________________
U
માનવીના સંવાદી વિકાસનો દષ્ટા
ક ,
કે
તા. ૧૬-૧૦-૭૯
* - આ નવ જાત વિશે ગુર્દેજિયેફ જો કે તદ્દન નિરાશાવાદી છે આપણે સામાન્યત: ‘અંધ’ હોઈએ છીએ. અર્થસભરતા તો સામે જ
L છતાં એ માને છે કે માનવીમાં સ્વતંત્રતાને એક નાને ધબકતી હોય છે, માત્ર તે આપણે જોતા નથી. ધન, વૈભવનાં ઉપતિખારો રહેલે હોય છે, જેને પ્રજવલિત કરી શકાય. આ ભારે કઠિન કરણ, સેકસ, કીર્તિ, સત્તા-એમ વિવિધ ચીજો માટે આપણે મથામણ કાર્ય છે, છતાં તે શક્ય છે. પ્રથમ પગલું આપણી જાતને સૂક્ષ્મપણે કરતાં રહીએ છીએ, કારણ એની પ્રાપ્તિ આપણને વધુ સજીવતાને અભ્યાસ કરવાનું છે-આપણે કેટલી હદે ચીલે ચાતરીએ છીએ તેની અનુભવ કરાવે છે. અલબત્ત, આ બધી ચીજો ચેતનાને કેવળ સભાનતા પ્રગટે ત્યાં સુધી. સવારે ઊઠીએ છીએ અને ચોક્કસ વિધિ- સણિક ઝબકારો સર્જે છે. ચેતનાની જાતને સંકોરીને વધુ તીવ્ર ને માંથી પસાર થઈએ છીએ. કશુંક નવું, કંઈક સર્જનાત્મક કરવાની સતેજ બનાવવા લગનીપૂર્વક લાગી જઈએ તે આથી કયાંય વધુ ઈચ્છાને ઝબકારો કયારેક અનુભવીએ છીએ. વાસ્તવમાં બે પાટા પર સારાં પરિણામે સિદ્ધ કરી શકીએ એવો વિચાર જ આપણને આવતો દેડતી ટ્રેનની જેમ આપણે દોડતા રહીએ છીએ- રોજિંદી ઘટમાળમાં નથી. પણ ગુ દૈજિયેફને એવો વિચાર આવ્યો હતો અને તેણે તેનું એક જ રીતે વિચારતા અને ક્રિયાકાંડની એક સરખી વિધિઓ કરતા જીવને એ વિચારના શિક્ષણ ને પ્રસાર પાછળ ખર્યું. રહીએ છીએ. એ રીતે જ મોટા ભાગના લોકો પંચોતેરની વયે પહોંચે છે. ગુર્દજિયેફે આરંભકાળના તેના જીવનની કેટલીક વિગતે “મીટીંગ્સ એક ટ્રેન એ જ પાટાઓ પર પતેર વર્ષ સુધી દોડતી રહી હોય તેના વિથ રિમાર્કેબલ મેનનામના ગ્રંથમાં આપી છે. રશિયા અને તુર્કજેવું જ આ થયું. તેમનામાં કોઈ વિશેષ શાણપણ પ્રગટયું હોતું નથી. સ્તાનની સરહદ પરના ગામ “કાસમાં તેને જન્મ થયું હતું. આ
આ યાંત્રિકતામાંથી માનવી કેવી રીતે છટકી શકે? ગુર્દેજિયેફના ગામને વારંવાર નાશ થયે હતો- કયારેક તે રશિયાના હાથમાં સમગ્ર જીવનકાર્ય પાછળને આ જ ઉદ્દેશ હતે. એક પાયાની મુશ્કેલી જતું, કયારેક તુર્કોન. પશ્ચિમના દેશની જેમ પૂર્વમાં સમય સંબંધે આળસુપણાની છે. ધમેં આ વાત પીછાણી છે. એટલે તે તેના લેક સજાગ નથી હોતા. ઘણા લોકો પોતે કયારે જન્મ્યા તે જાણતા પ્રતિકારાર્થે વ્રત તપની કઠિન વિધિઓ યોજાઈ છે. જ્ઞાન, ભકિત, હોતા નથી. આવું જ ગુર્દેજિયેફની બાબતમાં હતું. વળી ૧૮૭૭માં કર્મના રાજમાર્ગો સુવિદિત છે, પરંતુ એ એકેય પર્યાપ્ત નથી. આ રશિયને ફરી એ ગામ પર ચઢી આવ્યા અને તુર્કોની કતલ ચલાવી ત્રણેયનું સંજન સાધીને માનવીએ ચતુર્થ માર્ગનું અનુસરણ કરવું
ત્યારે તેના જન્મનાં રેકોર્ડઝ કદાચ નાશ પામ્યાં હોય. ગુર્દેજિયેફ જોઈએ, જેને ગુર્દજિયેફ કયારેક લુચ્ચા માણસને માર્ગ– ધ વે ઓફ રશિયન ગ્રીક હોઈને કતલમાંથી ઊગરી ગયો. એકવાર તેના એક ધ કનિગ મેન કહે છે.
શિષ્યને તેણે કહેલું કે તેને જન્મ ૧૮૬૬માં થયો હતો. આ શિષ્ય ટેવ એ માનવીને સૌથી મોટો શત્રુ છે. ટેવ એટલે યંત્રવત
જે. જી. બેનેટને ગુર્દજિયેફની બહેને એમ કહેલું, કે તેના માનવા જીવન, આપણા સ્વાતંત્રયને એ હણે છે. એથી ગુર્દજિયેફની પદ્ધતિ
પ્રમાણે ગુર્દજિયેફને જન્મ ૧૮૭૭માં થયો હતો. બેનેટે તે સ્વતંત્રપાછળ મુખ્ય નેમ આ યાંત્રિકતાથી મુકિત અપાવવાની રહી છે. પણે તપાસ જીને એ સાલ ૧૮૭૨ હોવી જોઈએ એમ ઠરાવેલું. માનવી તેના પર ઓછું ને ઓછું અવલંબન રાખતે થાય તે જોવાની બેનેટ સૌ પ્રથમ ગુર્દેજિયેફને ૧૯૨૩માં તુર્કીમાં મળ્યા. અમારી છે. ભાવાવેશમાં નાચતા દવિશ-મુસ્લિમ સંત-નાં જેવાં સંકુલ ઓળખ કરાવવામાં આવી ત્યારે આવી અસાધારણ આંખે જીવનમાં નૃત્યોનું તેણે આયોજન કરેલું તેની પાછળ આ જ ઉદ્દેશ હતો. શ્વેત મેં પહેલીવાર નિહાળી. બન્ને આંખો એટલી ભિન્ન હતી કે પ્રકાશથી ઝબ્બામાં પરિવેષ્ટિત સર્વ નર્તકો અપ્ય એવી અંગભંગી અને મુદ્રાઓ આવો ભ્રમ સર્જાય છે કે શું એવું પળભર મને લાગ્યું.’ એમ તેમણે કરતા. તમે એક હાથ વડે પેટ પર ઘસતા રહે અને બીજો હાથ માથા નોંધ્યું છે. પણ એ ભિન્નતા તેમાંના ભાવને કારણે હતી, ડોળાની કોઈ પર થપથપાવ- તરત જ અનુભવી શકશે કે બે હાથ જુદી જુદી ક્ષતિને કારણે નહિ. બીજા ઘણાને એવો અનુભવ થશે છે, કે ગુર્દક્રિયાઓ કરતા હોય એમ જવું કેટલું કઠિન છે. પણ ગુદેજિયેફના જિયેફ માણસની આરપાર જોઈ શકતા હોય કે તેના વિચારો વાંચી નર્તકો દરેક હાથ અને દરેક પગ વડે જુદી જુદી ક્રિયાઓ કરી શકતા શકતા હોય એવી છાપ ઉપસતી. અને કયારેક શિર વડે કંઈક જુદું જ કરતા! આ ટેકનિક હસ્તગત ચેતનવંત સર્વ પ્રાણીઓની જીવન-પ્રક્રિયા સમજવાની નાની કરવા પાછળની નરી કઠિનતા જ માનવીને ‘જાગ્રત કરી દે. તેને વયથી તેમને લગની લાગી હતી. આપણે જેને “અતીન્દ્રિય’ કહીએ
સ્વતંત્રતાની નવી સીમા બક્ષે. પરંતુ એની મર્યાદા એ કે તેમાં એકવાર છીએ તે “પારાનોર્મલ’ સંબંધમાં નાનપણથી તેમને રસ જાગ્યું હતું, તમે પારંગત બની જાય પછી તેમાંથી ‘સ્વતંત્રતા મળતી નથી, તે વિદ્યાર્થી અવસ્થામાં તેમને ભાવ સમાધિ લાગી જતી અને ત્યારે તેઓ યંત્રવત બની જાય છે!
ભવિષ્યકથન કરતા જે સાચું પડતું. તરુણ વયે જ તેમણે મઠોની ગુર્દજિક આથી તેના શિષ્યોને સદૈવ તીવ્ર ચપળતાની સ્થિતિમાં
મુલાકાત લીધી હતી અને ત્યાં ચમત્કારિક ઈલાજો તથા ગૂઢ વિદ્યાને રાખવામાં માનતા. પ્રાત:કાળે ચાર વાગે છાત્રાલયમાં પહોંચી જતા
અભ્યાસ કર્યો હતો. યુવાનવયે તેમણે રેલવેમાં સ્ટોકર તરીકે એજિનમાં અને હાથ વડે તાળીઓ પાડતી. ક્ષણમાં જ દરેક વિદ્યાર્થી પથારી
કોલસા પૂરનાર તરીકે નોકરી લીધી હતી. એકવાર નવી લાઈનની છોડીને કોઈક અટપટી અને કઠિન અવસ્થા ધારણ કરે એવી અપેક્ષા
મોજણી માટે એક એન્જિનિયરના મદદનીશ તરીકે તેમને જવાનું થયું. રાખવામાં આવતી. ‘ચપળતાને તેઓ ખૂબ જ મહત્ત્વ આપતા. ચપ
ત્યારે ગુર્દજિયેફે સારા પ્રમાણમાં ધન એકઠું કર્યું. જે શહેરમાં થઈને ળતા એટલે સભાનતા અને તત્પરતાની સતતની સ્થિતિ એ અર્થ
એ નવી લાઈન જવાની હતી તેના મેયર પાસે આગળથી એ પહોંચી તેઓ કરતા. વળી શિષ્યો ભારે પરિશ્રમનું કાર્ય કરતા રહે એવી પણ
જતા અને કહેતા કે તેમનું શહેર નવી લાઈન પર નથી, પણ પતે અપેક્ષા રહેતી. પણ આ બધું માત્ર ‘ઉપકરણો’ યા સહાયક સાધન
તે માટે “વ્યવસ્થા” કરી શકશે ! નગરપતિ તેમને નાણાં વડે ખુશ કરીને જેવું વધુ હતું. મહત્ત્વની બાબત તો મનને મજબૂત કરવાની, અંત:
શહેરને રેલવે અપાવ્યાને સંતોષ લેતા. કરણને અર્થાત ચેતનાને દઢ કરવાની હતી- ટૂંકમાં, માનવીના સત્ત્વને “હેરોલ્ડ ઓફ કમિંગ ગૂડ’ એ તેમના પ્રથમ પુસ્તકમાં ગૂઢ. સંગીન બનાવવાનું તેમણે તાક્યું હતું. માનવી અહંકારનું પૂતળું જ્ઞાનની ખાજ માટેની તેમની યાત્રાએનું વર્ણન કર્યું છે. પગેસ્સીઅન હોય છે એક સાથે ડઝન જેટલા હું તેનામાં રહેલા હોય છે- કદાચ નામના એક મિત્ર સાથે ભૂમધ્ય અને મધ્ય એશિયાના મઠોની તેમણે હજારો! જયારે તે ખરેખરો પ્રયત્નશીલ હોય છે, પિતાની પૂરી શકિત- મુલાકાત લીધી. આ મિત્ર પગેસ્સીઅને હંમેશાં તેના હાથે ઝલાવ્યા એથી પુરુષાર્થમાં લાગેલું હોય છે ત્યારે આ પૈકીના થડાક નું , કરો. પગનાં ડગલાં સાથે તેને તાલ રાખતા અને ચપટી વગાડતે. સંજન સધાયું હોય છે—જેને પરિણામે તેનું વ્યકિતત્વ એક ઘટકના આમ શા માટે કરતા? તે કહેતા: ‘મારા આખા દેહને ક્રિયાશીલ જેવી એકતા અનુભવે છે.
રાખવા માગું છું, આળસને દૂર હાંકી કાઢવા માગું છું ગુÊજિપેફને - ઉદેશ હૈ મુકિતને જ છે. આ શું છે તે દરેક જણ જાણે છે. તેના તત્ત્વજ્ઞાનનું આ એક મહત્ત્વનું પાસું આમ તેના આ મિત્ર
એકાએક વિચિત્ર આનન્દને શેરડો મનમાં અનુભવાય એવી એ પાસેથી સાંપડયું. ગુર્દેજિયેફની સમગ્ર વિચારણાના પાયામાં આ વાત સ્થિતિ છે. વર્ડઝવર્થે અનન્તતાની ઝંખી–‘ઈન્ટિમેશન્સ ઓફ ઈમે- રહેલી છે. માનવજાતની મૂળભૂત મુશ્કેલી એ છે, કે માનવી એ એક ટલિટિ’–તરીકે એ સ્થિતિને વર્ણવી છે. વધુ સજીવતા, વધુ સજાગતા નિષ્ક્રિય, યંત્રવત વર્તન કરતું પ્રાણી છે. યંત્ર માનવ અને તેનામાં તમે અનુભવે; આખું જગત ખૂબ જ સ્પૃહણીય સ્થળ લાગે. અર્થ- બહુ તફાવત નથી. એક જાતની મૂઢતામાં આપણે જીવન વીતાવી સભરતા સર્વ દિશામાં પ્રસરતી અનુભવાય- મહાનગરના ઝાક- દઈએ છીએ અને પરિણામે આપણી અંદર સુષુપ્ત રહેલી શકિતઓના ઝમાળથી ઓપતા રાજમાર્ગોની જેમ જ, તમે આવી સજીવતાની અલ્પાંશને જ ઉપગ કરીએ છીએ. માનવીના આ વિચિત્ર મર્યાદા"સ્થિતિમાં છે, અને તમારી રોજિંદી મનોદશા વિશે જયારે વિચાર કરો પણા” વિશે, તેની સંકુચિતતા વિશે ગુર્દર્જાિયફ આકર્ષાયા હતા એમ
ત્યારે તદ્દન સરળ અને સહજપણે એમ લાગ્યા વિના નહિ રહે કે આપણે કહી શકીએ, કારણ સર્વ પ્રાણીઓમાં માનવી જ એકમાત્ર
S
