________________
૮૩
ઉપદષ્ટાંતવિશદીકરણ / ગાથા : ૧૦ વિષયભૂત જીવો અસંખ્યાતા છે અને ભક્તિભાવના વિષયભૂત ભગવાન એક છે, તેમ બતાવીને પૂજામાં અલ્પ પાપબંધ અને બહુ નિર્જરા ઘટે નહિ તેમ બતાવ્યું. આ કથન સ્થૂલદષ્ટિથી ભક્તિના વિષયભૂત અસંખ્ય જીવોને ગ્રહણ કરીને કહેલ છે; કેમ કે, સ્કૂલ દૃષ્ટિથી વિચારીએ તો ઘણા જીવોની હિંસાથી થતી એક ભગવાનની ભક્તિમાં અલ્પ પાપબંધ અને ઘણી નિર્જરા થાય છે, તે વાત સંગત થાય નહિ.
આ જ બાબતમાં કાંઈક સૂક્ષ્મતાથી જોઈને શબ્દાદિ નયોનું અવલંબન લઈને કહ્યું કે, જેમ અલ્પ પણ વિષ મારે છે, તેમ જો આધ્યાત્મિક આરંભ અલ્પ પણ હોય તો પુણ્યાનુબંધિ પુણ્યની પ્રાપ્તિ ન થાય.
અહીં ઋજુસૂત્રનયની અપેક્ષાએ શબ્દાદિનયના અવલંબનમાં જો કે સૂક્ષ્મતા છે, તો પણ જે અનુપપત્તિ બતાવી, તે સ્થૂલથી જ છે. તે આ રીતે –
ઋજુસૂત્રનય બાહ્ય હિંસાના ભેદથી હિંસા-અહિંસાનો ભેદ કરે છે, જ્યારે શબ્દાદિ નયો આત્માના પરિણામથી જ હિંસા અને અહિંસાનો ભેદ કરે છે. અને ભગવાનની પૂજામાં ભક્તિનો ભાવ ઘણો છે અને જીવોની હિંસાને અનુરૂપ ક્રિયાજન્ય ભાવ અલ્પ છે, તેમ ગ્રહણ કરીને પૂર્વપક્ષીએ અલ્પ પાપ અને બહનિર્જરાની સંગતિ કરેલ છે. તેનું નિરાકરણ કરતાં ગ્રંથકારશ્રીએ બતાવ્યું કે, જો આધ્યાત્મિક આરંભ અલ્પ પણ હોય તો પુણ્યાનુબંધી પુણ્યની પ્રાપ્તિ થાય નહિ, એ કથન સ્કૂલથી છે; કેમ કે, છસ્થ જીવ પોતાની પ્રજ્ઞાચક્ષુથી વિચારે તો તેને લાગે કે, ભગવાનની ભક્તિની ક્રિયામાં અલ્પ આરંભ છે અને ઘણી ભક્તિનો ભાવ છે. આ આરંભ પૂજા કરનાર જીવ આત્મકલ્યાણના અર્થે કરે છે. તેથી આ આરંભ ધર્માર્થે કરાયેલા આરંભરૂપ છે અને ધર્મ માટે કોઈ હિંસા કરે તો અધર્મમાં ધર્મબુદ્ધિરૂપ વિપર્યા છે, તેથી વિપર્યાસરૂપ એવી ભગવાનની ભક્તિ પુણ્યાનુબંધિ પુણ્યનું કારણ બની શકે નહિ. આ પ્રકારે તત્ત્વને જોનાર જીવ પોતાની પ્રજ્ઞાચક્ષુથી જોઈ શકે છે. તેથી આ પ્રકારનો દોષ પૂર્વપક્ષીના કથનમાં સ્કૂલ અનુપપત્તિરૂપે બતાવેલ છે.
જ્યારે ગાથા-૧૦માં તો પ્રાણાતિપાતથી કર્કશવેદનીય અને અશાતાદનીય કર્મ બંધાય છે તેમ કહેલ છે, તે બુદ્ધિનો કે યુક્તિનો વિષય નથી, પરંતુ શાસ્ત્રવચનનો વિષય છે, અને ભગવાનની પૂજામાં પુષ્પાદિ જીવોની હિંસા હોવા છતાં કર્કશવેદનીય કર્મનો અબંધ થાય છે અને તીવ્ર શાતા બંધાય છે, તે વાત પણ વિચારકની પ્રજ્ઞાનો વિષય નથી, પરંતુ શાસ્ત્રવચનથી જ નક્કી થાય છે.
