________________
કૂપદૃષ્ટાંતવિશદીકરણ | ગાથા : ૭ યોગ-અધ્યવસાયનું મિશ્રપણું સ્વીકારતો નથી એ રીતે, અધિકૃતપણું છે. આ= નિશ્ચયનય મિશ્ર અધ્યવસાય સ્વીકારતો નથી એ કથન, અમે યુક્ત જોઈએ છીએ. * કૃતિ યુ ખુશ્યામઃ અહીં ‘કૃતિ’ શબ્દ તવું = આ, અર્થમાં છે.
૫.
-: “ન ૨ થી યુ મુત્ફશ્યામ” । સુધીના કથનનો ભાવાર્થ :
અહીં કોઈને શંકા થાય કે, જેમ કોઈને ‘આ સેના છે' - એવો સમૂહાલંબનરૂપ જ્ઞાનનો ઉપયોગ થાય છે, તે વખતે તે આખો ઉપયોગ અનેક પદાર્થવિષયક હોય છે. તેમ જ્યારે દુર્ગતા નારી જેવા જીવો ભગવાનની ભક્તિ કરવાના અધ્યવસાયમાં તન્મય છે, ત્યારે શાસ્ત્રની વિધિનું અજ્ઞાન અને વિધિની અજ્ઞાનતાના કારણે શાસ્ત્રની મર્યાદા પ્રમાણે યતનાના અધ્યવસાયોનો અભાવ, અને તે જ વખતે ભગવાન પ્રત્યે ભક્તિનો પરિણામ, એ રૂપ સમૂહાલંબનના ઉપયોગરૂપ અધ્યવસાય વર્તે છે, તો પછી શાસ્ત્રમાં શુભાશુભરૂપ મિશ્ર રાશિનું પ્રતિપાદન કેમ કરેલ નથી ? કેમ કે દુર્ગતા નારી જેવા જીવોને એક જ ઉપયોગકાળમાં ભગવાનની ભક્તિરૂપ શુભભાવ દેખાય છે અને તે જ વખતે શાસ્ત્રનું અજ્ઞાન અને શાસ્ત્રની અજ્ઞાનતાના કારણે અયતનાનો અધ્યવસાય પણ દેખાય છે, જે અશુભ ભાવરૂપ છે. આ રીતે એક જ કાળમાં વર્તતા શુભ અને અશુભ અધ્યવસાયો જ્યારે અનુભવસિદ્ધ હોય ત્યારે શાસ્ત્રમાં તેનું અપ્રતિપાદન કેમ છે ? આ શંકાનો ઉત્તર આપતાં ગ્રંથકાર કહે છે કે, એમ ન કહેવું અને તેમાં યુક્તિ આપે છે –
-
.....
દુર્ગતા નારી જેવા જીવોને જે સમૂહાલંબનરૂપ જ્ઞાન છે, તે વિશેષણીય છે. એક કાળમાં શાસ્ત્રનું અજ્ઞાન, અને શાસ્ત્રના અજ્ઞાનને કારણે વર્તતો અયતનાનો અધ્યવસાય, અને તે જ કાળમાં વર્તતો ભગવાનની ભક્તિનો પરિણામ, આ ત્રણ વિશેષણોથી સમૂહાલંબન જ્ઞાન વિશેષણીય છે. તેથી કર્મબંધની વિધિમાં ઉ૫૨માં કહેલાં ત્રણ વિશેષણોથી વિશિષ્ટ એવો ઉપયોગ સ્વીકારેલ છે; કેમ કે, નિશ્ચયનય યોગ અને અધ્યવસાયનું મિશ્રપણું માનતો નથી, તેથી એક કાળમાં શુભાશુભ અધ્યવસાયનું અપ્રતિપાદન છે.
આશય એ છે કે, સંસારવર્તી જીવો એક કાળમાં એક ઉપયોગવાળા હોય છે, અને તે ઉપયોગ કાં તો સંસારને સ્થિર કરવામાં પ્રવર્તતો હોય, કાં તો સંસારનો ઉચ્છેદ ક૨વામાં પ્રવર્તતો હોય છે. તેથી જ્યારે તે ઉપયોગ અશુભ ભાવવાળો હોય છે ત્યારે જીવ પાપપ્રકૃતિ બાંધે છે, અને જ્યારે તે ઉપયોગ સંસારના ઉચ્છેદ તરફ પ્રવર્તતો હોય ત્યારે તે સંસારના ઉચ્છેદને અનુરૂપ પુણ્યબંધ અને નિર્જરાને કરે છે, પરંતુ એક જ કાળમાં
