________________
પ્રબુદ્ધ જીવન
તા. ૧-૮-૭૯
સાં પ્ર ત રા જ કી ય સ મ સ્યા - (શ્રી મુંબઈ જૈન યુવક સંઘના ઉપક્રમે તા. ૨૫-૭–૧૯૭૯ના રોજ યોજાયેલા શ્રી ચીમનલાલ ચકુભાઈશાહના વાર્તાલાપને સારાંશ)
૯ જુલાઈથી આજ સુધી એટલે કે ૨૫ જુલાઈ સુધી નવી શકે એમ છું એવો દાવો કરતો હોય છે. એટલે એ આ નેતાની દિલ્હીમાં જે નાટક ભજવાઈ રહ્યું છે એ ભલભલાને ચકિત કરી કલ્પના હતી કે એને વાસ્તવિક દાવે એ નક્કી કરવા માટે પણ સૌ દે એવું છે. આ નાટક કોઈ કુશળ સર્જકને પૂરતો મસાલે આપી પ્રથમ આમંત્રણ જેની અવિશ્વાસની દરખાસ્ત સરકારના પતનમાં શકે એવું છે.
નિમિત રૂપ થઈ હોય તેને જ આપવું જોઈએ. આમાં રાષ્ટ્રપતિએ ૯ મી જુલાઈએ થશવંતરાવ ચવ્હાણે સત્તાવાર વિરોધ પક્ષના
સાચે માર્ગ લી. ચવ્હાણ આમાં નિષ્ફળ ગયા એ સ્વાભાવિક
હતું. પ્રથમ ચરણસિહના ડેપ્યુટી થવા સંમત થયા પછી ‘તમે નેતા તરીકે મોરારજી દેસાઈના નેતૃત્વવાળી જનતા સરકાર સામે અવિશ્વાસની દરખાસ્ત પછી બે દિવસ તેના પર ચર્ચા
મારા ડેપ્યુટી થાઓ’ એવું એ ચરણસિંહને કહેવા જાય એ માટે
ચરણસિહ સંમત ન થાય. ચવ્હાણને સત્તા જ જોઈએ છે એટલે ચાલી. દરમ્યાન જનતા પક્ષમાંથી પક્ષાંતર થવા લાગ્યા. શુક્ર-શનિ
તેમણે કહ્યું: ‘ભલે હું તમારે ડેપ્યુટી' અને તેમણે રાષ્ટ્રપતિ આગળ રવિ ત્રણ દિવરા સંસદ બંધ હતી. રવિવારે સવારે જગજીવનરામે
પોતાની સરકાર રચવાની અશકિત જાહેર કરવાની સાથે કોંગ્રેસ પક્ષ વડા પ્રધાન પર પત્ર લખીને જો તેઓ વડા પ્રધાનપદેથી ન ખસે તો પિતે પક્ષ છોડી જશે એવી ધમકી આપી. રવિવારે
ચરણસિહ સરકાર રચે તેને ટેકો આપે છે એવું જાહેર કર્યું. સાંજે, સોમવારે સંસદમાં મત લેવાય તે પહેલાં જ મોરારજી દેસાઈએ મોરારજી દેસાઈ વડા પ્રધાન તરીકે રાજીનામું આપ્યા પછી વડા પ્રધાન તરીકે રાજીનામું આપ્યું. એ પછી જે ઘટનાઓ બની પણ જનતા પક્ષના નેતા તરીકે ચાલુ રહ્યા. તેઓ આ હોદ્દે પણ છે, એ તમે સૌ વિગતે જાણે છે.
છોડે એવું દબાણ આવ્યું. છતાં મોરારજીભાઈએ એ ન માન્યું. - આમાંથી કેટલાક પ્રશ્ન ઊભા થાય છે. ચવ્હાણે
જ્યપ્રકાશ નારાયણની સલાહ તેમણે ન સ્વીકારી. એનું શું કારણ અવિશ્વાસની દરખાસ્ત શા માટે મૂકી? લોકસભાની આ
હતું ? તેમણે વડા પ્રધાન તરીકે રાજીનામું આપ્યું ત્યારે મધ્યસત્ર બેઠક શરૂ થઈ ત્યાં સુધી ઇન્દિરા કોંગ્રેસ લોકસભામાં સત્તાવાર
ચૂંટણીઓ યોજવાની સલાહ રાષ્ટ્રપતિને આપી હોત, તો એ વિરોધ પક્ષ હતું. અને તેના નેતા સ્ટીફન વિરોધ પક્ષના નેતા
કેમ ન આપી? એનો દેખીતો ઉત્તર એક જ લાગે છે, કે મોરારજીહતા. પરંતુ અમેં કંઈ ઉધામે કર્યો એના પરિણામે ઈન્દિરા.
ભાઈ જાણે છે કે પાર્લામેન્ટમાં કોઈને મધ્યસત્ર ચૂંટણી જોઈતી નથી. પક્ષની બહુમતી ઘટી ગઈ અને સ્વર્ણ કોંગ્રેસની બહુમતી થઈ.
કોઈકે કહ્યું હતું એમ ત્રણસો નવા સભ્ય છે એટલે તેઓ પાંચ વર્ષ આથી સ્પી કરે ૯ મી જુલાઈના રોજ ચવ્હાણને વિરોધ પક્ષના નેતા
પૂરાં કરે તો જ તેઓને પેન્શન મળે. આથી મોરારજીભાઈ મધ્યસત્ર
ચૂંટણી તરીકે સ્વીકાર્યા. પોતે વિરોધ પક્ષના નેતા છે એ વાત સારી રીતે
જવાની સલાહ આપે તો ' જનતા પક્ષ પ્રચાર પામે અને ત્રણ ચાર દિવસની ચર્ચામાં જનતા પક્ષની ઝાટ
સહિત સૌ કોઈ સંસદ સભ્યોમાં અળખામણ બની જાય. મોરારજીભાઈએ કણી કાઢવાની અને પિતાની છબી ઉપસાવવાની તક મળે અને
આથી પોતે આ નિર્ણય લેવાનું રાષ્ટ્રપતિ પર જ નાખ્યું. પોતે છેવટે ઠરાવ મતદાનમાં ભલે ઊડી જાય, એટલે જ ખ્યાલ
જનતા પક્ષના નેતા તરીકે ચાલુ રહ્યા. એને અર્થ એ થયો કે વડા ચબહાણને હશે, એટલે તેમણે જ્યારે અવિશ્વાસની દરખાસ્ત મૂકી
પ્રધાન થાય તો સંભવત: પોતે જ થાય. બીજા કોઈ ન થઈ શકે. ત્યારે એમાંથી આવું મહાનાટક રચાશે તેને એમને પણ ખ્યાલ
પિતે વડા પ્રધાન ન થાય તે મધ્યસત્ર ચૂંટણી થાય. એ માટે પોતાને નહીં હોય.
કોઈ નિર્ણય ન લેવો પડે, પણ રાષ્ટ્રપતિ જ એ વિશેનો નિર્ણય
લઈ શકે. બીજી એક શંકાને અવકાશ રહે છે, એટલે એ કહી દઉં. એમાં એટલી વજૂદ નથી. ચહાણે ચરણસિંહ તથા રાજનારાયણ
આ ઘટનાઓ બની તેમાં રાજકીય પક્ષોની અસ્થિરતા અને સાથે મળીને વ્યવસ્થિત યોજના વિચારી આ દરખાસ્ત મૂકી હોય
ભંગાણ તરત જ દષ્ટિગોચર પડે એમ છે. જનતા પક્ષમાંથી ચરણ એ પણ એક વિચાર થઈ શકે.
જૂથ છૂટું થયું. એ સાથે સમાજવાદીઓમાં ભંગાણ પડયું. એ
સાથે જ સી.એફ. ડી. ના ૨૮ માંથી ૧૧ બહુગુણા સાથે ગયા. બહુરાજનારાયણ છૂટા થયા ત્યારે એ જાણતા હતા કે પોતાની
ગુણા અને ચરણસિહ વચ્ચે જમાનાનું વેર છે. છતાં બહુગુણા શા પાછળ વયવસ્થિત રીતે ૯૦ માણસે આટલા ટૂંકાગાળામાં આવશે? માટે ચરણસિહ સાથે. જઈને બેઠા? કદાચ જગજીવનરામે કહાં હોય,
૯ મી જુલાઈ સુધી મેરારજી દેસાઈ ભારપૂર્વક કહેતા હતા કે કે તમે ત્યાં જઈ, ત્યાં પણ આપણે પગ રાખે. મારે આવવું મારી સરકાર સ્થિર છે, અને તેને આંચ આવે એમ નથી. પછી
હોય તો આવી શકાય. ફર્નાન્ડીઝને એક નંબરનો શત્રુ એ જો કોઈ રાજીનામું આપ્યું ત્યાં સુધી તેઓ આમ જ કહેતા હતા. મેં પહેલી
હોય તો એ શ્રીમતી ગાંધી છે. તેમણે ફર્નાન્ડીઝને દુ:ખ દીધું જુલાઈના “પ્રબુદ્ધ જીવનમાં જે સમીક્ષા કરી હતી તેમાં “વધતી છે. તેમના ભાઈને માર માર્યો છે. તેમની માતાને સતાવ્યા છે. જતી અસ્થિરતોની જ વાત કરી હતી. મેં કહ્યું હતું કે જનતા ' આ પછી પણ ફર્નાન્ડીઝને ઇન્દિરા કોંગ્રેસના ટેકા સામે વાંધો નથી. પક્ષના પગ તળેની આગ એ પક્ષને દેખાતી નથી.
આમાં સિદ્ધાંત કરતા વ્યકિત જ આવ્યા ગણાય ને? મોરારજી
ભાઈ સરકાર રચે તે ફર્નાન્ડીઝ, બહુગુણા વગેરે જતા દિવસે મોરારજી મા ઈ પિતાના પગ તળે લાગેલી આગ નહિ જ
મોરારજી તરફ આવે અને બંને ફરી એક વાર પ્રધાન મંડળમાં સ્થાન જોઈ શકયા હેય? તેઓ ખરેખર એમ માનતા હતા કે તેમની સરકાર
પામે તે નવાઈ પામવાની જરૂર નથી. સ્થિર છે?
ચંદ્રશેખર જયપ્રકાશના ચેલા, તેઓ બીમાર પડે તે જસલેકમાં ૯ મી જુલાઈએ અવિશ્વાસની દરખાસ્ત રજૂ થઈ, પછી
પડયા પાથર્યા રહે, એમણે જ્યપ્રકાશની સામે અવાજ કેમ ઉઠાવ્યો? તેઓ સ્થિર છે એવી માન્યતા પર રોજની હિજરતે આઘાત આપે.
તેમણે જયપ્રકાશને કહ્યું, કે તમારે આમાં પડવું જોઈતું ન હતું પ્રથમ દિવસે થોડા, બીજે દિવસે એથી વધારે એમ રવિવાર સુધી
એટલું જ નહીં, તેમણે કહ્યું કે, મેરારજીભાઈ નેતાપદેથી ખસી જનતા – એસ તરફ પ્રવાહ વધતું જ રહ્યો. દરમ્યાન મોરારજી માઈ
જશે તો હું નેતાપદ માટે ઉમેદવારી કરવા માગું છું. પર દબાણ આવતું જ રહ્યું કે, તેમણે વડા પ્રધાન પદ છોડી દેવું. રવિવારે સાંજે સાડા છ વાગે મોરારજી માઈએ પોતાને પકા
: આ પછી જગજીવનરામ પણ અચાનક, મોરારજી મારા નેતા બહુમતીમાં નથી, એમ કહી રાષ્ટ્રપતિ પાસે પોતાનું રાજીનામું આપી
છે એમ કહેવા લાગ્યા. આ હૃદયપલટો એચિને કઈ રીતે થયો? દીધું. પણ સાથે સાથે તેમણે પિતે જનતા પક્ષના નેતા તરીકે રાજકારણનાં આ બધાં રહસ્ય ગજબનાક છે. જે આ સૌના ચાલુ રહે છે એ સ્પષ્ટ કર્યું અને સંસદના સૌથી મોટા પક્ષ તરીકે
અંતરના વિચારો શું છે એ જાણવાને રડાર આપણી પાસે હોય તે સરકાર રચવાને પેતાનો દાવો પણ આગળ કર્યો. આથી એક ભલભલો નાટયકાર પણ અચંબામાં પડે એવી નાટયાત્મક પરિસ્થિતિ : અસાધારણ પરિસ્થિતિ રચાઈ.
પ્રગટ થાય. - રાષ્ટ્રપતિએ સૌ પ્રથમ ચહાણને સરકાર રચવા માટે આમંત્રણ રાષ્ટ્રપતિએ હવે પછી ચરણસિંહને બોલાવવા એવું ચવ્હાણે સૂચવ્યું આપ્યું. આમાં રાષ્ટ્રપતિ સાચા હતા. કંઈ પણ નેતા અવિશ્વાસની છતાં રાષ્ટ્રપતિએ મોરારજીભાઈ તથા ચરણસિંહને-બંનેને પિતપોતાના દરખાસ્ત મૂકે ત્યારે હું તમારી કરતા વધુ સ્થિર રીતે રાજય કરી દાવાઓ પુરવાર કરવા નિમંત્રણ આપ્યું. રાષ્ટ્રપતિ પાસે બે જ રસ્તાઓ
