________________
પ્રબુદ્ધ જીવન
તા. ૧૬-૧-૭૯ Bર રાજકારણ અને બજારે જે ટેંબર ૧૯૭૯ની અધવચમાં ભારતના ભૂતપૂર્વ ઉદ્યોગ- જગતની વાસ્તવિક સ્થિતિ સમજાય નહિ. પહેલાનાં અર્થશાસ્ત્રીઆ
પ્રધાન શ્રી જ્યોર્જ ફર્નાન્ડીઝ મુંબઈ આવ્યા ત્યારે આગામી રાજકારણ અને અર્થકારણ વચ્ચેની આ કડી ઉપર ધ્યાન જ ચૂંટણી સમયે તેઓ ભવ્ય આર્થિક કાર્યક્રમ રજૂ કરવાની વાત આપતાં નહોતાં. માત્ર આદમ સ્મિથ અને કામાર્કસે જ આ કરતા હતા. તેમને મેં કહ્યું: “તમારી ભવ્ય વાતેમાં હવે લોકોને સંબંધને ઓળખી બતાવ્યો છે. આદમ સ્મિથે માર્કેટના અસ્તિત્ત્વને કાંઈ વિશ્વાસ નથી. પણ અત્યારે તમારી વગ વડાપ્રધાન શ્રી મહત્ત્વ આપ્યું અને કાર્લ માર્કસે રાજકારણ અને આર્થિક સત્તા. ચરણસિંઘ સાથે છે તે તમે તેમની પાસેથી શું કામ કઢાવવા માંગે મેળવવા માટેના સંઘર્ષને મહત્ત્વ આપ્યું હતું.
આ છે. તે કહો?” જવાબમાં તેમણે કહ્યું કે “તમારે માટે જ ખાસ
સમાજવાદને ગમે તેટલો વચ્ચે લાવીએ છતાં માર્કેટના સમાચાર આપું છું કે સંઘરાખોરોને પકડીને જેલમાં નાંખવા અંગેનો
પરિબળ તો કામ કરે જ છે. જવાહરલાલ નેહરુ એ જાહેર વટહુકમ બહાર પડાવું છું.” ત્યારે મેં કહ્યું. : આ સમાચાર પત્રકાર
ક્ષેત્રની સાથે સાથે ખાનગી ક્ષેત્રને પણ રાખ્યું છે. ખાનગી માટે ‘કુપ” જેવા ગણાય પણ હું તેનો ઉપયોગ નહિ કર કારણ
ક્ષેત્ર ઉપર નિયંત્રણ રાખ્યું. પરંતુ બન્ને ક્ષેત્રની જે બદી છે તે કે સંઘરાખોરોને પકડવા ગમે તે વટહુકમ બહાર પડાય પણ તેને
ચાલુ જ રહી છે. દા.ત. પોલાદનું અમુક ઉત્પાદન સરકારના અમલ રાજ્ય સરકારના સત્તાધીશે નહિ કરે, કારણકે આગામી
હાથમાં છે પણ પિલાદની “માર્કેટ” અદશ્ય થઈ નથી. કારખાનાવાળા ચૂંટણીમાં દુકાનદારો અને વેપારીઓ પાસેથી ભંડોળ મેળવવું
અને મોટા વેપારી સ્ટીલના કવોટા મેળવીને જાહેર ક્ષેત્ર પાસેથી હોય તે વટહુકમનો અમલ થઈ શકે નહિ. જ્યોર્જ ફર્નાન્ડીઝના
મળેલું પલાદ કાળા બજારમાં વેચી દે છે. આમ માગ અને પુરવઠાને સમાચારમાં તપુરતી સનસનાટી હતી પણ તે જે પગલું ભરાવવા
કારણે બજાર તે ઉભું જ રહ્યું છે. તે બજાર અને ખાસ કરીને માગતા હતા તે અર્થહીન હતું. આ વાત થયા પછી અમેરિકાની
કાળાબજારને જાહેરક્ષેત્ર રચવા છતાં જવાહરલાલ નાબૂદ કરી શકયા. બેઝીક બુકસ નામની પ્રકાશક સંસ્થાએ પ્રગટ કરેલું પુસ્તક.
નથી. ચૂંટણી આવે “પોલિટીકસ એન્ડ મેકૅટસ” એ હમણાં જ વાંચવામાં આવ્યું.
એટલે આ “માર્કેટ”ની ઉપર સૌ
રાજકારણીઓની નજર જાય છે. ' આ પુસ્તક ભારતમાં અત્યારે તમામ વિચારકોને વાંચવા આપવું
૦ સિમેન્ટની તંગી છે. સિમેન્ટ ઉપર અંકુશ છે છતાં માંગ જોઈએ. આદમ સ્મિથ અને કાર્લ માર્કસ એ બને વિચારકો રાજકીય
અને પુરવઠાને કારણે અંકુશને ગાંઠયા વગર એક પેટાઅને આર્થિક પદ્ધતિના અભ્યાસ અંગેના હિરો ગણાતા હતા.
બજાર ઊભી થઈ છે. ચૂંટણીને ફાળો મેળવવા સિમેન્ટના અને અત્યારની રાજકીય સ્થિતિમાં આપણે તેને હિરો ગણવા જોઈએ.
ડિલરો અને વેપારીઓને બેલાવીને નાણાં લેવાતાં હશે. આ બન્ને વિચારકોએ રાજકારણ અને અર્થકારણના ગાઢ સગપણની.
૦ સેડાએશની તંગી છે. કેમિકલ્સની બજાર તેજ છે. કેમિકલ્સ વાત કરી હતી અને એક ક્ષેત્રને બીજા ક્ષેત્ર ઉપર કેટલે પ્રભાવ .
બજારમાં કાળા નાણાને વ્યાપ વધુ છે. રાજકીય ભંડોળ છે તેના ભયસ્થાન બતાવ્યા હતા.
મેળવવા કેમિકલ્સ બજાર પણ ઉપયેાગ થતો હશે જ. પ્રસ્તુત પુસ્તક અમેરિકાના અર્થશાસ્ત્રી ચાર્સ ઈ. લિન્ડ બ્લામે લખ્યું -
૦ બિલ્ડિંગ ઉદ્યોગમાં ૫૦ ટકા રકમ કાળા નાણામાં અને છે. ભારતમાં અત્યારે જે ભ્રષ્ટ રાજકારણ છે તે વધુ પડતું ભ્રષ્ટ થયું હોય તે વેપારીઓને કારણે થયું છે તે વાતની આપણને
૫૦ ટકા સફેદ નાણામાં અપાય છે. બિલ્ડિંગ ઉદ્યોગમાં
જબરો નફો છે. બિલ્ડરો પાસેથી ચૂંટણી લડવા માટે કલ્પના નથી. અમેરિકામાં જનરલ મેટર્સ કંપની એક જમાનામાં
નાણાં એકઠા કરવામાં આવે છે. રાષ્ટ્રીય કંપની જેવું માને. ખાટતી હતી અને જે ચીજ જનરલ
૦ પોલાદ, ખાતર, બિડિંગ મટીરિયલ્સ, કાપડ વગેરે બજાર ગરમાં મોટર્સ માટે સારી હોય તે અમેરિકાના પ્રજાજને માટે પણ સારી
ગરમ છે. અ બજાર ઉપર ચૂંટણીને બેજ આવતો જ હોય છે. જ હોય તેમ મનાતું હતું. સ્વતંત્રતા આવવાની હતી ત્યારે પણ. બિરલા વિગેરેની કંપનીઓ માટે આપણે આવી ભાવના સેવતા
- આમ સિમેન્ટ, સોડાએશ, કેમિકલ્સ, પોલાદ, બિલ્ડિંગ ઉદ્યોગ હતા. પણ હવે આપણે જુદી રીતે વિચારીએ છીએ. થલે યુનિવ- વગેરેના વેપારીઓની પકડ રાજકારણીઓ ઉપર જામે છે. કોઈ સિટીના અર્થશાસ્ત્રી અને “પોલિટીકસ એન્ડ માર્કેટસ”ના લેખક ચીજના દામ ઘટાડવા સરકાર પગલાં લઈ શકતી નથી. લિન્ડામે શ્રી ચાર્લ્સ ઈ લિન્ડબ્લામ પણ અમેરિકન કંપનીઓ અંગે જુદી
અમેરિકન વાતવરણને લક્ષ્યમાં લઈને કહ્યું છે, કે એન્ટી-મેનોપલી રીતે વિચારે છે.
ધારો કરીને સરકાર કોર્પોરેશનને અંકશમાં રાખી શકતી નથી. આ પુસ્તકમાં તેમણે રાજકારણ અને વેપારીઓની વચ્ચે અમેરિકન પ્રતિનિધિ સભાના થોડાક સભ્યોએ અભ્યાસ કરીને જે અતૂટ સંબંધ ઉભો થયો છે તેનું પૃથક્કરણ કરીને એક સામાજિક તારણ કાઢયું છે, કે ૧૭૩ જેટલા કોર્પોરેશને દર વર્ષે અમેરિકન સિદ્ધાંત રજ કર્યો છે. તેમની દલીલો સીધી સાદી છે. આપણો કોંગ્રેસમેનની વગ વાપરવા રૂા. ૨૫ કરોડની જંગી રકમ ખર્ચે છે. સમાજે અત્યારે બારના અર્થશાસ્ત્ર ઉપર નભે છે. ચીજની માગ
ખેતીવાડીને લગતી લેબીએ રૂા. ૧ કરોડ ખર્ચા છે. ત્યારે કામદાર અને પૂરવઠો મહત્ત્વના બન્યા છે. આને કારણે એક
મંડળે પોતાની વગ વાપરવા માંડ રૂ. ૪૦ લાખ ખર્ચી શકયા હતા. ‘પ્રીવિલેજડ કલાસ” અર્થાત કશેક આગવો હક્ક ધરાવતા વર્ગ લિન્ડબ્લામ કહે છે કે આ બધા કોપેરિશનનું પ્રભુત્વ વધી ગયું જેવા વેપારીઓ આપણે ત્યાં પેદા થયા છે. વર્તમાનપત્રની કચેરીમાં (ઈને અમેરિકામાં જે લોકશાહીની વાત થાય છે તે હાસ્યાસ્પદ જણાય તંગીવાળી ચીજો તંત્રીઓને અને પત્રકારોને પહોંચાડીને વેપારીઓ છે. લોકશાહી તદ્દન મર્યાદિત બની ગઈ છે. ભારતમાં પણ વર્તમાનપત્રોઅખબારોમાં વગ વધારી શકે છે. અમેરિકામાં આ બને છે તેમ ને આવી મર્યાદા નડતી હોય છે. જાહેર કોપેરિશનેની ટીકા પણ મુંબઈમાં પણ બન્યું છે. માર્કેટ-ઈકોનોમિ’ વધુ પડતી મહત્ત્વની વર્તમાનપત્રો કરે તે મહિને રૂા. 9 લાખની જાહેરાતની બની હોઈને વ્યાપારી વર્ગ વધુ પડતી આર્થિક સત્તા ધરાવવા કોન્ટ્રાક્ટ ગુમાવી બેસે છે. લિન્ડબ્લામ ઉપસંહારમાં કહે છે કે : માંડયા છે અને આખરે તે સત્તા રાજપુર ષોના નિર્ણયોને 'The corporation, with its disproportionate econoઆય કે તેમ વાળવામાં પણ કામ કરવા માંડી છે. અમેરિકામાં
mic and political power does not fit at all into પોલાદની મિલ માલિક કે પોલાદને વેપારી અમેરિકન સરકારના
a free market democracy'. નિર્ણયને બદલી શકે છે તે રીતે મુંબઈમાં રસાયણના વેપારી કે સોડાએશના વેપારી કે સિમેન્ટના વેપારી કે ખાંડના કારખાનાવાળા
અર્થાત : કોપેરિશને અગર કંપનીઓ પાસે બેસુમાર આર્થિક અને સરકારના નિર્ણયને બદલી શકે છે.
રાજકીય સત્તા આવી ગઈ હઈને આ કોર્પોરેશને, લોકશાહી શ્રી લિડબ્લામ કહે છે કોર્પોરેશનની તાકાત સમગ્ર વ્યાપારની
ઢબે ચાલતા મુકત બારોસાથે મેળ થઈ શકતો નથી. અમેરિકા કે તાકાત કરતાં વધી ગઈ છે. છતાં ય લીન્ડબ્લામ માર્કેટની પદ્ધતિને
ભારતમાં જ્યાં સુધી જંગી કોર્પોરિશનો છે ત્યાં સુધી લોકશાહીની એટલે કે મુકત બજારની પદ્ધતિનો વિરોધ કરતા નથી. પરંતુ
વાતો પોકળ છે. અર્થશાસ્ત્રીઓએ માત્ર ચકખા અર્થશાસ્ત્રના સિદ્ધાંતો ઉપર જ
બંધારણ બદલવાની ગમે તેટલી વાતો કરી તે બંધારણ ગમે ધ્યાન આપ્યું અને રાજકારણ અને અર્થશાસ્ત્ર વચ્ચેના સંબંધ તેટલું બદલાય પણ જ્યાં સુધી કોર્પોરેશનની અગણિત સત્તા ઉપર ઉપર દુર્લક્ષ્ય કર્યું. તે વિશે લિન્ડબ્લામ અફસ વ્યકત કરે છે. કાપ ન આવે ત્યાં સુધી બંધારણની કોઈપણ જોગવાઈને આર્થિક બળ તેમના કહેવા પ્રમાણે રાજકારણ અને અર્થકારણ વચ્ચે ધનિષ્ઠ વડે નાકામયાબ બનાવી શકાય છે. સંબંધ છે. જો આ બન્નેને અલગ કરવામાં આવે તે આપણને
-કાન્તિ ભટ્ટ
માલિક શ્રી મુંબઇ જન યુવક સંઘ, મુદ્રક અને પ્રકાશક : શ્રી ચીમનલાલ જે. શાહ, પ્રકાશન સ્થળ : ૩૮૫, સરદાર વી. પી. : રોડ મુંબઇ-૪૦૦ ૦૦૪ ટે. નં. ૩૫૦૨૯૬
મુદ્રણસ્થાન : ધી સ્ટેટ્સ પીપલ્સ પ્રેસ, ફેટ, મુંબઇ ૪૦૦ ૦૧
