________________
કૂપદૃષ્ટાંતવિશદીકરણ | ગાથા : ૧૩
૧૩૭
સામાન્ય રીતે અનુમાનમાં દૃષ્ટાંત પ્રત્યક્ષસિદ્ધ હોય તે અપાય છે. જેમ પર્વતો વૃદ્ઘિમાન્ ધૂમાત્ આ અનુમાનમાં દૃષ્ટાંત યથા મહાનતમ્ - જેમ રસોડું. અહીં મહાનસ=રસોડું એ પ્રત્યક્ષસિદ્ધ દૃષ્ટાંત છે.
જ્યારે પ્રસ્તુતમાં દૃષ્ટાંત તરીકે જેમ બોધિની પ્રાર્થના એમ કહ્યું, ત્યાં બોધિની પ્રાર્થના એ પ્રત્યક્ષસિદ્ધ દૃષ્ટાંત નથી, પણ અનુમાન પ્રમાણ છે. તે આ રીતે -
-
શાસ્ત્રમાં બોધિની પ્રાર્થના લોગસ્સ સૂત્રમાં આવે છે, અને તે સૂત્રમાં સંમત હોવાથી નિદાનરૂપ નથી, તેમ અનુમાન થઈ શકે છે. તે રીતે જયવીયરાય સૂત્રમાં પણ અનિદાનત્વનું અનુમાન થઈ શકે છે, એ બતાવવા માટે પૂજાપંચાશક ગાથા-૩૬ માં વોદિÇ પત્થળા એટલું ન કહેતા વોહિÇ પત્થના માળે એમ કહ્યું, અને તેને ટીકામાં સ્પષ્ટ કરતાં ગ્રંથકારશ્રીએ ખુલાસો કર્યો કે, બોધિની પ્રાર્થના એ નિદાનપણાનું અભાવસાધક અનુમાન છે, અને તે પ્રસ્તુતમાં દૃષ્ટાંતરૂપ છે. આથી જ કહ્યું કે, દૃષ્ટાંતરૂપ અવયવમાં અનુમાનત્વની ઉક્તિ છે.
પ્રસ્તુતમાં દૃષ્ટાંત આપ્યું, તે પ્રત્યક્ષસિદ્ધ દૃષ્ટાંત નથી, પરંતુ અનુમાનરૂપ દૃષ્ટાંત છે. કેટલાક સ્થાને વાદમાં અનુમાનથી સિદ્ધ થયેલા પદાર્થને ગ્રહણ કરીને તેના દૃષ્ટાંતથી અન્ય પદાર્થની સિદ્ધિ કરાય છે, તેમ પ્રસ્તુતમાં બોધિલાભની પ્રાર્થનાને અનુમાન પ્રમાણથી સિદ્ધ કરીને, તેના બળથી જયવીયરાય સૂત્રમાં પણ અનિદાનપણાની સિદ્ધિ કરી શકાય છે, એ પ્રકારનો આશય છે.
ઉત્થાન -
પૂર્વમાં “ન હૈં વં નિવાનું મોક્ષાપ્રાર્થનાવત્ વોધિપ્રાર્થનવ" - એ પ્રકારના અનિદાનત્વસાધક અનુમાનમાં ગ્રંથકારે ૪૬ થી અનુમાનત્વો િપત્નાત્ સુધીની પૂજાપંચાશક ગાથા-૩૬ની સાક્ષી આપી, અને પૂર્વમાં ગ્રંથકારે કહેલ કે, તીર્થંકરત્વની પ્રાર્થના ઔદયિક ભાવાંશમાં નિદાન છે, ઈત્યાદિ કથનમાં હવે સાક્ષી આપતાં કહે છે -
ટીકાર્થ ઃ
एवं च તયં નેળ ।। આરીતે=પૂર્વમાં બતાવ્યું કે, મોક્ષાંગ=પ્રાર્થના નિદાન નથી એ રીતે, દશાશ્રુતસ્કંધાદિમાં તીર્થંકરવિષયક નિદાનનો પ્રતિષેધ યુક્ત છે; જે કારણથી સાભિષ્યંગ એવું ત=તીર્થંકરપણું, ભવપ્રતિબદ્ધ છે.
પૂજાપંચાશક ગાથા-૩૭ના સાક્ષીપાઠના કેટલાક શબ્દોનું ગ્રંથકાર સ્પષ્ટીકરણ કરે છે –
.....
