________________
८
इत्यस्य श्लोकैः किञ्चित् स्वरूपमुच्यते ।
“इलाजलानलानिलशाखिनां दुःखरक्षणं । त्रिधा द्वित्रिचतुःपञ्चाक्षाणां हिंसाविवर्जनं । । १ । । निर्जीवमपि यद्वस्तु हिंसाकरणसुन्दरं । तृणमद्यहिरण्यादि तस्यादाननिषेधनम् ।।२।। प्रेक्षणं स्थण्डिलादीनामुपेक्षासंयमी द्विधा । तत्रैकः संयमोद्वेगे सीदतां प्रेरणं च यत् । । ३ । । अन्यः सावद्यव्यापारे गृहिणां चाप्रेरणं यत् । स्थानादिकरणे सम्यक् तद्भूमीनां प्रमार्ज्जनम् । ।४ । । आहारोपधिशय्यानामशुद्धाधिक भावतः । परिष्ठापनमन्तश्च मनोवाक्काययन्त्रणम् । । ५ । । ” अलं प्रसङ्गेन, प्रकृतमुच्यते ।
संयमपालने सहायको देहः
सो देहेत्ति स संयमः, देहेत्ति विभक्तिव्यत्ययाद्देहेन शरीरेण सम्पद्यते देहसाध्यत्वात्तस्य, यदुक्तम्- “शरीरमाद्यं खलु धर्मसाधनमिति', स देहः पिण्डेनाहारेणोपष्टभ्यः, संयमोपकाराय जायते । सदोषो वक्ष्यमाणोद्गमादिदोषवृन्दान्वितः स पिण्डः प्रतिक्रुष्टो निषिद्धो जिनादिभिरिति दृश्यम्। તેઈન્દ્રિય-ચરિન્દ્રિય અને પંચેન્દ્રિય જીવોની હિંસા ત્રણે પ્રકારે મન, વચન અને કાયા ઉપલક્ષણથી કરણકરાવણ અને અનુમોદનથી વર્ણવી.
(૧૦) અજીવ = અજીવ એવી પણ હિંસા કરવામાં સુંદર (અનુકૂળ) ઘાસ-મદ્ય-સોનું વગેરે જે વસ્તુ તેને ગ્રહણ કરવાનો નિષેધ,
(૧૧) પ્રેક્ષણ
=
પ્રેક્ષા. સ્થÎિલભૂમિ આદિ વસતિનું નિરીક્ષણ કરવું.
(૧૨) ઉપેક્ષા = તે બે પ્રકારે છે (૧) સંયમ પ્રત્યે ઉદ્વેગ થવાથી સંયમમાં સીદાતાને પ્રેરવા. (૨) ગૃહસ્થોને સાવદ્યવ્યાપારમાં પ્રેરવા નહિ.
(૧૩) પ્રમાર્જન = સ્થાન = કાઉસગ્ગ વગેરે કરવા માટે તે ભૂમિનું સારી રીતે પ્રમાર્જન. (૧૪) પરિષ્ઠાપન આહાર-ઉપધિ-શય્યા જો અશુદ્ધ આવી ગયા હોય કે અધિક આવી ગયા હોય તો તેનું પરિષ્ઠાપન (વિસર્જન). (૧૫-૧૭) મન-વચન-કાયાનું નિયન્ત્રણ.’’ આ પ્રમાણે થોડું સ્વરૂપ કહ્યું. હવે પ્રકૃત = પ્રસ્તુત કહેવાય છે. સંયમ પાલનમાં સહાયક દેહ ૦
સંયમ શેનાથી પળાય છે ? તે કહે છે ‘સો દે’ ‘સઃ સંયમો વેહેન'. તે સંયમ શરીરથી પળાય છે કારણ કે સંયમ એ શરીરથી સાધ્ય છે. પ્રાકૃત ભાષાને લીધે મૂળ ગાથામાં ‘વેહેન’ એ પ્રમાણે તૃતીયા વિભક્તિનો વ્યત્યય થયો છે એમ જાણવું. કહેવાયું છે કે - ‘શરીરમાથું હતુ ધર્મસાધમિતિ' એ સૌ પ્રથમ ધર્મનું સાધન છે.
શરીર
=
‘મો વિષેળ’ : ‘સઃ વિન્કેન’ = સંયમનું સાધન દેહ અને તે દેહ પિણ્ડથી = આહારથી ટકાવવા જેવો છે. કારણ કે તે સંયમના ઉપકાર માટે થાય છે. ‘સવોસો સો’ ‘સોષઃ સઃ વિs:' હવે કહેવામાં આવનાર ઉદ્ગમ આદિ દોષોના સમૂહથી યુક્ત તે પિણ્ડ, જિનેશ્વરો દ્વારા ‘ડિટ્ટો’ = ‘પ્રતિષ્ટ:' ‘નિષિદ્ધઃ’ = નિષેધાયેલો છે. અહીં નિનાવિમિઃ અધ્યાહારથી સમજી લેવું. તે દોષો કયા કયા છે કે જે દોષોથી
Jain Education International
=
=
1
For Private & Personal Use Only
=
=
www.jainelibrary.org
