ આપે છે. આ પુસ્તિકમાંથી વિખ્યાત વિશાની આબર્ટ આઈન્સ્ટીનનું આત્મનિવેદન રજૂ કરીએ છીએ.]
બન્ને માટે સરળ જીવન જ ઉપકારક છે. આ પૃથ્વી ઉપર આપણી સ્થિતિ કંઈ વિચિત્ર પ્રકારની
એક બાજુથી હું સામાજિક ન્યાય અને સામાજિક જવાબદારીમાં છે. આપણે અહીંના બહુ ટૂંકાગાળાની મુલાકાતી છીએ. આપણે
દિલોજાનથી રસ બતાવ્યું છું અને ઘણાને વિચિત્ર લાગશે કે, સાથોપૃથ્વી ઉપર મહેમાન બનીને આવ્યા છીએ તે કેટલા
સાથ સમાજના સ્ત્રી - પુરૂ સાથેના સીધા સંપર્કમાં રહેવામાં મને સમય માટે છે તે આપણે જાણતા નથી. અને આપણે શું કામ
બહુ રસ રહેતો નથી. તે બાબતમાં હું ઉદાસીન છું. હું એક જ આવ્યા છીએ તેની પણ આપણને ખબર નથી. છતાં મને લાગે
કામ કરનારો એકલપેટા ઘોડા જેવો છું. મને ટીમવર્ક અર્થાત છે કે, કોઈ દૈવી હેતુ અર્થે આપણે અહીં પધાર્યા છીએ.
સમૂહમાં કામ કરવાનું ગમતું નથી. હું કોઈ એક દેશને કે એક જો કે દૈનિક જીવનમાં તો આપણે એક વસ્તુ ચક્કસ રીતે રાજ્યને મા કે મારા મિત્રોના વર્તુળ કે મારા કુટુંબને પણ હું જાણીએ છીએ કે માણસને અહીં બીજા માણસને ખાતર મૂકવામાં મારા માનીને રહી શકયો નથી. આ બધા ય બંધનોથી હું અલિપ્ત આવ્યો છે. બીજા લોકોના હાસ્ય કે ખુશી ઉપર જ આપણું સુખ રહ્યો છું. ઉપર ઉપરથી લાગે છે કે, હું અમુક દેશને છે, પરંતુ અવલંબે છે. ઉપરાંત અસંખ્ય લોકો સાથે આપણે સહાનુભૂતિનો હકીકતમાં હું ખૂબ વેગળો હોઉં છું. વળી મારી જાત સાથે જ દર સંધાયેલ છે. હું ઘણી વખત વિચાર છું ત્યારે મને થાય એકાકી રહેવાની મારી વૃત્તિ, ઉંમર સાથે ઘેરી બની છે. છે કે, મારું આંતરબાહ્ય જીવન બીજા કેટલા બધા માણસના
આ પ્રકારનું એકાકીપણું'. ઘણી વખત કડવું લાગે, પણ બીજા શ્રમ ઉપર ફલીફાલી રહ્યું છે. કેટલાક મરી ગયા છે અને
લોકોની સહાનુભૂતિ અને મારા પ્રત્યેની સમજથી વંચીત રહેવા કેટલાક જીવે છે તે તમામ લોકોને મારી આસપાસની સગવડ માટે
અંગેને મને કોઈ અફસોસ નથી. એકાકી રહેવાથી મેં જરૂર કંઈક પરસેવો વહાવ્યો છે. ત્યારે મને થાય છે કે મને સુખ -સંગ
ગુમાવ્યું છે, પણ મને તેને બદલો બીજી રીતે મળી ગયું છે. એ વડથી રહેવા માટે જ જે અણજાણ લોકોએ મહેનત કરી છે તેમને
રીતે કે હું રીતરીવાજો, અભિપ્રાય, બીજાના પૂર્વગ્રહ વગેરેથી બદલામાં કંઈક આપવું તે માર કર્તવ્ય છે. બીજા લોકોની શકિત અને શ્રમમાંથી મેં ઘણા હિસ્સો પડાવ્યું છે અને એના વળતરમાં
મુકત રહ્યો છું. - સ્વતંત્ર રહ્યો છું. વળી મારા મનની શાંતિ
આ બધી બાબતોથી હણાઈ નથી. આ બધી અવારનવાર બદલનારી હું ઓછો પડું ત્યારે મારા મનની શાંતિ ગુમાવી દઉં છું.
બાબત છે. પૂર્વગ્રહ અને રીતરિવાજે બદલાયા કરે છે, અને ફિલસુફીની દષ્ટિએ મને લાગે છે કે, આપણે બહુ સ્વતંત્ર નથી. તેથી તેનાથી હું અશાંત થતો નથી. કારણ કે, આપણે બાહ્ય દબાણથી કામ કરીએ છીએ એટલું જ નહિં પણ કેટલાંક આંતરિક દબાણ પણ કામ કરતા
રાજકીય બાબતમાં હું લોકશાહીને આદર્શ રૂપ માનું છું. હોય છે. આંતરિક જરૂરિયાતોને સંતોષવા આપણે કર્તવ્ય
દરેક માણસનું એક અલગ વ્યકિત તરીકે માન રાખવું જોઈએ
પણ તેની મૂર્તિપૂજા થવી ન જોઈએ. ખરેખર દેવની એક વિચિત્ર કરવા પ્રેરાઈએ છીએ. શેપનહાયરે કહેલું છે કે, “માનવી પોતે જરૂર ઈચ્છા મુજબ કાર્ય કરી શકે છે, પણ પોતે પિતાની
લીલા છે કે, મારા ઉપર આટલી બધી પ્રશંસાની અને માનની વૃષ્ટિ ઈચ્છાની નિર્ણયશકિત ધરાવતા નથી.” આ વાક્ય મને
થાય છે. આ બધાની મેં કદી જ અપેક્ષા રાખી નથી. કદાચ એમ
પણ હોય કે, મોટા ભાગના લોકો મારા જટિલ વિચારો ને સમજ્યા મારા જુવાનીમાં સ્પર્શી ગયું હતું અને મારા જીવનની કઠ
હોય એટલે આ બધા પ્રશંસાની કુલ વરસ્યા હોય! ભાઈઓમાં મને આ વાકયે હંમેશા દિલાસે આપ્યો છે. આ પ્રકારની માન્યતા આપણને સહિષ્ણુ બનાવે છે. કારણ કે આથી હું બરાબર સમજું છું, કે માણસે પોતાનું ચોક્કસ ધ્યેય પૂર્ણ માન્યતા ધરાવીએ છીએ ત્યારે આપણને પિતાને કે બીજાને બહુ કરવા માટે તેણે વિચારવંત બનવું જોઈએ તેમજ પ્રભાવશાળી બનીને ગંભીરપણે લેતા નથી. આપણને બધી વાતો હળવાશથી અપનાવવાનું જવાબદારી ઉપાડવી જોઈએ. પણ પ્રભાવશાળી લોકોને જે અનુમન થાય છે.
સરતા હોય તેમને આવા નેતાએ હાંકવા ન જોઈએ. - એ દષ્ટિએ લાંબા સમય સુધી આપણા અસ્તિત્વને
પણ તેમને પોતાના જ નેતા પસંદ કરવા દેવા અર્થ શું છે તે અંગે વિચાર્યા કરવાનું મને મૂર્ખાઈભર્યું લાગે છે.
જોઈએ. સામાજિક વર્ગોના ભેદ મારી દષ્ટિએ જુઠા છે. આખરે
તે એ બધા ભેદ, બળ ઉપર અવલંબેલા છે. મને ખાતરી થઈ. આમ છતાંય મોટા ભાગના માણસો અગર કહે કે દરેક માણસ પોતાના આદર્શ ઘડી કાઢે છે અને એ આદર્શને અનુરૂપ પોતાની મહેરછાઓ
છે, કે આપખુદો ઊભા થાય છે ત્યાં જ નૈતિક અધઃઅને વિવેકબુદ્ધિ ઘડે છે. મેં જે આદર્શો રાખ્યા છે તે બહુ
પતન શરૂ થાય છે. આવા આપખુદ હિંસા દ્વારા હકુમત ચલાવે
છે અને હિંસા થકી તો બધા વામનનો સંધ જ ઉભા થાય છે. સાદા છે. જીવનના આનંદમાં મને મદદરૂપ થાય તેવા આ આદર્શ
સમયે બતાવી આપ્યું છે, કે બધું જ પંકાયેલા જુલ્મી છે. ભલમનસાઈ, સુંદરતા અને સત્ય. સુખસગવડ મેળવવી કે સુખ મેળવવું તે બાબતને મેં કદી જ મારા જીવનનું ધ્યેય સમજ
. શાસકોના અંત પછી ધૂર્તોનું જ રાજય આવ્યું છે.. નથી. આ પ્રકારે સુખસગવડે કે, સુખ મેળવવાના ધ્યેયને પાયામાં એટલા માટે હું રશિયા, જર્મની અને ઈટાલીમાં જે પ્રકારના રાખી તેને માટે નીતિશાસ્ત્ર ઘડીને તે પ્રમાણે જીવન વિતાવવું તે શાસને આવ્યા છે તેને વિરોધી છું. યુરોપી ઢબની લેકપ્રાણી જેવું જીવન વિતાવવાનું હોય તેમ મને લાગે છે.
શાહીને જે લાંછન લાગ્યું છે તે લોકશાહીના મૂળભૂત વિચારને કારણે કલા અને વૈજ્ઞાનિક સંશોધનને ક્ષેત્રે દુષ્પાપ્ય એવા શિખરે
નહિ પણ આપણી રાજકીય નેતાગીરીની અસ્થિરતાને કારણે સર કરવામાં મેં સરખાં મન ધરાવનારા સહયોગની વૃતિ રાખી
આ લાંછન લાગ્યું છે. છે અને તેમ ન કર્યું હોત તો મારું જીવન ખાલીખમ રહેત. બચ
હાલની બધી ધાંધલધમાલવાળા જીવનમાં કોઈ રાષ્ટ્ર કે દેશ પણથી જ માનવીની આકાંક્ષાઓ અને ધ્યેયને મર્યાદિત બનાવતા
• મહત્ત્વના નથી, પરંતુ સર્જનાત્મક અને પ્રભાવશાળી વ્યકિતત્તવ અવરોધને મેં ધિકાર્યા છે. આ અવરોધ પણ જાણવા જેવા છે. કોઈ વસ્તુનો માલિકીભાવ, બાહ્ય સફળતા, પ્રસિદ્ધિને મેહ, એશ
મહત્ત્વનું છે. આવા લોકો ઉમદા બાબત સર્જે છે અને વૃત્તિઓનું આરામ–તમામ ચીજો મારે માટે ધૃણાસ્પદ રહી છે. હું માનું
ઉર્વીકરણ કરી શકે. જ્યારે સામાન્ય જન તે વિચારોની બાબતમાં છું કે, એક સાદું જીવન અને આડંબરરહીત જીવન જ
જડ અને સુષુપ્ત છે અને ટોળાની માફક તેને અનુસરે છે. " દરેક વ્યકિત માટે શ્રેષ્ઠ છે. - આ માનવીના શરીર અને આત્મા આ વિષય ઉપર લખું છું, ત્યારે મારી નજર સામે લશ્કરને.
