________________
રૂપદૃષ્ટાંતવિશદીકરણ | ગાથા : ૧૩
૧૪૩
ધર્મદેશના સાંભળવાની ઈચ્છા થાય છે, અને તે જ પ્રમાણે ધર્મદેશનાને સ્થિર કરવાની ઈચ્છા થાય છે, અને ધર્મદેશના દ્વારા આપેલ ઉપદેશને જીવનમાં ઉતારવાની ઈચ્છા થાય છે. આવા પ્રકારના પરિણામવાળા જીવોનું ચિત્ત જ્યારે તીર્થંક૨ થવાની ઈચ્છાવાળું થાય છે, ત્યારે તે નિરભિષ્યંગ ચિત્ત હોય છે અને તે અદૃષ્ટ છે.
ઉત્થાન :
પૂર્વમાં સ્થાપન કર્યું કે, નિરભિમ્બંગ તીર્થંકરત્વનું પ્રાર્થન અદૃષ્ટ છે, ત્યાં અનુમાનનો આકાર આવો પ્રાપ્ત થાય -
निरभिष्वङ्गं तीर्थकरत्वप्रार्थनं, अदुष्टं, साभिष्वंगस्य तीर्थकरत्वप्रार्थनस्य दुष्टत्वસ્વાન્યથાનુપત્તેઃ । નિરભિષ્યંગ એવું તીર્થંકરત્વનું પ્રાર્થન અદુષ્ટ છે; કેમ કે, સાભિષ્યંગ એવા તીર્થંકરત્વપ્રાર્થનના દુષ્ટપણાની અન્યથા અનુપપત્તિ છે.
આ અનુમાનમાં નિમિષ્યમાં તીર્થરત્નપ્રાર્થન - એ પક્ષ છે. અનુષ્ટ - એ સાધ્ય છે.
સમિધ્વંશસ્ય થી અન્યથાનુનવત્તેઃ સુધીનો હેતુ છે.
આ અનુમાનમાં હેતુ ભિન્ન અધિકરણમાં રહેલ છે અને સાધ્ય ભિન્ન અધિકરણમાં રહેલ છે; કેમ કે - જે વ્યક્તિમાં નિરભિમ્બંગ તીર્થંકરત્વનું પ્રાર્થન છે, તે વ્યક્તિમાં સાભિષ્યંગ તીર્થંકરત્વનું પ્રાર્થન નથી, અને સામાન્ય રીતે સાધ્ય અને હેતુ એકાધિકરણ હોય છે.
જેમ પર્વતો હ્વિમાન્ ધ્રુમાત્ - આ અનુમાનમાં પર્વતરૂપ એક અધિકરણમાં જ વહ્નિ અને ધૂમ બંને રહેલા છે, જ્યારે પ્રસ્તુત અનુમાનમાં સાધ્ય અને હેતુ ભિન્ન ભિન્ન અધિકરણમાં રહેલા છે. તેથી કોઈને શંકા થાય કે, આવા અનુમાનથી સાધ્યની સિદ્ધિ થઈ શકે નહિ. તેના સમાધાનરૂપે ગ્રંથકારશ્રી કહે છે -
ટીકા ઃ
न च वैयधिकरण्यं,
न्याय्यमितिवदुपपत्तिरिति भावः ।
ટીકાર્થ ઃ
નવૈં.....
पुत्रस्य ब्राह्मणत्वाऽन्यथानुपपत्त्या पित्रोर्ब्राह्मणत्वं
ભાવઃ । અને વૈયધિકરણ્ય છે, એમ ન કહેવું. તેમાં યુક્તિ આપે
