________________
કૂપદૃષ્ટાંતવિશદીકરણ | ગાથા : ૧૩
ઉત્થાન :
૧૪૫
પૂર્વમાં સ્થાપન કર્યું કે, ઔયિકભાવરૂપે તીર્થંક૨૫ણાની પ્રાર્થના નિદાન છે અને નિરભિષ્યંગરૂપે તીર્થંક૨૫ણાની પ્રાર્થના અનિદાન છે, અને નિરભિષ્યંગરૂપે તીર્થંકરત્વનું પ્રાર્થન અદુષ્ટ છે. તેમાં પંચાશક ગાથા-૩૮/૩૯ની સાક્ષી આપી, અને તે પંચાશકની સાક્ષી પ્રમાણે નિરભિમ્બંગ ભાવનો અર્થ વિચારીએ તો એ પ્રાપ્ત થાય કે, ભગવાન કુશળ અનુષ્ઠાનથી તીર્થંકર થયા છે, અને તીર્થંકર થયા પછી અનેક જીવોના ઉ૫કા૨ક છે, તેથી નિરભિષ્યંગ પ્રાર્થનામાં ઉભયભાવનો ઉપરાગ પ્રાપ્ત થાય છે. તે આ રીતે (૧) ભગવાને સંયમની સાધના કરી, એ પ્રકારના ભાવનો ઉપરાગ પ્રાપ્ત થાય છે અને (૨) ભગવાન સંયમની સાધનાથી વીતરાગ થયા પછી અનેક જીવોનો ઉપકાર કરે છે, એ પ્રકારના ભાવનો ઉપરાગ પ્રાપ્ત થાય છે. આ રીતે ઉભયભાવના ઉપરાગવાળી તીર્થંક૨૫ણાની પ્રાર્થના અનિદાનરૂપ છે, એ અર્થ ફલિત થાય છે. ત્યાં શંકા કરતાં કોઈ કહે છે –
-
અથવા
અહીં ઉભય ઉપરાગ એટલે ભગવાન કુશળ અનુષ્ઠાનના સેવનથી તીર્થંકર થયા એ રૂપ ઉપરાગ, અને ભગવાન બાહ્ય અને અંતરંગ સમૃદ્ધિવાળા હોઈને જગતના જીવો ઉ૫૨ મહાન ઉપકાર કરી રહ્યા છે, એ રૂપ બીજો ઉપ૨ાગ.
આ બંને ઉપરાગના કારણે કોઈ જીવ તીર્થંકરત્વનું પ્રાર્થન કરે તો તે નિરભિષ્યંગ પ્રાર્થના છે. અને કોઈ જીવ, ભગવાન કુશળ અનુષ્ઠાનના સેવનથી તીર્થંકર થયા છે તેની વિચારણા ન કરે, પરંતુ ભગવાનની બાહ્ય સમૃદ્ધિમાત્રને જોઈને તીર્થંકરત્વની પ્રાર્થના કરે, તો તે ઔયિકભાવની પ્રાર્થના થાય, તેથી તે નિદાન છે. અને કોઈ વ્યક્તિ ભગવાન કુશળ અનુષ્ઠાનના સેવનથી તીર્થંકર થયા છે તેની ઉપસ્થિતિ ન કરે, પરંતુ ભગવાનની બાહ્ય અને અંતરંગ સમૃદ્ધિથી આવર્જિત થઈને તીર્થંકરત્વની પ્રાર્થના કરે, તેને તીર્થંકરત્વની પ્રાર્થના ઉભય ઉપરાગ વગરની હોવા છતાં અનિદાનરૂપ છે. તે બતાવવા કહે છે -
ટીકા ઃ
उभयभावोपरागविनिर्मुक्ततीर्थकरत्वप्रार्थना किं रूपेति चेत् ? औदयिकभावप्रार्थनाविशिष्टा निदानं, क्षायिकभावप्रार्थनाविशिष्टा चाऽनिदानम् । वैशिष्ट्यं सामानाधिकरण्यतत्तद्व्यवधानाभावकूटसम्बन्धाभ्याम् ।
