________________
તા. ૧-૮-૭૯
સેક્રેટીસ 3
.: , [દર્શક]
બન્નેનો કામચલાઉ પણ મેળ મળી શકે. આંતરિક મનામણા માટે
એરણની ચોરી અને સેયનું દાન જેવું કાંઈક થતું હશે. “પરલોકમાં જઈને તરત જ અહિંથી ત્યાં ગયેલાઓને પૂછીશ. તે બધાને ડહાપણની ખબર છે કે નહિ તેની તપાસ કરવાનું હું છોડીશ
" બધાનું મૂળ સત્તા અને વધુ સત્તાનો લાભ જ છે. આ માનસ, નહિ, કાષ્ણ કે પ્રશ્ન પૂછવાના ગુના માટે ત્યાં કોઈને મૃત્યુદંડ મળતો
અપ્રમાણિક અને સિદ્ધાંતવિહોણું રાજકારણ સ્થાપે છે. યુદ્ધ, રોજની નથી.”
સુ:ખાળવી સગવડે અચકીલે છે. યુદ્ધ આકરો મુકાદમ છે. તે માણસનાં સ્વસ્થ વિષપાન કરતી વખતે સોક્રેટીસ બોલ્યો, “તમને થોડી
ચરિત્રને તેની પરિસ્થિતિ સાથે બંધ બેસાડવાનું વલણ ધરાવે છે.. ઘડી જીવવામાં કાંઈક લાભ લાગતું હશે, અને તે તેવું કશું નથી - . સેક્રેટીસે કહ્યું “લોકશાહી ભોગવતા નાગરિકો પણ દાસ હોઈ શકે લાગતું.” ..
છે. માણસ પરનાં બહરનાં અંકુશો જાય એટલે તે સ્વાધીન થતું નથી - સર્જકનાં ચિત્તમાં કઈ એ એક બનાવ બન્યા પછી) રોવો
તે સ્વયં શાસિત બને છે ત્યારે જ તે સ્વાધીન બને છે.” ફેરફાર થાય છે કે સુક્ષ્મ લાગતું બીજ ક્ષણભરમાં મહાવૃક્ષની જેમ ' જે માન્યતાઓને આધારે વ્યકિત કે સમાજનું જીવન ચાલી ફાટી નીકળે છે.
રહ્યું છે. તે માન્યતાઓની જ વારે વારે તપાસ કરવી જરૂરી છે.' બધો ઈતિહાસ વર્તમાન ઈતિહાસ છે. પ્રત્યેક ક્ષણ, ક્ષણનાં જ્ઞાન પ્રમાણે જીવનનું ઘડતર ન થાય, તે જીવન પ્રમાણે ફ્રાન થઈ ભૂતકાળમાં વિલીન થઈ જાય છે; રહે છે અતીત અને નિરંતરાય જાય છે. અજ્ઞાન આધારિત વ્યવસ્થિત રખાતાં જીવનને કોઈ હલાવે, ભાવિ. વસ્તુત: અખંડ છે કેવળ કાળ: , .
વ્યકિત કે સમાજ ગોઠવેલી નિરાંત કે આળસભરી વ્યવસ્થાને તોડે, વિષપાન પહેલા સોક્રેટીસને પુછવામાં આવ્યું કે “અમે તમને કેમ
ત્યારે સુખપ્રિય જીને ગમતું નથી. તે માટે કોઈ મંડ્યા રહે છે તે દફનાવીએ?" તે સેક્રેટીસ કહે છે કે “તમને રૂચે તેમ. તમે મને
અપ્રિય થયા સિવાય રહેતો નથી. કે પકડી શકો અને હું છટકી ન જાઉં. તે ઝેર પીધા પછી હું એમની જોડે દયાળુ કે વિચારશીલ ન થવા દેવા માટે પણ કોઈ બદ્ધિક કે લેશ માત્ર નહિ હોઉં. પ્રસન્નતાનાં શુભ લેકમાં ચાલ્યો ગયો હોઈશ.
તાર્કિક સમજણ આપવી પડે છે. દયા કરો નહિ તેમ કહેવા કરતા, તેમને કહેવું પડશે કે તેઓ મારા શરીરને દફનાવે છે.”
દયા તે, તમારા મનનાં, તમારા જાન માલ વિષે જે ભય રહ્યો છે, સેક્રેટીસે પ્રતિપાદન કર્યું કે તેણે જે રાજકારણમાં ભાગ લીધે હોત, તો આટલી ઉમરે સુધી કે જીવી ન શક હોત. .
તે ભયજન્ય નબળાઈએ સૂચવેલ વલણ છે. દયા કાયરતાનું સંતાન છે. નાસી જવાની બધી ગોઠવણ થઈ હોવા છતાં કેટીસની દરેક સમાજે દંતકથાઓ, વહેમ, દેવદેવીઓ અને કેટલાક પ્રશ્ન દલીલ જ આ છે, કે તે એથેન્સને ચાહે છે. કાયદાનો ભંગ કરી પૂછી જ ન શકાય તેવા કાર્યપ્રદેશે નક્કી કરી પોતાનાં સમાજને એથેન્સની માન-મર્યાદાનું ઉલ્લંઘન કરવા તે ઈચ્છતું નથી.'
સ્વનિયમન કરતાં શીખવેલ હોય છે. વહેમ અને દંતકથાઓનાં આધારે લોકોને સુધારવા અશક્ય છે તેમ જૉ સોકેટીસ માનતે હોત,
સ્વનિયમનમાં રહેવાનું કેટલાક બુદ્ધિશાળીઓને અર્થહીન લાગ્યું. “તે તેમાં નિષ્ફળતા જ મળે,” તે તેને મત હત તે છેલ્લા
આ બધું પાણી, અગ્નિ. વાયુ વગેરે તમાંથી બન્યું તેમ કહેવાય શ્વાસ સુધી, તેમને સમજાવવાનો અધિકાર માટે, જીવનને તે હોડમાં મુકત જ નહિ. સમજાવીને જ સુધારણા થઈ શકે. તે વાતમાં તેના
છે. પ્રત્યક્ષા સાબિતી મેળવવી મુશ્કેલ છે. પણ તેના કરતાં મેં સેક્રેન જેટલી શ્રદ્ધા જગતના કોઈક જ મહાપુરૂષમાં મળે છે.
ટીસને વિશેષ સમજાયું કે એ હતું કે એને બહુ ઉપયોગ ન હતો. • " • મનુષ્યનાં અંતરમાં અનેક પ્રવાહોના ઉછાળા ચાલતા હોય છે, બ પાણીમાંથી નીપજયું તે ૫ણ ? તે તે એક સાધન છે. ધન તેમાં સામાજિક મર્યાદાઓ નડે છે, કે મદદરૂપ પણ થાય છે. ' એ સાધન છે. તંદરતી એક સાધન છે. ધન મેળવ્યા પછી શું? • કલાકૃતિ કે નવલક્થાનાં નિયમ પ્રમાણે ઈતિહાસને નામે, “રસ તંદુરસ્ત થયા પછી શું? આ જગત એક તેમાંથી બન્યું કે પાંચ મનુષ્યમાં હવે જોઈએ. ફક્ત બનાવોમાં નહિ.”; . ' તત્ત્વમાંથી, તે પછી શું? તંદુરસ્તી સુખ માટેનું સાધન છે. પણ સુખ
સુખદુ:ખની પરિધિ સીમબદ્ધ હોય છે. આપણા જીવનના એટલે શું? કેઈક તેને સામાજિક મોભા સાથે સાંકળે છે, કોઈ વખત ઉછાળા કોઈ નિકટનાં ભાઈભાંડુઓ પૂરતા જ હોય છે. “પરંતુ આ અમનચમન સાથે જોડે છે, અને કોઈક તેને ડહાપણ સાથે સાંકળે છે, પૃથ્વીમાં જેમનાં સુખદુ:ખ જગતના બૂલંદ વ્યાપારની સાથે જોડાયેલા પણ ખરેખર શું છે? પ્રશ્નને પ્રશ્ન, શોધની શોધ આ હતી. સેક્રેટીસ હોય, તેવા ખૂબ થોડાંએ જે ઉદય થાય છે.”
આ શોધ માટે પોતાના પ્રાણ અર્પવા તૈયાર હતો. - વ્યકિત પિતાના સુખદુ:ખની છાયા અકારણ લાંબી કે ટૂંકી - સોક્રેટીસે કહ્યું, કે હું ડહાપણની શોધ કરતાં અટેકીશ નહિ. બનાવી દે છે અને તેમ કરીને તે પ્રમાણે બહાર દુ:ખી કે સુખી થત "મારા નિત્યનો રિવાજ મુજબ આ સત્ય સંભળાવતો રહીશ, અટકીશ હોય છે. '
નહિ, ધનના ઢગલા, કીર્તિ કે માનપાન પાછળ આટલા ઉધામ કતાં ગાંધીજીએ દાંડીકૂચ કરી તે પહેલા એ રસ્તે અનેક ચાલ્યા તમને શરમ નથી આવતી? તમે શીલ, સત્ય, કે આત્માની પૂર્ણતા માટે ' હશે જ, પણ તે બધાનો પ્રવાસ. ઐતિહાસિક બન્યું નથી. ગાંધીજીની કશીય ચિંતા કરતા દેખાતા નથી. મારા નગરવાસીઓ, તમે મારા
દાંડીકુચ ઐતિહાસિક બની. કારણકે એ બનાવે ભારતનાં ઈતિહાસને પિતાના જ છે, એટલે તમને. ખાસ કહીશ કે સંપત્તિમાંથી શીલ વળાંક આપ્યો હતો.'' : ' :
આવતું નથી. પણ શીલમાંથી સંપતિ કે બીજું મુલ્યવાન જન્મે છે. , સેક્રેટીસને સુકા અને વિષપાન એક કોયડા જેવી બાબત એય કે હેતુનું જ્ઞાન જ યથાર્થ માપ કે યથાર્થ રસ્તો બતાવી રહી છે. નગર અને નગરનાં બંધારણને તેણે અનન્ય ભાવે ચાહ્યા 'શકે છે. .
. તે શહેરની લોકશાહીએ જ તેને મૃત્યુદંડ દીધે, દેવની આ કેવી ' આત્મવિવેચન વિના. જીવન વ્યર્થ છે. આત્મદર્શન માટે : વિડંબના! આ કેવી લોકશાહી?
આત્મ વિવેચનની પદ્ધતિ સોક્રેટીસની વિશેષતા છે. આ પદ્ધતિને અસાધારણ સમયને અસાધારણ સર્જક મળી જાય, તે ઈશ્વરી
પ્રાણ છે, સ્વઆધારિત તર્કયુકત તટસ્થ પૃથક્કરણ. વરદાન લેખાવું જોઈએ. રામ કરતાં રામનું નામ જ વધારે જીવંત
તમને જે ગમે તે કરો.” બહુજન સમાજ માટે તટસ્થ વૃદ્ધિ રહે છે.
એટલે નિર્લેપ બુદ્ધિ નથી. ગુદ્ધિ વાસનાનું હથિયાર પણ બને છે. બહાર સામ્રાજય રાખીને ઘેર લોકશાહી ટકાવવી હોય તો
તટસ્થ ભાવે શુકમ ચર્ચા અને રાંયમથી જ આ શોધ થઈ શકે. સામાન્ય મતદારને એ લૂંટમાં ભાગીદાર અને રસિક બનાવો અનિવાર્ય છે. એક આખું રાષ્ટ્ર અનીતિને નીતિ માને, તે જ આ
– કાંતિલાલ કામદાર
થી ઝાલાવાડી સ્થા. જૈન સંભા (માલિક) માટે મુદ્રક અને પ્રકાશક: પ્રેમચંદ ઉજમશી શાહ, પ્રકાશન સ્વાના ૪૭, તેં એમ. બી. વેલકર 5 ' , સ્ટ્રીટ પૃષઈ-૨, સંપા. પી કેશવલાલ શાહ, શ્રી રમણલાલ શેઠ, શ્રી કાંતિલાશ વકીલ
..મુદ્રણ સાત સ્ટેટ્સ પીપક પ્રેસ, ઘોઘા સ્ટ્રીટ, મુંબઈ-૪૦૦૦૧
